‘लामाजी, तपाईंलाई सीआईडी आरोप लगाएको मोहनविक्रमजीले नै हो त ?’

A+ A A-

नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनका धेरैजसो नेताहरूसँग मेरो नजिकको आईजाई र हेमपेम न हिजो थियो, न आज छ । तैपनि मेरा एकाध भेट प्रायः सबैजसोसँग भएका छन् । कसैसँग सडकका जलुसहरूमा, कसैसँग डबलीका भाषणहरूमा, कसैसँग कोठे गोष्ठीहरूमा र कसैसँग अन्तरङ्ग खोपीहरूमा । यस्ता भेटघाटहरूले मेरो मनमा छाडेका छापहरू सम्झन लायकका र बिर्सन नसकिने धेरै छैनन् ।

उसो त कुनै नेतासँगको एउटा भेटले ती नेतालाई फेरि भेटूँभेटूँ लाग्ने अनुभूति मेरो मनमा जगाइदिएका प्रेरक घटना साह्रै थोरै छन् भने पनि हुन्छ । बरु नेतालाई भेटेर छुट्टिँदा राजनीतिका बटारिएका पारिभाषिक शब्द र सूत्रहरूको चाङ, अरु वाम समूह वा गुटहरूको अखण्ड निन्दा र सोलोडोलो सत्यको एकाधिकारी आफू र आफू मात्र भनेजस्ता नेताजीका एकोहोरा आग्रहहरूको भारीले थिचिएर मेरो मनको डँडाल्नो बाङ्गिएका उदाहरणहरू कति छन् कति । त्यस्ता भेटहरू मेरा लागि सरस, सहज, सुखद र प्रेरणादायी कहिल्यै भएनन् । ती भेटवार्तामा दैनिक जीवनका पल–प्रतिपलका अनुभूति र अनुभव, आकाङ्क्षा र सपनासँग जीवन्त रूपले जोडिएका सन्दर्भहरू प्रायः हुँदैनन् ।

जीवनदेखि परका बिरानाजस्ता लाग्ने राजनीतिका सूत्र, घटना, सन्दर्भ र दृष्टान्तहरूका अमूर्त शृङ्खला मात्र हुन्छन् । नेताका छेउमा जीवनको जिउँदो ज्ञान र अनुभव, उल्लास र सार्थकताको अनुभूति खोज्ने रहरले जाँदा प्रायः पट्यार, झिँझ्याट र विकर्षण मात्र हातलागी हुन्छ । जीवनदेखि धेरै टाढा कतै निर्जन टापुमा बस्ने पुस्तकपन्थी, सपाट, अरुचिकर, अनुभूतिशून्य र संवेदनाहीन कुनै सूत्रजीवीलाई भेटेजस्तो । त्यसैले जीवनको स्पन्दन, जीवनको उमङ्ग र जीवनको उल्लासको न्यानो पाउने आशाले नेताजीका छेउमा जाँदा प्रायश: हातलागी हुन्छ– केवल चिसोपन, एकरसता, नीरसता र वितृष्णा मात्र ।

तर, मेरो अनुभवमा केही अपवादहरू नभएका होइनन् । निर्मल लामा, चित्रबहादुर केसी, स्वनाम लामा । नामको यो सूचीमा अरु केही नाम थप्न म सकुँला तर यो सूची लम्बिन भने धेरै गाह्रो मान्छ । एक पटक भेटेपछि घरीघरी भेट्न पाए हुन्थ्यो भनेजस्तो लाग्नेमध्येका नामहरू हुन् यी । सिंहदरबारको थोत्रो नोकरशाहको जस्तो अररो मानसिकता नभएका, मनका दैला उघारेर बात मार्ने, राजनीतिका सूत्रहरूलाई क्षण–प्रतिक्षणको जीवनको धड्कनसँग जोडेर हेर्न रुचाउने, जनसाधारणले पनि बुझ्न सक्ने भाषा बोल्ने नामहरू ।

हाँस्न र रुन नबिर्सेका नामहरू । रकमी कम र मानिसजस्ता बढी लाग्ने नामहरू । जीवन राजनीतिक सूत्रहरूका लागि होइन, राजनीतिका सूत्रहरू जीवनका लागि हुन् भन्ठान्ने नामहरू । व्यङ्ग्यविनोद र ठट्टा गर्न बिर्सिनसकेका नामहरू । मानिसको भावनात्मक र मनोवैज्ञानिक जीवन पनि हुन्छ भन्ने सत्यलाई स्वीकार गर्न सक्ने नामहरू ।

०००

निर्मल लामासँग मेरो पहिलो भेट कहिले, कहाँ र कुन सन्दर्भमा भयो, मलाई यकिन सम्झना छैन । तर, सुरुताकाको एउटा घटना मेरो बोधो स्मृतिपटमा कहिल्यै नबिर्सने गरी छापिएको छ । यो तीस सालतिरको कुरो हुनुुपर्छ । तिनताका म तनहुँ, चुँदीको टुहुरेपसलमा मास्टरी गर्दै थिएँ । काठमाडौं आउँदा म सधैँ म्हेपी जान्थेँ जहाँ पारिजात, निर्मल लामा र सुकन्या वाइबालाई भेट्न पाइन्थ्यो । एकदम पारिवारिक र अन्तरङ्ग वातावरणमा ।

पुस महिना । ढुस्स फुलेको दिन धमिलो, चिसो र वैरागलाग्दो थियो । सोरखुट्टे भएर जाँदा लामाजीहरू अचेलको सुकन दिदीको घरभन्दा अलिक वर बस्थे । त्यहाँ अजङ्गको टहरो थियो, जसमा घरमालिकले होला विकासे कुखुराको विशाल खेती गरेका थिए । कुखुराहरूको अटुट कर्कश कोलाहलको बीचमा बस्थे लामाजी र पारिजात दिदीहरू । कुखुराको टहरोबाहिर फराकिलो बारी थियो । त्यस दिन दिउँसो म पुग्दा लामाजी त्यही बारीको बीचमा थिए । बडाबडा चम्कामाथि निकै ठूलो डेक्ची बसालेको थियो र ढोड र झिँजाको धिपधिपे आगोबाट पतपत धुवाँ आइरहेको थियो । छेउमा फलामे कुर्सीमा बसेर हात सेकिरहेकी थिइन् पारिजात दिदी ।

अभिवादनपछि लामाजीले भने, ‘संग्रौलाजी, आज बडो शुभ साइतमा आउनुभो । हेर्नोस् न, यहाँ भव्य उत्सवको तयारी हुँदैछ । यो पाक्दै गरेको परिकार के हो, अन्दाज गर्न सक्नुहुन्छ ?

म ओठ जाम गरेर चुपचाप उभिइरहेँ ।

‘मलाई थाहा छ, तपाईं अन्दाज गर्न सक्नुहुन्न । लामाजीले भने, 'तपाईंको जातले दिँदैन । यो सर्वहारा सिरप हो । लौ त अब अन्दाज गरिहेर्नोस् ।’

फेरि पनि म ओठ जाम गरेर चुपचाप उभिइरहेँ ।

‘यो राँगाको खुट्टाको सिरप हो,’ उनले आफैँ पहेलीको गाँठो फुकाए, ‘फलमासुजति पुँजीपतिहरूले खान्छन्, तिनले छाडेका खुट्टा सर्वहाराका भागमा पर्छन् । तर, बुझ्नुभो संग्रौलाजी, सर्वहारा सिरपको स्वाद र पोसिलोपना पुँजीपतिहरूलाई थाहै छैन । थाहा पाए भने तिनले हाम्रा हातबाट यो पनि खोस्छन् । अनि सर्वहाराका भागमा के बाँकी रहन्छ, भन्नोस् त ? खालि खुर मात्र ।’ यति भनेर लामाजी उन्मुक्त हाँसो हाँसे । त्यो हाँसोमा विनोद, व्यङ्ग्य र पीडाको विचित्रको सम्मिश्रण थियो ।

जीवनका हरेक सानातिना घटना र सन्दर्भहरूलाई राजनीतिसँग जोडेर आफ्नो ज्ञान र अनुभव अरुहरूलाई बाँड्ने जादुमय कला थियो लामाजीसँग । उनका वार्ता र व्याख्या–वृत्तान्तहरूमा हास्य र व्यङ्ग्यको चोटिलो पुट हुन्थ्योे । स्रोताले पत्तै नपाईकन नजानिँदो गरी उसलाई उनी दर्शन र राजनीतिको शिक्षा दिन चम्मु थिए ।

‘ल सुन्नोस्, यी खुट्टा र फलमासु भनेका जनवाद र समाजवाद हुन् । हाम्रो जनवादको लडाइँ यिनै खुट्टाका लागि लडिने लडाइँ हो । सर्वहाराले फलमासु खान त समाजवादमै पुग्नुपर्छ । खुट्टा हाम्रो क्रान्तिको पहिलो चरण, फलमासु दोस्रो चरण । हा...हा...हा...हा...।’

कुराको तालमा लामाजी ढोड र झिँजा थप्छन्, सर्वहारा सिरप चलाउँछन् र धुवाँले निसास्सिएका आँखा मिच्छन् ।

‘सर्वहारा सिरपको बैगुन एउटै छ, संग्रौलाजी । हाड गलाएर सिरप निकाल्न यसलाई घण्टौँ पकाउनुपर्छ । त्यसबाहेक यसका गुनैगुन....।’

तीन घण्टाजति बात मारेपछि म बिदा माग्न भनेर उठेँ ।

'कतै बित्दो काम छैन भने आज यतै बसौँ,’ लामाजीले आग्रह गरे, ‘आज म तपाईंलाई सर्वहारा सिरप चखाएर बाहुनको जात काड्दिन्छु ।’ उनी फेरि उस्तै उन्मुक्त काइदाले हाँसे ।

बित्दो केही थिएन, म बसेँ ।

रिमरिम साँझ परेपछि हामी भित्र पस्यौँ । डेक्चीको सर्वहारा सिरप पनि हामीसँगै भित्र आयो ।

‘जाडो छ, तपाईंको कान तताउने बानी छ कि छैन ?’ सर्वहारा सिरप भाग लगाउँदै लामाजीले मलाई सोधे ।

छैन भन्ने भावमा मैले मुन्टो हल्लाएँ ।

‘मेरो त छ । मलाई मेरी आमाले आफ्नो दूधसँगै रक्सी खान सिकाएकी हुन् । जातले पाएको कुरा हो, आज म अलिकता कान तताउँछु ।’

निर्मल लामा र पारिजात दिदी कान तताउँदै सिरप पिउन थाले । म भने चिसा कान लिएर निख्लो सिरप मात्र पिइरहेँ ।

‘मेरो कान तताउने बानी कठोर आलोचनाको तारो भएको छ, बुझ्नु भो संग्रौलाजी ? तपाईं त पोल नखोलिदिनुहोला नि, कसो ?’

अभिनन्दित हुन लामाजी तयार भए, हामीले नियम उल्लङ्घन गर्दै भृकुटीमण्डपको विशाल सभाकक्षमा उनको अभिनन्दन गर्‍यौँ । त्यो लामाजीको जीवनको सबभन्दा ठूलो सन्तोष र गौरवको क्षण थियो । त्यस सुन्दर क्षणमा उनको सरलता, इमान र त्यागलाई लोकले नतमस्तक भएर सलामी टक्र्याएको थियो ।

‘खोल्दिनँ,’ लामाजीको सिको गर्दै ठट्याइलो पाराले मैले भनेँ, ‘तपाईंले खुवाउनुभएको यो सर्वहारा सिरपलाई घुस खुवाएको ठानेर म तपाईंका ताता कानलाई गुपचुप पारिदिन्छु ।’

पारिजात दिदीले सिरप र ताता कानको तालमा भनिन्, ‘हेर्नोस् है लामाजी, संग्रौला हेर्दा मात्तै लाटो, हेर कुरा कति बाठा ।’

हामी तीन जनाको समवेत हाँसोले कोठा जिउँदोजाग्दो र रमाइलो भयो ।

०००

केही समयपछि उही म्हेपीको अर्को बासमा मैले एउटा कथा सुनाएँ, नलेखिएको इतिहास । मेरा स्रोता उनै तीन जना थिए– पारिजात दिदी, निर्मल लामा र सुकन दिदी । यो कथा सात सालको क्रान्तिमा जनयोद्धाले तनहुँको बन्दीपुरमा धावा बोलेको घटनामा आधारित थियो ।

‘तब न संग्रौला,’ कथा सुनिसकेपछि पारिजात दिदीले सराहनाको मुद्रामा प्रतिक्रिया गरिन् ।

दिदीको वचन भुइँमा खस्न पाएकै थिएन, बहिनी सुकनले हतपत टिप्पणी गरिन्, ‘हेर निर्मल ! तिमेर्को समाजवादमा यस्तो कथा लेखिँदैन है !’

दार्शनिक मुडमा लामाजीले प्रति–टिप्पणी गरे, ‘ठीक भन्यौ सुकन, हाम्रो समाजवादमा यस्तो कथा लेखिने छैन । यो शोषण र अत्याचारले जन्माएको कथा हो । यस्तो कथा जन्माउने सामाजिक धरातललाई हामी भत्काइदिन्छौँ । यो बन्धनमा परेको श्रमको कथा हो । हाम्रो समाजवादमा मुक्त भएको श्रमको झन् सुन्दर कथा लेखिनेछ ।’

कथामा चारतारे झण्डा बोक्ने एक जना नेता छ, सुसुल्खुट्टे । उसले गाउँको सोझो लाहुरेलाई उल्क्याएर राणाका सिपाहीहरूसँग लड्न बन्दीपुर लैजान्छ, जहाँ ऊ मारिन्छ । त्यस लाहुरेको छाँटको लाहुरे बोलीको मेरा तीनै जना स्रोताले मन फुकाएर तारिफ गरे । ‘के फुलनाउँ राख्ने चलन नेपाली संस्कृतिमा छ र ?,’ सुसुल्खुट्टे भन्ने नामलाई लिएर लामाजीले प्रश्न उठाए । निकै लामो छलफलपछि पारिजात दिदीको तर्कमा लामाजी सहमत भए र मेरो सुसुल्खुट्टे पास भयो ।

तिनताक निनु राल्फा उर्फ निनु चापागाईं पनि म्हेपीमै बस्थे । उनी राल्फाबाट मार्क्सवादतिर फर्किने कष्टपूर्ण मानसिक प्रक्रियामा थिए । भेट हुँदा गम्भीर र अल्पभाषी निनुजीसँग मेरो त्यति कुराकानी हुँदैनथ्यो । निर्मल लामा मार्क्सवादी सिद्धान्त र व्यवहारको शिक्षाद्वारा निनुजीमा भावनात्मक वा संस्कारगत परिवर्तन ल्याउने कार्यमा घुँडा धसेर लागेका थिए । त्यसलाई उनी ‘डीक्लास गर्ने’ भन्थे । त्यसै भेटमा होला, निनुजीको डीक्लास गर्न अँगालिएको व्यावहारिक प्रक्रियाबारे लामाजीले बडो ठट्याइलो पाराले हामीलाई सुनाए ।

‘अब निनु नयाँ मान्छेमा फेरिँदैछ,’ उनले भने, ‘कम्तीमा पनि आफ्नो काम आफैँ गर्ने र श्रमलाई घृणा गर्न छाड्ने नयाँ मान्छे ।’

श्रम लामाजीको जीवनको सबभन्दा प्यारो अङ्ग थियो । श्रम वास्तवमा उनको सबभन्दा प्रिय कविता थियो । अनि उनी श्रम आफ्नो सम्पर्कमा आउने सबै बौद्धिकहरूका जीवनको अभिन्न अङ्ग भएको देख्न चाहन्थे । त्यो पनि उपदेश दिएर होइन, आफैँ गरेर देखाएर । उनले भनेअनुसार उनले सबभन्दा पहिले आफूले खाएको थाल माझेर निनुजीलाई देखाएछन् । अनि एकाध पटकको प्रदर्शनपछि निनुजीलाई आफूले खाएको थाल आफैँ माझ्न लगाएछन् । हाँस्दै उनले आफ्नो अनुभव सुनाए, ‘पहिले त ख्याल गाह्रो मानेको हो र ? तर गर्दैजाँदा बानी बस्दै गएको छाँट छ ।’

अनि त्यसपछि ? अनि त्यसपछि लामाजीले उल्का गरेछन् । चर्पी ठीक छैन, पाँच–सात दिनमा भसक्कै भरिन्छ । अनि पानीले बगाएर होइन, दिसा झिकेर चर्पीको निकास खोल्नुपर्छ । निनुजीको व्यावहारिक शिक्षाको पाठ अब चर्पी सफा गर्ने काममा पुगेछ । गरेर देखाउने र गरेर सिक्ने सिद्धान्तअनुसार लामाजीले पहिले निनुजीलाई चर्पीको फड्के किनारमा साक्षी राखेर गरेरै देखाएछन् ।

‘मैले आज दिसा हातैले झिकेर निनुलाई देखाएँ । विचरालाई अब यो खड्गो कसरी काट्ने हो भन्ने भएको छ । मैले दिसा झिक्दाखेरि निनुको अनुहार, बाफ रे ! यो उसको पहिलो अग्नि परीक्षा हो । मलाई लाग्छ, पास त पासै होला ।’

डीक्लास गर्ने कठोर परीक्षाको त्यो कथा सुन्दै पारिजात दिदी भित्तातिर फर्केर हाँसिन् ।

आफ्नो प्रशिक्षण अभियानको कथा हालेर लामाजीले पनि दङ्ग पर्दै बत्तिसी देखाउँदै दर्शन छाँटे, ‘निम्नबाट उच्चतिर, सरलबाट जटिलतिर, थालबाट चर्पीतिर । हा..हा.. हा.. हा.. ।’ दैनिक जीवनका झिनामसिना कामकुराहरूलाई दार्शनिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक शिक्षाका उदाहरण बनाउन लामाजी खली थिए ।

०००

२०३१ साल । काशीमा चौथो महाधिवेशन हुन लागेको थियो । लामाजीले मलाई तनहुँबाट काठमाडौं झिकाए ।

‘त्यहाँ नेपाली समाजका क्रिम मानिसहरू भेला हुन्छन् । त्यो वास्तविक ज्ञानको अमूल्य पाठशाला हो । मौका चुकाउनु हुँदैन संग्रौलाजी, तपाईंले पर्यवेक्षक भएरै भए पनि जानुपर्छ,’ लामाजीले मछेउ प्रस्ताव राखे ।

मैले आनाकानी गरेँ । म पार्टीमा थिइनँ । बिरानो ठाउँमा, बिराना मानिसहरूको त्यो भेलामा म के नाताले जानु ? फेरि त्यो काम जोखिमपूर्ण थियो । बित्थामा मैले किन जोखिम उठाउनु ? म मानसिक रूपले तयार थिइनँ ।

‘मोहनजीले संग्रौलालाई कसैगरी ल्याउनू भनी खबर पठाउनु भा’छ,’ आफ्नो प्रस्तावमा पाइन हाल्दै लामाजीले मोहनविक्रम सिंहको नाम लिए ।

लामाजीको वचन हार्न नसकेर म जाने भएँ । त्यसबखत नन्दकुमार प्रसाईं जेलबाट भर्खरै छुटेका थिए । उनलाई प्रशासनले काठमाडौं खाल्डोबाट बाहिर नजान कडिकडाउ आदेश दिएको थियो । प्रसाईंजीलाई थानकोट कटाएर भगाउने जिम्मा मेरा निम्छरा काँधमा पर्‍यो । उनी रूप फेरेर पुलिसका आँखा छल्ने मनसुवाले कसैसँग सापटी मागेका सुट लगाएर हिरो भए । अनि उनले कतैबाट गगल्स पनि हात पारे । उस्तै परे बर्कोभित्र लुकेर बिरामी भएको स्वाङ पार्ने विचारले हामीले एउटा बर्को पनि बोक्यौँ ।

काठमाडौंबाट रात्रि बस छुट्यो । थानकोट जतिजति नजिक आउन थाल्यो, मेरो मुटु उतिउति छिटो ढुकढुकायो । सुटेडबुटेड कामरेडको साथ लाग्दा मलाई पनि थानकोटे पुलिसले पोको पार्ने पो हो कि । थानकोट चौकीनजिक पुगेपछि हाम्रो सुटबुटधारी कामरेड बिरामी भएर बर्कोभित्र डल्लो पर्‍यो । त्यसबेला थानकोटे पुलिस यात्रुहरूका पोका पुन्तुरा छाम्ने र उधिन्नेदेखि लिएर ‘सन्दिग्ध‘ मानिसको सिकारसमेत पनि गर्थ्यो ।

'यो के हो ?' बर्कोको बडेमाको डल्लो हेर्दै पुलिसले केरकार गर्‍यो ।

‘बिरामी,’ बजियाले बिताउने पो हो कि भनेर डरले खुम्चिँदै मैले भनेँ ।

पुलिसले बर्को उघार्न खोज्यो । बर्कोभित्रको सुटेडबुटेड गगल्सवाल ‘हँ, हँ, हुँ, हुँ’ गर्दै कन्न थाल्यो । थानकोट उताको डाँडो काटेर बस ओरालो लागेपछि बल्ल हाम्रो तन्दुरुस्त बिरामीको घुम्टो उघ्रियो ।

‘हाव खगेन्द्रजी, काटियो त हाव खड्गो,’ दिग्विजयको मुद्रामा प्रसाईंजीले भने । अनि मेरो हात समातेर हल्लाउँदै उनी मुटु मिचीमिचीकन हाँस्न थाले ।

चौथो महाधिवेश काशीको श्रीकृष्ण धर्मशालामा भएको थियो । त्यो भेलाका दुई जना प्रमुख आकर्षण थिए मोहनविक्रम सिंह र निर्मल लामा । तिनको घनिष्ठ मैत्री, निकटता, आत्मीयता र सहकार्य देखेर कतिपय टाठाबाठा सहभागीहरूले तिनलाई नेपाली माओ र चाओको संज्ञा दिए । छलफलका दुई सत्रबीचको अन्तरालमा हुने छोटो विश्रामकालमा नेपाली माओ र चाओ धर्मशाला परिसरभित्रको पोखरीको फेरो मार्दै, गफ गर्दै बेतोडसँग घुम्थे । सारा सहभागीहरू किनारमा उभिएर माओ र चाओलाई एकाग्र चित्तले हेर्थे ।

महाधिवेशनमा मोहनविक्रमले दुई कुरामा निर्मल लामाको आलोचना गरे । रक्सी बढ्ता खाएको र काठमाडौंमा एउटा पनि कमिटी बनाउन नसकेको । लामाजीले गम्भीर मुद्रामा तर सहज रूपले आलोचना सुने । अनि आफ्नो जोगाउ पक्षमा कुनै निहुँ वा तर्कको जोरजाम गर्नतिर नलागीकन उनले आलोचना खुरुक्क स्वीकार गरे । त्यो सरलता, त्यो विनयशीलता र त्यो इमानले लामाजीलाई महाधिवेशनमा होचो होइन, बरु झन् अग्लो बनाइदिएझैँ मलाई लाग्यो ।

चीनका माओ र चाओ जीवनका अन्तिम दिनसम्म अनुपम मित्र रहे । तर यता नेपालका माओ र चाओका मन भने धमिलिएर र पटकपटक फाटेर धुजाधुजा भए । कहिले चाओले माओलाई कारबाहीमा पार्ने, कहिले माओले चाओलाई कोर्रा लगाउने प्रकरणहरूको शृङ्खला नै तयार भयो । कहाँसम्म भने निर्मल लामालाई त सीआईडीको आरोप लगाउनसम्म पनि बाँकी राखिएन ।

अस्पतालमा जीवनका अन्तिम दिन गनिरहेका लामाजीलाई मैले सोधेको थिएँ, ‘तपाईंलाई सीआईडीको आरोप लगाएको मोहनजीले नै हो त ?’

उनले जवाफ दिए, ‘मोहनजीले होइन, तर...’. त्यो ‘तर'पछि रहस्यको कुन पुन्तुरो लुकेको थियो, त्यो लामाजीकै चित्तमा गोप्य रह्यो ।

०००

बत्तीस सालको कुरा हो । म कीर्तिपुरमा एकवर्षे बीएड तालिम लिँदै थिएँ । झापामा झोँकी तन्नेरीहरूले खुकुरी उठाएपछि त्यस घटना–प्रक्रियाको चरित्रलाई लिएर झापाली र चौथो महाधिवेशनपन्थीहरूमाझ चर्को बहस चलेको थियो । झापालीहरूको आलोचना गर्दै लामाजीले ‘झापाली झिल्को एक बालरोग’, यस्तै शीर्षकमा एउटा लेख लेखेका थिए । लेखमा झापालीहरूलाई आतङ्ककारी भनिएको थियो । त्यसमा मैले भिन्न मत राखेँ । घटनाको प्रकृतिमा केटौले उन्मादको छनक अवश्य पाइन्छ, तर के त्यो राजनीतिक उद्देश्यबिनाको झर्रो आतङ्कवाद हो र ?

‘त्यसको खोल राजनीति हो, गुदी भने व्यक्तिहत्यामा जोड दिने आतङ्कवादै हो,’ लामाजीले जोड दिएर भने ।

बहस नरमबाट चर्कोतिर लहसियो । हाम्रा स्वर सानाबाट ठूला भए । हाम्रा अनुहार राताराता भए र कान रनक्क ताते ।

‘उसो भए तपाईं पनि झापाली ?’ कड्केर लामाजीले मलाई सोधे ।

मसँगको व्यवहारमा लामाजी त्यसरी कड्किएको त्यो पहिलो र अन्तिम पटक हो । क्रुद्ध मुद्रामा म लामाजीसँग बिदा भएँ । कहिल्यै त्यस्तो रूप धारण नगर्ने लामाजी पनि गुत्थ फुलेका थिए ।

भोलिपल्ट बुढाले मलाई म्हेपीमा डाके ।

‘हिजो म बढ्तै तातेँ क्यार,’ भेट हुनासाथ उनले भने, ‘ननिको नमान्नुहोला संग्रौलाजी, हिजो त्यस्तै पर्‍यो । पछि यसो सम्झेर ल्याउँदा मलाई बडो नमज्जा लाग्यो । हो, तपाईंको सोचाइ गलत छ । तैपनि म तपाईंको सोचाइको कदर गर्छु र तपाईंसँग लड्छु । मकहाँ आउन नछोड्नुहोला नि ।’

‘हस् ।’

०००

तेत्तीस सालमा नौ महिनाको उमेरमा हाम्री छोरी डेजीलाई निमोनियाले ग्रस्त पार्‍यो । अझ त्यसमाथि लहरे खोकी थपियो । छोरी जीवन र मृत्युको दोसाँधमा पुगेपछि उपचार गराउन उनलाई बन्दीपुरबाट काठमाडौं ल्यायौँ ।

लामाजीको स्वर एकदमै दबेको र शुष्क थियो । बोल्दाखेरि उनको घाँटी खलाँतीझैँ घ्यारघ्यार गर्थ्यो । कुराकानी तुर्ने मनशायले मैले सोधेँ, ‘तपाईं हामीलाई के अर्ती दिन चाहनुहुन्छ ?’ उनले भने, ‘इमानदार रहनू, गरी खाने वर्गलाई नबिर्सिनू ।’

शान्तभवन र कान्ति बाल अस्पतालमा पालैपालो एक/एक हप्ता राखेपछि बल्ल छोरीको प्राणमा केही त्राण आयो । हामी आमा–बा छोरीलाई लिएर म्हेपी गयौँ । छोरी पारिजात दिदीको कोठाको भुइँमा बसेर चराले चारो टिपेझैँ गरी अनारका दाना सुस्तरी टिपेर खाँदै थिइन्, लामाजी भित्र पसे । सबभन्दा पहिले उनका आँखा हाम्री छोरीमा परे । निहुरिएर छोरीलाई उठाउँदै उनले सोधे, ‘यस लुरी बच्चीको नाम के हो ?’

‘डेजी,’ श्रीमतीले भनिन् ।

‘डेजी बराइली,’ दार्जिलिङे गायिकालाई सम्झँदै लामाजीले डेजीलाई दुई पाखुरा समातेर हावामा सैसला खेलाए ।

डेजी सहज मानेर रमाउँदै किच्च हाँसिन् ।

‘कति ज्ञानी र सामाजिक मान्छे,’ लामाजीले भने, ‘ठूला बालाई कति छिटो चिनिहाल्या ?’

फुकिढल डेजी फेरि चरीले झैँ अनारका दाना टिप्न थालिन् ।

‘काट्टीकुटी बाबुजस्तै,’ डेजीको मुखाकृति नियाल्दै लामाजीले टिप्पणी गरे, ‘नाक उस्तै, खाने मुख उस्तै । अझ त्यतिले नपुगेर कान पनि उस्तै । लौ, यसमा पनि बाहुनकै जित भयो ।’ अनि डेजीकी आमातिर फर्केर भने, ‘हेर्नोस् जमुनाजी, हामी मङ्गोल त जहिले पनि हारेका हार्‍यै । आमा भने गुर्सेनी, खै छोरीमा गुर्सेनीको चिनारी ? बाहुनले जित्यो, मङ्गोलले हार्‍यो । हा..हा..।’

पारिजात दिदी डेजीका बा र आमालाई पालैपालो हेर्दै शालीन मुद्रामा मुस्कुराइरहेकी थिइन् ।

लामाजी कुराकानीका क्रममा घरीघरी जातका कुरा गर्थे । ‘जातले पाएको’, ‘चुच्चे जात’, ‘थेप्चे जात’, ‘मतवाली’, ‘बाहुन’ आदि । त्यो सुन्नेहरूका मनमा प्रश्न उठ्न सक्थ्यो– के लामाजीमा जातिवादको गन्ध छ ? तर सत्य त्यसको सर्वथा विपरीत थियो । लामाजीका लागि मान्छेमा जात थिएन, वर्ग थियो । नाकको बान्की, जात वा भाषा जस्तोसुकै होस्, मानिस भनेको उनको दृष्टिमा वर्ग थियो, शोषक वर्ग वा शोषित वर्ग ।

नेपाली वाम आन्दोलनमा जसरी बाहुन खलकबाट आएका धेरैजसो नेताहरूमा पुरोहितवादको धेरथोर गन्ध आउँछ, उसैगरी मङ्गोल खलकबाट आएका धेरैजसो नेताहरूमा पनि जातिवादको धेरथोर गन्ध आउँछ । मङ्गोल मूलबाट आएका कम्युनिस्ट बुद्धिजीवी वा नेताहरूमा लामाजी अपवाद थिए, जातिवादी गन्धबाट एकदमै मुक्त ।

मानिस विचार मात्र होइन, भावना पनि हो । अझ मुख्यतः मानिस भावना हो । यस विषयमा लामाजी संवेदनशील थिए । वाम संसारका प्राय:जसो नेताहरू अरुहरूको भावनात्मक जीवनप्रति उति वास्ता गर्दैनन् भन्ने गुनासो उनकै कार्यकर्ताहरूबाट बारम्बार सुनिन्छ । उनीहरूका लागि पहिलो कुरा विचार हो र अन्तिम कुरा पनि विचारै हो । तर, लामा अलि फरक थिए । लामासँगको भेटवार्ता सधैँ भावनाबाट सुरु भएर विचारको संसारतिर लम्किन्थ्यो ।

‘जमुनाजीलाई कस्तो छ ?’

'सञ्चै छ ।'

‘अनि सानी चरी डेजी बराइलीलाई ?’

‘उनलाई पनि सञ्चै छ ।’

‘धन्न बाँची त्यो चरी । आमा नर्स नभएकी भए त्यो उहिल्यै गइसक्ने । कुरा बुझ्ने भएपछि उसलाई यो कथा सुनाउनुपर्छ, नर्स आमाले तिमीलाई कालको मुखबाट बचाएको भनेर । यस्ता कुरा सुन्दा मानिसहरूमा कृतज्ञता भरिन्छ । कृतज्ञताले मानिसलाई विनम्र बनाउँछ । संग्रौलाजी, मेरो यो कुरो मनमा नोट गर्नुहोला ।’

०००

निर्मल लामा छयालीस सालको जनआन्दोलनमा वाम मोर्चाका एक वरिष्ठ नेता थिए । वरिष्ठताको त्यही हैसियतले उनी संविधान मस्यौदा टोलीका सदस्य बने । त्यसबेला वाम आन्दोलनमा शुद्धतावादको आग्रह हुनसम्म जब्बर थियो । आफैँले लक्ष्मण रेखा कोरेर आफूलाई रेखाभित्रको स्वेच्छिक कैदी बनाउने र साँघुरो खोलभित्र लुकेर शुद्धताको रक्षा गर्ने । लामाजी सरकारी गाडी चढे । त्यो गाडी चढाइ वाम जगत्‌मा हुनसम्म खिसी टिउरीको विषय बन्यो– ‘लामा राजाको संविधान बनाइदिन राजाको गाडीमा चढ्यो ! लामा मार्क्सवादी होइन, उदार बुर्जुवा हो ! लामाको वर्गीय अडान फितलो छ’ आदिआदि ।

तर, आफू कहाँ गएको हो र त्यहाँ गएर आफूले के गर्न खोजेको हो भन्ने कुरामा लामाजीमा दुविधारहित स्पष्टता थियो ।

‘धेरै प्रजातन्त्र ल्याउन थोरै प्रजातन्त्रको जोगाउ गर्ने,’ त्यसबेला उनको नारा यही थियो । ‘सामन्ती संविधानको सट्टा पुँजीवादी संविधान बनाउने र पुँजीवादी संविधानका हक–अधिकारहरूको उपयोग गर्दै जनवादमा प्रवेश गर्ने दैलो उघार्ने,’ उनको अर्को नारा यो थियो ।

संविधान मस्यौदा गर्ने क्रममा लामाजीले बन्न लागेको संविधानको मर्म जनविरोधी दिशातिर जाँदैछ भन्ने सूचना बाहिर ल्याइदिए । लामाले भङ्ग गर्न नहुने गोपनीयता भङ्ग गर्‍यो भनेर सारा पुँजीवादी अखबारहरू उनीमाथि खनिए । कहाँसम्म भने एउटा अखबारले त लामाले मर्यादाहीन काम गरेर आफ्नै मर्यादाको चीरहरण गर्‍यो भन्ने अर्थ लगाउँदै लामाजीको नाङ्गो कार्टुनसमेत छाप्यो ।

मैले गर्जन साप्ताहिकको आफ्नो स्तम्भमा लामाजीको जोगाउ पक्षमा घुँडा धसेर एउटा कडा टिप्पणी लेखेँ । टिप्पणीमा मैले हान्स क्रिश्चिययन आन्डरसनको बादशाहका नयाँ लुगालाई सन्दर्भित गरेँ र बालकको भेषमा निर्मल लामाले कठोर सत्यको उद्घाटन गरेका कुराको चित्रण गरेँ ।

भेटमा लामाजीले मलाई स्याबासी दिए, ‘कमसेकम एक जना बुद्धिजीवीले त छाती खोलेर मलाई साथ दियो । द्याट्स अ गुड कामरेड–इन–आर्म्स !’

तर पछि टेलिभिजनमा उनले हात जोडेर क्षमायाचना गरेको दृश्य देख्दा मलाई लाज, ग्लानि र क्षोभको अनुभूति भयो । गजपको काम गरिस् सहयोद्धा भनेर मलाई स्याबासी दिनेले दुनियाँका मुखेन्जी त्यसरी घुँडा टेक्ने ? धत्तेरिका ! मलाई लामाजीको कदमको समर्थनमा बित्थामा बाठो भएर लेखेँछु भनी पछुतो लाग्यो । भोलिपल्ट भेट हुँदा मैले लामाजीसँग त्यो चुत्थो क्षमायाचनाको कुरो उठाएँ । उनले निर्विकार र सहज मुद्रामा मेरो कुरो सुने । अनि उही दार्शनिक पाराले भने, ‘मेरो क्षमायाचना पनि ठीक हो, तपाईंको आलोचना पनि ठीक हो ।’

‘कसरी ?’

‘कसरी भने भित्र भइरहेको जनविरोधी कामबारे जनतालाई जनाउ दिनु मेरो दायित्व हो । त्यसैले दिएँ । अब कुरो आयो मैले अनुशासनको कारबाहीमा परेर मस्यौदा आयोगबाट निष्कासित हुने कि क्षमा मागेर संविधानमा केही अधिकारहरू लिपिबद्ध गर्ने सङ्घर्षमा डटिरहन आयोगमा बसिरहने ? मैले पछिल्लो विकल्प रोजेँ । मलाई जहाँसम्म लाग्छ, मैले विल्कुल ठीक गरेँ ।’

‘कसरी ?’

‘कसरी भने जीवन मानिसले चिताएझैँ सरल रेखामा हिँड्दैन । जीवन हिँड्ने बाटो बाङ्गोटिङ्गो हुन्छ । बाटोमा उकाली–ओराली हुन्छन्, घुम्ती र कुइनेटा हुन्छन् । बुझ्नुभो संग्रौलाजी, जीवनको द्वन्द्ववाद भनेको यही हो । दो कदम आगे, एक कदम पिछे । यसो गर्दा कम–से–कम एक कदम त अगाडि नै गइयो नि, होइन ?’

मलाई लामाजीको तर्कको चक्रब्यूहमा फसेझैँ लाग्यो । यसो सोचेर ल्याउँदा बुढाको कुरो ठीकै हो भन्ने पनि लाग्यो । अनि दोमनले मैले सहमति जनाएँ, ‘होला नै ।’

०००

सरल भाषामा र सूत्रबद्ध रूपमा छोटो तर सारगर्भित भाषण गर्न जान्नु निर्मल लामाको बिछट्टको खूबी थियो । खुला डबलीमा बोल्दा उनले १० मिनेटभन्दा लामो भाषण गरेको मलाई सम्झना छैन । उनी भाषणको पोयो बाट्दा गणेशमानको शैलीमा अ...ब भन्दै लयात्मक लेग्रो तानेर कुराको गाँठो फुकाउँथे । लामाको भाषण छ भनेपछि स्रोताहरू मौरीको गोलोझैँ कुँडुलो परेर झुम्मिन्थे ।

पचास सालतिरको कुरा होला, काठमाडौंको नेपाल ल क्याम्पसमा प्रजातन्त्रबारे एउटा भाषण कार्यक्रम थियो । आयोजक थियो संयुक्त जनमोर्चा नेपाल । भाषण गर्नुभन्दा अलिअघि लामाजीले मलाई कानमा खुसुक्क भने, ‘बुझ्नुभो संग्रौलाजी, आज म नयाँ कुरा बोल्दैछु ।’ नयाँको खोजी गर्नु, साहसिकताको प्रदर्शन गर्नु र सन्देहको माध्यमले मानिसहरूमा खुलदुली जगाएर आफ्ना विचारलाई प्रभावकारी रूपमा सम्प्रेषण गर्नु लामाजीको जीवनशैलीकै एक अङ्ग थियो भने पनि फरक पर्दैन । भाषणमा उनले भने, ‘हामी कम्युनिस्टहरू प्रजातन्त्रलाई ध्वस्त पार्न चाहन्छौँ ।’

भाषण सुनेर स्रोताहरू स्तब्ध भए । उनीहरू लामाजीका मुखबाट त्यसको उल्टो कुरो सुन्न भेला भएका थिए अर्थात् हामी प्रजातन्त्रको जगेर्ना गर्न चाहन्छौँ । लामाजीले आफ्नो भनाइको आशयको व्याख्या खुलस्त होइन, साङ्केतिक पाराले मात्र गरे । त्यो पनि साह्रै छोटोमा । अखबारहरूले लामाको अर्थको अनर्थ गरिदिए । तिनले सपाट बुद्धिले सोझो कुरा बुझे र लामाले प्रजातन्त्र ध्वस्त पार्छौं भनेर घोर प्रतिगामी कुरा बोल्यो भनी लामाजीको गर्नसम्म बद्ख्वाइँ गर्दै समाचार छापे ।

मार्क्सवादी दर्शनको धरातलमा उभिएर लामाजीले भन्न खोजेको कुरो प्रस्ट थियो । त्यो हो, अहिलेको प्रजातन्त्र भनेको वर्गीय प्रजातन्त्र हो, हुनेखाने र टाठाबाठाहरूको भलाइ गर्ने प्रजातन्त्र । धेरै मानिसहरूको अप्रजातन्त्रमा टिकेको थोरै मानिसहरूको प्रजातन्त्र । क्रान्ति र परिवर्तनको बाटो हुँदै समाज नौलोे जनवादमा पुग्दा प्रजातन्त्रको घेरो अलि फराकिलो हुन्छ ।

समाजवादमा पुग्दा त्यसको घेरो झन् फराकिलो हुन्छ । तैपनि त्यहाँ सबैलाई प्रजातन्त्र प्राप्त हुँदैन । शोषण, उत्पीडन र भेदभाव गर्न चाहने नरद्वेषीहरूलाई त्यहाँ मनमाफिक गर्न पाउने प्रजातन्त्र हुँदैन । त्यहाँ तिनको प्रजातन्त्रको अपहरण हुन्छ । मानव समाज मार्क्सवादको परिकल्पनाअनुसारको साम्यवादमा पुगेपछि वर्गभेद, जातिभेद, लिङ्गभेद र क्षेत्रभेदका सबै पर्खालहरू भत्किन्छन् । मानव समाज सभ्यताको त्यो उचाइमा पुग्दा वर्गीय सीमाभित्र कैद भएको प्रजातन्त्र ध्वस्त भइसकेको हुन्छ र मानिस–मानिसबीचको नाता शोषक र शोषित, शासक र शासितको हुन छाडेर उच्च परोपकारितामा आधारित सहबन्धुत्व र सहयोगको नातामा फेरिन्छ । लामाजीले भन्न खोजेको नयाँ कुरो यही थियो । तर, यस पटक भने उनको भाषणको छोटोपनाले उनलाई साफ धोका दियो ।

‘तपाईंको भाषणले हावा खायो नि लामाजी,’ अखबारहरूमा उनको निन्दा पढेर मैले टेलिफोनमा भनेँ ।

‘हो, साँच्ची नै खायो । विषय जटिल पर्‍यो, व्याख्या पुगेन । भाषणमा मेरो कमजोरी नै यही हो, लामो व्याख्या गर्न जाँगर नमान्नु । हो, यसपाला अलि अनर्थै भएछ । कुरो प्रस्ट्याउन एउटा लेख लेख्नुपर्ला ।’

मलाई थाहा भएसम्म लामाजीको छोटो भाषण बेठीक ठाउँमा परेको एक मात्र घटना त्यही हो । त्यसलाई छाडेर उनको भाषणको लम्बाइ सधैँ ठिक्कको, प्रभावकारी र सुन्दर अनुभव भएको हो । धेरैजसो वाम नेताहरू माइक समाएपछि किर्नो भएर त्यसमा टाँस्सिइरहन मरिहत्ते गर्छन् । सबै स्रोता निदाइसक्दा पनि तिनका गति न पतिका पट्यारलाग्दा कर्कश आवाजहरू टुङ्गिँदैनन् । निर्मल लामाजीका संक्षिप्त, सटिक र सार्थक भाषणहरूले तिनलाई भनिरहेझैँ लाग्छ, ‘इस्, तेरो एकमुखे जनवाद !’

०००

मोटो मशाल र चौथो महाधिवेशन एक भएर एकता केन्द्र बनेपछि पार्टीमा लामाजीको उपस्थिति र क्रियाशीलता औपचारिक मात्र बाँकी रह्यो । कम्तीमा पनि बाहिरबाट पर्यवेक्षकका आँखाले हेर्दा देखिएको आखिर त्यस्तै हो । लामाजीले जिम्मेवारीबाट बाहिरिन मन गरे कि उनलाई बलात् बाहिर पारियो, त्यो हामी पार्टी बाहिरकाहरूलाई थाहा हुने कुरा भएन । उनले त्यो बेला राजनीतिबाट सन्न्यास लिने कुरा गरेका थिए ।

टेपवार्ता गर्न मन लाग्यो । अनुरोध गर्दा मैले अनुमति पाएँ पनि । छोटो भलाकुसारीपछि मैले सोधेँ, ‘लामाजी, तपाईंको अनुभवमा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको मूल समस्या के हो ?’ प्रत्युत्तरमा लामाजीले भने, ‘यस विषयमा मैले तपाईंलाई भन्न मिल्दैन । भन्नुपर्ने कुरा जे हो, त्यो मैले पार्टीलाई भनिसकेको छु । तपाईंले पछि उतैबाट थाहा पाउनुहुनेछ ।’

निर्मल लामाका तीनवटा घर थिए । पार्टी एउटा घर, गरिबको छाप्रो अर्को घर र सडक अर्को घर । एकता केन्द्र बनेपछि उनी घरविहीन भए, पक्का सुकुम्बासीजस्ता । पार्टीसँगको साइनो खुकुलो भयो, सडक रित्तो थियो र उमेर अवस्थाले गर्दा चेतनाको मशाल बोकेर एक्लै गरिबका छाप्रा चहार्दै हिँड्न उनलाई अब सायद सम्भव थिएन । अनि म्हेपीको घर ? त्यसलाई उनी सुकनको घर भन्थे । त्यसमा उनको लगानी पनि थिएन र उति धेरै मोह पनि थिएन । भरअभरको बास त्यो थियो, तर घरजस्तो घर त्यो थिएन । सके जोई–पोइको सम्बन्धमा केही न केही खटपटहरू थिए हुनन् । सके बाबु–छोराको नातामा केही न केही कल्मषहरू थिए हुनन् ।

हो, लामाजी पक्का सुकुम्बासी भए । सके मानसिक एक्लोपना, मनोवैज्ञानिक सन्त्रास, पार्टी जीवनमा गुटबन्दी, तानातान, हानाहान र आरोप–प्रत्यारोपको बीचमा आर्जन गरेका कटु अनुभवहरूले जन्माएको मानसिक अन्तर्द्वन्द्व र पीडाका कारणले होला, लामाजीको पिउने बानी आकाशिएर गयो । अन्य वाम पार्टीका छापामा मात्र होइन, आफ्नो पार्टीका छापामा पनि उनी खिसी टिउरीको तारो बने, शहरभरिको हास्यपात्रजस्तो । हिजोसम्म उनी ‘हाई–हाई’ लामा थिए, अब उनी ‘हा–हा’ लामा भए ।

मान्छे हो, उसका पनि वैयक्तिक दुःख र वेदना हुँदा हुन्, चाहना र रहर हुँदा हुन्, कुण्ठा र क्लेश हुँदा हुन् । त्यो एक्लो सुकुम्बासी जीवनमा उसलाई पनि अलिकता भौतिक सुरक्षा र सुबिस्ता, अलिकता भावनात्मक स्नेह र न्यानोपनको खाँचो परेको हुँदो हो । तर, त्यसको वास्ता न त समग्र वाम आन्दोलनले गरेको देखियो, न उनीसम्बद्ध पार्टीले नै । उनीसँग उच्च विचार र शुद्ध आचरणको माग मात्र गरियो । तेरा पनि केही दुःख छन् कि बाबु भनेर सोध्ने लेठो सायद कसैले गरेन ।

हुँदाहुँदा लामाजीको लत सम्हालिनसक्नु भयो । सार्वजनिक सभा र गोष्ठीमा समेत पनि उनी लतको झोला भिरेर आउन थाले । त्यो झोला पार्टीलाई बोझिलो भयो । उनको आफ्नै प्रतिष्ठा र गरिमामा पनि त्यसले धमिरा लगाउन थाल्यो । एक दिन पार्टीका दुई जना नेता कामरेड लामाजीलाई निवेदन गर्न म्हेपी गएछन् र भनेछन्, ‘कामरेड, जनी गरेर यो गन्दे झोला बिसाइदिनोस् । यसले पार्टीलाई सकसमा पार्‍यो । अनि तपाईंको सार्वजनिक छवि पनि...।’

जाडोयाम थियो । साँझ पर्‍यो ।

‘यसो कान तताउने हो कामरेड ?’ लामाजीले आफ्नै पाराको अनौपचारिक र रसिक शैलीमा प्रस्ताव राखेछन् । र, प्रस्तावका जरामा आफैँ उकेरा लगाउँदै भनेछन्, ‘यस्तो जाडोमा काल मार्क्स र एङ्गेल्सले पनि तताएकै हुन्, लेनिन र माओले पनि तताएकै हुन् ।’

कान सबैका चिसा भएका थिए, बेला उपयुक्त र जोखिमरहित थियो, अँध्यारो र एकान्त । बस्, कान तताउने क्रम तीव्र गतिमा सुरु भएछ । एक जना कामरेडका कान यति ताता, राता, सबल र सशक्त भएछन् कि उनी भावुक हुँदै डाको छाडेर छाती पिटीपिटी रुन थालेछन् । ‘कामरेड !’ लामाजीका पाउ पर्दै उनले भनेछन्, ‘हामीलाई माफ गरिदिनोस् । हामीले तपाईंको उपेक्षा गर्‍यौँ, हामीले तपाईंमाथि घोर अन्याय गर्‍यौँ ।’

नाटकले गति लिँदो छ । दर्शकदीर्घामा बसेर लामाजी मग्न मुद्रामा नाटक हेरिरहेका छन् । भावुक कामरेडले धर्मराउँदै र हत्केलाले भित्ताको सहारा लिँदै शीर्षासन गरेछन् र खुट्टाले हावामा विचित्रको अभिनय गर्दै गगनमुखी पादनृत्य सुरु गरेछन् । त्यो किस्सा सुनेपछि मलाई लाग्यो, कसैको अति कल्पनाशील मस्तिष्कले लामाजीको जोगाउ गर्न र ती नेतालाई पखाल्न कथ्या होला त्यो किस्सा । भेटमा मैले सोधेँ, ‘लामाजी, त्यो असम्भव गगनमुखी पादनृत्य भएकै हो त ?’

लामाजीले बडो विनोदी मुद्रामा भने, ‘बाहिर जति सुनियो, त्यो त पादनृत्यको एउटा सानो खण्ड मात्रै हो । पूरै खण्ड बाहिर ल्याउने हो भने एउटा महाभारतै तयार हुन्छ । त्यसैले त मैले ठट्टा गरेको हुँ– म पिउँछु, मेरा साथीहरू मात्छन् ।’

क्यान्सर भएपछि भने लामाजीले मदिरासित पारपाचुके गरे । उपचारका लागि भारत जानुभन्दा अघिको एक भेटमा उनले मसँग भने, ‘संग्रौलाजी, अब मैले कान तताउनबाट सन्न्यास लिएँ । हरेक कुराको धेरथोर सकारात्मक पक्ष हुन्छ नै । क्यान्सर नलागेको भए सके मानिसहरूले मलाई लामा रक्सी खाएर मर्‍यो भन्थे हुनन् । अब मानिसहरूले लामा क्यान्सरले मर्‍यो भन्ने भए । यस अर्थमा नकारात्मक नै भए पनि क्यान्सर मेरो मित्र भयो ।’

नभन्दै भयो पनि त्यस्तै ।

०००

लामाजी भरतपुरस्थित क्यान्सर अस्पतालमा किमोथेरापि गराइरहेका थिए । निनुजी र म एउटा साहित्यिक कार्यक्रममा भाग लिन चितवन गएको मेसो पारेर एक बेलुकी लामाजीलाई भेट्न गयौँ । साथमा रणेन्द्र बराइली पनि थिए ।

म बाँचे ! औधी भावुक हुँदै हाँसो र आँसुमिश्रित स्वरमा लामाजीले भने र निकैबेरसम्म मेरो हात समातिरहे । क्यान्सरले गलाएर उनी ख्याउटे र सिट्ठा हुँदै गएका थिए । तर, उनको जीवनप्रतिको आशा र उमङ्गलाई क्यान्सरले रत्तिभर गलाउन सकेको थिएन । शरीर जीर्ण भइसकेका निर्मल लामाको भावनात्मक जीवनको स्पन्दन उस्तै थियो, साबिकझैँ विकाररहित र उमङ्गले भरिपूर्ण ।

त्यसको केही दिनपछि नै डाक्टरहरूले लामाजीलाई अस्पतालबाट अब बिदा भए हुन्छ भनेको अशुभ खबर आयो । त्यो खबर निकट भविष्यमै लामाजी हाम्रो बीचबाट भौतिक रूपमा फेरि कहिल्यै भेट नहुने गरी बिदा हुँदै छन् भन्ने कुराको अप्रत्यक्ष घोषणा थियो । लामाजीको ‘म बाँचे’ भन्ने त्यो आशावादी वचन मिथ्या सिद्ध भयो । क्रूर समयले डाक्टरको त्यो घोषणालाई सत्यसिद्ध गरेरै छाड्यो ।

०००

पारिजात दिदीको देहान्त भएपछि उनको सम्झना र सम्मानमा एउटा प्रतिष्ठानको स्थापना गर्ने प्रसङ्ग उठ्यो । निर्मल लामा, सुकन दिदी, निनु चापागाईं, रायन, महेश मास्के र राजेन्द्र अधिकारी त्यस प्रसङ्गलाई साकार रूप दिन डटेर लागेका थिए । साथमा म पनि थिएँ । गर्दै भन्दै जाँदा लामाजीसँग दुईवटा कुरामा हाम्रो गम्भीर मतान्तर भयो । मतान्तरका क्रममा निनुजी र मेरो एकमत थियो, अर्को मतमा लामाजी थिए ।

पारिजातका कृतिहरूको प्रकाशन र अनुवाद गर्ने कार्यको प्राथमिकता के हुने हो ? विवादको पहिलो बुँदा यही थियो । यस बुँदामा लामाजीको विचार थियो, पारिजातको शिरीषको फूलले जित्छ कि उनको पछिल्लो चरणको साहित्यिक प्रवृत्तिले जित्छ, त्यो कुरा हेर्न बाँकी नै छ । त्यस कारण पारिजातका कृतिहरूको प्रकाशन र अनुवादमा यो प्रवृत्ति र त्यो प्रवृत्ति भनेर लक्ष्मण रेखा कोर्नु र पक्षपात गर्नु हुँदैन । सबै कृतिहरूलाई समान महत्त्व दिएर प्रकाशन र अनुवादको कार्यसूचीमा राख्नुपर्छ । भिन्न प्रवृत्तिहरूलाई आपसमा खुला रूपबाट प्रतिस्पर्धा गर्न र हारजित गर्न दिनुपर्छ ।

मतान्तरको दोस्रो बुँदा पारिजातका कृतिहरूको प्रकाशनबाट प्राप्त हुने लेखकस्वको रैरकममा कसको कति स्वामित्व रहने भन्ने थियो । यस बुँदामा लामाजीले तर्क गरे, ‘हामी पुँजीवादी समाजमा छौँ । तसर्थ लेखकस्वको पुँजीवादी नियम प्रस्तावित पारिजात प्रतिष्ठानमा पनि लागू हुन्छ । पारिजातका कृतिहरूबाट प्राप्त हुने लेखकस्वको रकम प्रतिष्ठानले पारिजातका एकाघरका उत्तराधिकारीलाई सुम्पुवा गर्नुपर्छ र त्यसको उपभोग के कसरी गर्ने भन्ने प्रश्न उनै उत्तराधिकारीको स्वविवेकमा छाडिदिनुपर्छ ।’

निनुजी र मेरो विचार फरक थियो । प्रस्तावित प्रतिष्ठानको वित्तीय बन्दोबस्तअनुसार पारिजातका कृतिहरूको प्रकाशन र अनुवादको प्राथमिकता–क्रम किटान गरिनुपर्छ र त्यस्तो किटानी लोककल्याणको दृष्टिमा आधारित हुनुुपर्छ । यो थियो मतान्तरको पहिलो बुँदाका सम्बन्धमा हाम्रो मत । पारिजातका कृतिहरूबाट आउने लेखकस्वको रैरकम पारिजातका उत्तराधिकारीलाई सुम्पुवा गरिदिनकै लागि प्रतिष्ठान खडा गर्ने हो भने प्रतिष्ठानको भूमिका खालि कुल्लीको मात्र हुनेछ । कृति प्रकाशित गर, लेखकस्वको रकम बटुल र उत्तराधिकारीलाई बुझाइदेऊ । अनि कुन खर्चबर्चका आधारमा प्रतिष्ठान चलाउने ? यो थियो मतान्तरको दोस्रो बुँदाका सम्बन्धमा हाम्रो मत ।

म सम्झन्छु, मतान्तरले उग्र रूप लिएपछि एक दिन लामाजीले मलाई म्हेपीमा डाकिपठाए । हामी पारिजात दिदीको कोठामा पस्ने भित्री ढोकाबाहिर कोरिडोर उतातिरको कोठामा पस्यौँ । लामाजीले ढोकाभित्रबाट चुकुल लगाएरै बन्द गरे । अनि त्यस गोप्य खोपीमा एकदम अस्पटलाग्दो वातावरणमा उही कुरा उठाए । मैले आफ्नो पुरानै मत अघि सारेपछि लामाजीले अत्यन्तै गम्भीर मुद्रामा भने, ‘संग्रौलाजी, तपाईंहरू समाजवादी कालको लेखकस्वको नियमका कुरा गर्दै हुनुहुन्छ । तपाईंहरूले हाम्रो अहिलेको यथार्थतिर आँखा चिम्लिदिनुभएको छ । पारिजातका कृतिहरूबाट आउने लेखकस्वको वैध हकवाला उनको उत्तराधिकारी नै हो । उसले आफ्नो विवेकले त्यो रकममध्ये केही प्रतिष्ठानलाई, केही आफूलाई बाँड्न सक्छ । तर जे गर्छ, त्यो उसको निजी कुरो हो ।’

मैले फेरि जिरह गरेँ, ‘उसो भए प्रतिष्ठानको कामचाहिँ पारिजातका उत्तराधिकारीको ढाक्रे बन्नु मात्र हो त ? कुरो त्यसै हो भने पारिवारिक गुठी बनाए भैगो नि ।’

लामाजीले लामो सास फेर्दै उर्लिरहेको उत्तेजनालाई अदपमा राखे । जहाँबाट सुरु भएको थियो, त्यहीँ अड्केर हाम्रो संवाद सकियो । केही दिनको वादविवाद र तनावपछि बीचको बाटो अँगालेर प्रतिष्ठानको नियमावलीको खेस्रा तयार पार्न मलाई भनियो । मैले तयार पारेँ । त्यसबारे छलफल हुने दिन म चकित र स्तब्ध भएँ । कठोर शिक्षकले लद्दु विद्यार्थीको उत्तरकापी निर्ममतासाथ काटकुट गरी सच्याएझैँ लामाजीले मेरो खेस्रा सच्याएछन् । काटकुट गरेर बाँकी रहेको खेस्रामा हामीबीचका मतभेदहरू ज्युँका त्युँ रहेको मलाई आभास भयो । मलाई आफ्नो जिभ्रो काटिएजस्तो लाग्यो र थप विवाद गर्नु ब्यर्थ हो भन्ठानेर म बोल्दै नबोलीकन पन्छिएँ ।

केही दिनपछि लामाजीले मलाई फोनमा भने, ‘संग्रौलाजी, मैले यथार्थवादी भएर नीतिगत कुरा गरेको हुँ । तर, म पारिजातका कृतिबाट आउने रकमले आफ्ना परिवारजनलाई पोस्न खोज्ने लोभीजस्तो देखिएँ । त्यसैले म यस प्रक्रियाबाट ओझेल पर्न चाहन्छु । जे निर्णय गर्नुपर्छ, तपाईंहरू सुकनसँग बसेर गर्नोस् ।’

धेरै बियाँलो भइसकेको थियो । त्यतिखेर हाम्राबीचको कटुताले उग्र रूप धारण गरिसकेको थियो । त्यस कारण निनुजी र म प्रस्तावित पारिजात प्रतिष्ठानबाट बाहिरियौँ ।

०००

लामाजी जीवनको साँझतिर पुगिसकेका थिए । मलाई उनीसँग टेपवार्ता गर्न मन लाग्यो । अनुरोध गर्दा मैले अनुमति पाएँ पनि । छोटो भलाकुसारीपछि मैले सोधेँ, ‘लामाजी, तपाईंको अनुभवमा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको मूल समस्या के हो ?’ प्रत्युत्तरमा लामाजीले भने, ‘यस विषयमा मैले तपाईंलाई भन्न मिल्दैन । भन्नुपर्ने कुरा जे हो, त्यो मैले पार्टीलाई भनिसकेको छु । तपाईंले पछि उतैबाट थाहा पाउनुहुनेछ ।’

उत्तर सुनेर म बिलखबन्दमा परेँ । मेरो प्रश्न पार्टीको गोपनीयतासँग सम्बन्धित थिएन । त्यस प्रश्नको उत्तर जहाँ जसलाई पनि दिन सकिन्थ्यो । मलाई त्यसको उत्तर दिँदा न लामाजीलाई कुनै खती हुन्थ्यो, न त पार्टीको मानमर्दन नै । वास्तवमा लामाजीको त्यो उत्तर उनको स्वभाव र शैलीविपरीत थियो । मलाई आठौँ आश्चर्यको अनुभूति भयो, डाँडाको जून भइसकेका लामाजीको बोली किन कसैको बन्धकमा परेको होला ? उनको विवेक र बोलीमाथि त्यसरी सेन्सर लगाएको कसले होला ? क्यान्सरले ? एकमनामुखी र अति गोप्यतावादी संस्कारले ? कि पार्टीसत्ताले ? जीवनमा निर्मल लामासँगको मेरो सबैभन्दा दुःखद क्षण त्यही थियो । मानिसले मर्ने बेलामा पनि बन्देजमुक्त भएर आफ्ना मनका भावना निर्भयताका साथ पोख्न नपाउनु, यो आफैँले आफैँमाथि थोपरेको वा अरुले आफूमाथि थोपरिदिएको कत्रो क्रूरता ?

धेरैजसो वाम नेताहरू माइक समाएपछि किर्नो भएर त्यसमा टाँस्सिइरहन मरिहत्ते गर्छन् । सबै स्रोता निदाइसक्दा पनि तिनका गति न पतिका पट्यारलाग्दा कर्कश आवाजहरू टुङ्गिँदैनन् । निर्मल लामाजीका संक्षिप्त, सटिक र सार्थक भाषणहरूले तिनलाई भनिरहेझैँ लाग्छ, ‘इस्, तेरो एकमुखे जनवाद !’

लामाजीको स्वर एकदमै दबेको र शुष्क थियो । बोल्दाखेरि उनको घाँटी खलाँतीझैँ घ्यारघ्यार गर्थ्यो । कुराकानी तुर्ने मनशायले मैले सोधेँ, ‘तपाईं हामीलाई के अर्ती दिन चाहनुहुन्छ ?’

‘इमानदार रहनू, गरी खाने वर्गलाई नबिर्सिनू ।’

मेरा सोध्ने कुरा सकिए । उन्मुक्त भएर उत्तर दिने हक नै उनलाई थिएन, उनलाई कष्टमा पार्दै मैले बित्थामा के सोधिरहनु ?

०००

मोहन दुवाल, दिल वरदान र सुवास श्रेष्ठहरूले निर्मल लामाको अभिनन्दन गर्ने कुरो उठाए । तर गर्ने कि नगर्ने भन्ने विवाद उठ्यो । गरिछाड्ने भनेर लागिपरेका दुवालजीले एक दिन एकाबिहानै मकहाँ आएर भने, ‘पार्टीका साथीहरूले यसमा अरुचि देखाएर असहयोग गर्ने छाँट झिके ।’

दुवालजीलाई मैले सोधेँ, ‘नगर्ने भन्नेहरूको तर्क के छ ?’

‘अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा जीवित व्यक्तिको अभिनन्दन गर्ने चलन छैन रे । त्यसैले...!’

यो तर्क सुन्दा कुनै धर्मान्ध पुरोहितले थालनी गरेको सराद्धमा बिरालो बाँध्ने चलन र पछिका पुरोहितहरूले गरेको त्यसको अन्धानुकरणको मलाई याद आयो । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गुन्द्रुक खाने चलन पनि त छैन । तैपनि नियम उल्लङ्घन गरेर हामी खाइरहेकै छौँ ।

अभिनन्दित हुन लामाजी तयार भए, हामीले नियम उल्लङ्घन गर्दै उनको अभिनन्दन गर्‍यौँ । भृकुटीमण्डपको विशाल सभाकक्षमा लामाजीलाई अभिवादन गर्न र उनीप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्न मानिसहरूको भेल उर्लेर आयो । त्यहाँ लामाजीका समविचारका मानिसहरू मात्र थिएनन्, भिन्न विचारका मानिसहरू पनि थुप्रै थिए । त्यो लामाजीको जीवनको सबभन्दा ठूलो सन्तोष र गौरवको क्षण थियो । त्यस सुन्दर क्षणमा उनको सरलता, इमान र त्यागलाई लोकले नतमस्तक भएर सलामी टक्र्याएको थियो । त्यो क्षणमा लामाजीजस्ता सत्‌पात्र पाएर नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन पनि गौरवान्वित भएको थियो ।

०००

१७ वैशाखमा निर्मल लामाका पूर्णकालिक कुरुवा र अन्तरङ्ग कामरेड अर्जुन थापाले शिक्षण अस्पतालबाट मलाई फोन गरेर भने, ‘लामा दाइले तपाईंलाई भेट्न खोज्नुभा’छ ।’

म हाँप र झाँप गर्दै अस्पताल पुगेँ ।

‘फुर्सद छ ?,’ लामाजीले सोधे ।

‘किन र ?’

‘तपाईंलाई सुहाउने एउटा काम छ, यसो अनुरोध गरूँ कि भनेर ।’

‘त्यस्तो के होला ?’

'मेरो पैदल यात्राको दैनिकीजस्तो एउटा लिखत छ । एक जना किसान कामरेडले लेख्नुभएको हो यो । कुरो ठीक छ तर लेखाइ कोरा छ । कुरो कतै नबिराईकन यसलाई राम्ररी सम्पादन र परिमार्जन गरिदिनुपर्छ । अनि टाइप पनि गरिदिनुपर्छ । टाइप तपाईं आफैँ गर्नुहुन्छ, होइन ?’

‘गर्छु ।’

‘ठीक छ । भ्याउनुहुन्छ त ?’

त्यो लामाजीको अगुवाइमा बर्दिबासदेखि काठमाडौंसम्म गरेको पैदलयात्राको कथा थियो । समतल र पाखा–पखेराका जनसाधारणका मन–मस्तिष्कमा नारा, भाषण र नाचगानको माध्यमले देशभक्तिको भावना जगाउने र तिनलाई खबरदारी गर्ने अभियानको कथा । दैनिकी कति छ र भ्याउनुपर्ने कहिलेसम्ममा हो भनेर मैले सोधेँ ।

‘काम निकै छ, मिहेनतसाथ गर्नुपर्छ ।’

‘कहिलेसम्ममा ?’

‘मलाई २२ गते बुझाउन ल्याउनुपर्छ । ढिला गर्न मिल्दैन ।’

भित्र कताकता मलाई ननिको अनुभव भयो । २२ गते आउन हप्ता दिन पनि बाँकी छैन । २२ गते नै किन होला ? कतै लामाजीलाई मृत्युको पूर्वाभास भएको पो हो कि ? २२ गते ! ...तर २२सै गते किन भनेर सोध्न मलाई आँट आएन । सायद त्यो २२ गते पैदलयात्रा सुरु भएको वा टुङ्गिएको वार्षिक दिवस वा त्यस्तै केही पो हो कि !

‘मञ्जुर ?’

‘ठीक छ, मञ्जुर ।’

म आफ्नो दैनिक लहनतहनमा व्यस्त थिएँ । त्यसकारण बोलकबोलअनुसार २२ गते भ्याउने गरी दिनको एकाध घण्टाको हिसाबले म कुटुकुटु त्यो काम गर्दै गएँ । तर, मैले त्यो सिध्याउनुभन्दा पहिले नै लामाजी फेरि कहिल्यै नबौरिने गरी बिचेत भए । दैनिकीको परिष्कृत रूप हेर्ने लामाजीको घिडघिडो उनीसँगै गयो, कबोल गरेको दिन त्यो उनलाई बुझाएर आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्ने मेरो धोको अधुरै रह्यो ।

त्यो दैनिकी मेरो कम्प्युटरको एउटा खोपामा कतै त्यत्तिकै बेवारिसे भएर रहेको छ । जब मेरा आँखा त्यसमा पर्छन्, मलाई सधैँ गहिरो विषादको अनुभूति हुन्छ ।

०००

निर्मल लामा गरी खाने जनताका कोखमा जन्मेका र गरी खाने जनताकै लागि बाँचेका एक कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी सुकुम्बासी । लामाजीले आफ्नो भागमा आफ्नो भन्ने कहिल्यै केही पारेनन् । उनीसँग जे–जे थियो, त्यो सबै नेपाली श्रमजीवी जनतालाई अर्पण गरे । आफ्नो यौवन, आफ्नो प्रतिभा, आफ्नो जीवन सबै नै । त्यसैले उनका लागि गुमाउनलाई केही बाँकी थिएन, जित्नका लागि सिङ्गो संसार थियो ।

शिलापत्रमा प्रकाशित खगेन्द्र संग्राैलाका अरु लेखहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहाेस् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, माघ १२, २०७८ ०९:००