नेपालमा यसरी कम गराउन सकिन्छ सडक दुर्घटना

तस्वीर : विक्रम राई

A+ A A-

नेपालको अस्थिर राजनीतिक अवस्थाका कारण नयाँ सरकार बन्ने र नयाँ मन्त्रीहरू फेरिने क्रम चलिरहन्छ । आधारभूत स्वास्थ्य शिक्षाजस्तै आफ्ना नागरिकहरूलाई सुरक्षा दिनु राष्ट्रको आधारभूत जिम्मेवारीभित्र पर्छ । नागरिकको जीवन सुरक्षासँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको अभिन्न अङ्ग भौतिक पूर्वाधार निर्माण पनि हो । जसअन्तर्गत सुरक्षित सडक निर्माणमा विशेष ध्यान दिनु भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात मन्त्रालयको महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी हो ।

विकसित र समृद्ध राष्ट्रहरूमा सडक निर्माण गर्दा सबैभन्दा ठूलो मापदण्ड नागरिकको जीवन सुरक्षा हुन्छ । पूर्वाधार निर्माण गर्नुको अर्थ नै सडक निर्माण हुनुअघि सडकहरू सुरक्षित छन् छैनन्, वातावरण र नागरिकको स्वास्थ्यमा सडक निर्माणले कस्तो असर पार्छ भनेर खोज, अनुसन्धान गरेर एउटा प्रणाली बनाइनु आवश्यक हुन्छ, जुन सबै किसिमका सडक निर्माणसँग जोडिएको हुनुपर्छ ।

अनिवार्य र आधारभूत सुरक्षा, स्वास्थ्य र वातावरण प्रदूषणबाट जोगिने गरी मन्त्रालयले मापदण्ड बानाएर दीर्घकालीन रूपमा काम गर्ने प्रणाली बनाउने हो भने सरकार र मन्त्रीहरू फेरिए पनि कुनै प्रभाव पर्दैन । मैले विगत १६ वर्षदेखि स्वीडेनमा सिक्दै, देख्दै आएको यो समृद्ध र विकासशील राष्ट्रको भौतिक विकास र पूर्वाधारको कार्यलाई नेपालमा पनि स्थापित गर्न सके धेरै नै राम्रो हुन्थ्यो भनेर केही सुझावहरू समेट्ने प्रयास यो लेखमा गरिएको छ । यो सबै राजनीतिक दलका नेताहरूका लागि पनि मननयोग्य बन्न सकोस् भन्ने मेरो अपेक्षा छ ।

नागरिकहरूको स्वास्थ्य र जीवन सुरक्षाभन्दा नयाँ सडक निर्माण ठूलो हो र ?

बीस वर्षअघि महेन्द्र राजमार्गमा यात्रा गर्दै गर्दा एउटा बसले बाटो काट्दै गर्दा ठक्कर दिएर यात्रुको तुरुन्तै मृत्यु भएछ । म पनि घटनास्थलमा बस रोकिएकाले १५ मिनेट हिँडेर त्यो सानो बालकको छियाछिया भएको शरीर देख्न पुगेँ । त्यो घटना देखेर कैयौँका आँखाभरि आँसु छचल्किए, कैयौँलाई मुटु नै दुख्ने गरी गहिरो चोट पुर्‍यायो त्यो घटनाले । मलाई महिनौँ लाग्यो त्यो घटना बिर्सन, अहिले पनि मस्तिष्कमा ताजै छ । त्यो घटनाको बेला महेन्द्र राजमार्ग त्यो रात ५ घन्टासम्म दुवैतिर ब्लक गरियो । अन्त्यमा बालक पानी पिउनका लागि बाटो काटेको पाइएकाले सम्बन्धित बसको चालक र मालिकले इनार बनाइदिने सर्तमा बाटो खुल्यो ।

त्यसपछि कैयौँ त्यस्ता घटना भए तर फेरि त्यही तिर्ने तिराउने कार्य हुन्छ अनि सकिन्छ त्यो मुद्दा । सरकारले त मरेका कैयौँ जीवनहरूको गणितीय अङ्क मात्र सुरक्षित राख्छ । बाटो फराकिलो पारौँ या बाटो काट्न ट्राफिक लाइट या जेब्रा क्रसिङ राखौँ या आकाशे पुल बनाऔँ, या त राजमार्ग वान वे बनाऔँ या सडकको मर्मत सम्भार गरौँ भन्ने चेतना न त सरकारी कर्मचारीको दिमागमा आउँछ, न सरकारले नै त्यसलाई आफ्नो दायित्व ठान्छ ।

मदन भण्डारी राजमार्गमा अहिले सवारीसाधनको कम चाप भएको बेलामा पनि दिनहुँ दुर्घटनाहरू बढ्दै गएको समाचार आइरहेको छ र सडक दुर्घटनाको नाममा कत्तिको जीवन नै गइरहेको छ । महेन्द्र राजमार्ग बनेको ५७ वर्षपछि निर्माण भएको मदन भण्डारी राजमार्गमा सवारीसाधनको चाप नबढ्दै बाटोमा हिँड्ने क्रममा थुप्रैको जीवन समाप्त भइसकेको छ, जसमा मेरा एक छिमेकीले पनि जीवन गुमाए । यो असुरक्षित सडकका कारण नै भएको हो । राजमार्ग पूर्ण रूपमा खुलेपछि के होला त सुरक्षाको अवस्था ?

रोडमा बाटो काट्ने क्रममा बर्सेनि नेपालमा हजारौँ मर्ने गर्छन् । उनीहरूको हरेकचोटि बाक्लो बजार भएका बस्तीहरूको छेउछाउ द्रुत गतिमा चल्ने सवारीसाधनले ठक्कर दिएर मृत्यु हुने गरेको छ । ती अकालमा लिइने जीवनको वास्तविक जिम्मेवार को हो ? सवारीचालक या बाटो काट्ने व्यक्ति ? अनि सडकको खाल्डोमा परेर जीवन गुमाउनेको जिम्मेवारी कसले लिने ? सडक या सवारीचालकले ? कि सुरक्षित सडक नबनाउने सरकारले ?

नयाँ विकासको नाममा ल्याइने राजमार्ग र सडक निर्माणमा दीर्घकालीन योजनाबिना नै काम गरिँदा त्यसबाट जनताको दीर्घकालीन स्वास्थ्य र जीवन सुरक्षामा असर पर्छ । भर्खरै निर्माण भएको मदन भण्डारी राजमार्ग बन्दा गाउँमा घरको छेउबाट गएको पिच बाटो देखेर अति नै हर्षित भएँ । बाटो त दामी बन्यो, पुलहरू पनि निर्माण भए तर राजमार्ग अल्पव्यवस्थित बनेको छ । यस राजमार्ग निर्माणका क्रममा निम्न कुराहरू छुटाइयो:

पैदलमार्गको कल्पना नै गरिएन । पुरानो बाटोबाटै गएको यो पैदलमार्ग नष्ट भएपछि सुरक्षित रूपमा हिँड्न मिल्ने र गाडीहरूको आवाज, धुवाँधुलोबाट टाढै रहन मिल्ने पैदलमार्गको निर्माण सँगसँगै गर्न जरुरी थियो तर त्यसो गरिएन । आज पैदलयात्रीहरू स्थ्य रस्वा जीवन सुरक्षाको पर्वाह नगरी त्यही राजमार्गको छेउछेउबाट हिँड्न बाध्य छ्न् ।

साइकलयात्रीहरूका लागि छुट्टै लेन बनाउन सकिन्थ्यो । तर, त्यो गरिएन, साइकलहरू र गाडी दौडिने एउटै सडक हुँदा दुर्घटनाको सम्भावना अति नै बढी रहन्छ ।

एउटा नोट गर्नैपर्ने कुराचाहिँ के हो भने, मृत्यु नै गराउने खालका धेरै दुर्घटनाहरू हुने भनेको काठमाडौंभन्दा बाहिरका राजमार्गमा नै हो । यो गणितीय हिसाबबाट नेपालले ब्यहोरिरहेको क्षति र नेपालीहरूको सरदर आयुमा पर्ने असर त सजिलै बुझ्न सकिन्छ ।

राजमार्गको बीचमा फलामे तार या छोटो बार लगाई बाटोलाई वान वे बनाउनुपर्थ्यो, त्यो गरिएन, वान वे नबनाउनाले ओभरटेक र दुर्घटना विशेषगरी छिटो गतिमा चलाउन मिल्ने यस्तो सडकमा नै ज्यादा रहन्छ ।

हरेक बस्तीबस्तीमा बस स्टेसन बनाइनुपर्थ्यो, ताकि जहाँ पायो त्यहीँ सवारीसाधन रोक्ने या फोहोर गरिने अवस्थाका साथै दुर्घटना पनि हुन्नथ्यो ।

ठूला बस्तीहरूमा बाटोमा बार लगाउनुका साथै बाटो पार गर्ने जेब्रा क्रसिङ बनाइनुपर्थ्यो, त्यो गरिएन । ठूला बस्तीहरूमा बाटो काट्दा अन्य राजमार्गमा हजारौँको मृत्यु हुने गरेको छ ।

बाटो कैयौँ ठाउँमा वन जङ्गल फडानी गरेर बनाइयो तर बाटोको दुवैतिर अग्ला वृक्षहरू बढाउने हिसाबले वृक्षरोपण गरिएन ।

गाईवस्तु कटाउने गोरेटोहरू या गाईवस्तुलाई रोड कटाउन मिल्ने ठाउँहरू कतै सोचेर बाटो बनाइएको पाइएन । जंगली जनावरहरू सुरक्षित बनून भनेर पनि जंगली भागतिर तारले बाटो छेक्न आवश्यक हुन्छ । यस विषयमा पनि केही ध्यान पुर्‍याइएन ।

पुराना र नयाँ सडक निर्माणमा के भयो त भिन्नता ?

मदन भण्डारी राजमार्ग अलि नयाँ राजमार्ग भएकाले पनि यसको उदाहरण प्रस्तुत गरेको हुँ । पुराना राजमार्गहरूमा त यस्ता कल्पना गरिएकै थिएन । किनभने सडक बन्नु नै ठूलो कुरो थियो त्यो बेला । दुर्भाग्य भन्नुपर्छ, शताब्दीअघि नै निर्माण भएका राजमार्गको सुधार र सरक्षण नहुनु झनै दु:खद कुरा हो ।

अहिले धेरै ठाउँमा फराकिलो र धेरै लेन बनाइएको पूर्व–पश्चिम राजमार्गमा राम्रोसँग सुरक्षित भएर सवारीसाधन चलाउन सकिने स्थिति छैन । सयौँ पुलहरू भत्किएर जीर्ण बनेका छ्न् भने सडकहरू खाल्टो र दुलो परेर कैयौँ लामो दूरीसम्म खत्तम भएको अवस्था छ । राजमार्गको धुलो धुवाँले बीचबीचमा पर्ने शहरहरू आफ्नो रूप फेरेर सेतै बनेका छ्न । न त्यहाँ गति नियन्त्रण गर्ने उपाय अपनाइएको छ, न त्यहाँ जेब्रा क्रसिङ नै बनाइएको छ, न छ आकाशे पुल नै ।

नेपालमा नयाँ सडक निर्माणभन्दा पनि बनेका सडकहरूको सुदृढीकरण वैज्ञानिक ढङ्गबाट, जनताको जीवनको पूर्ण सुरक्षा हुने गरी विकास गर्न अति आवश्यक छ । १२ वर्ष (सन् २००१ देखि २०१३) सम्मको गणितीय अध्ययनमा ९५ हजार ९ सय २ वटा दुर्घटनामा घाइते भएकाको संख्या १ लाख ४ सय ९९ थियो । त्यस्तै, यो समयभित्र जीवन गुमाउनेको संख्या १४ हजार ५ सय १२ थियो ।

सन् २०१४ देखि १९ सम्म मात्र १२ हजारको मृत्यु भएको थियो भने मृत्यु हुनेहरू धेरैजसो १५ देखि ४० वर्षका थिए । नेपालमा हरेक वर्ष सडक दुर्घटनामा लगभग ३ हजारको हाराहारीमा जीवन गुम्ने गरेको छ भने लगभग १० हजार जना गम्भीर घाइते हुने गर्छन् । दुर्घटनाकै कारण हजारौँको संख्यामा मानिसहरू अपाङ्ग र अशक्त जीवन बिताउन बाध्य छन् । यो संख्या १० वर्षे जनयुद्धसँग तुलना गर्न सकिन्छ । एउटा नोट गर्नैपर्ने कुराचाहिँ के हो भने, मृत्यु नै गराउने खालका धेरै दुर्घटनाहरू हुने भनेको काठमाडौंभन्दा बाहिरका राजमार्गमा नै हो । यो गणितीय हिसाबबाट नेपालले ब्यहोरिरहेको क्षति र नेपालीहरूको सरदर आयुमा पर्ने असर त सजिलै बुझ्न सकिन्छ ।

समाधान के त ?

नेपालले पनि सडक दुर्घटनालाई कम गराउने हो भने विकसित राष्ट्रहरूको सिको गर्दै हरेक राजमार्गलाई एकल दूरी (वान वे) बनाउन जरुरी छ । हरेक राजमार्गको बीचमा सिमेन्टका बारहरू/ तारहरू लगाएर एकतर्फी मात्र एउटा दूरीमा चल्न मिल्ने बनाउन आवश्यक छ । यसो गर्दा अघिल्लो भागबाट ठोक्किएर हुने दुर्घटना र ओभर्टेक बाट हुने दुर्घटना सबै रोक्न सकिन्छ । राजमार्गले छुने बस्ती र शहरहरूमा राजमार्गमा मान्छे छिर्नै नमिल्ने गरी अग्ला पर्खाल या फलामका बारहरू लगाई पैदलयात्रीका लागि आकाशे पुल या अन्डरग्राउन्ड पुल बनाउन जरुरी छ । सडक निर्माणमा सुरक्षा, स्वास्थ्य र वातावरण सुरक्षासम्बन्धी दीर्घकालीन मापदण्ड बनाई स्थाई प्रणाली तयार गर्न आवश्यक देखिन्छ ।

यसो गरेमा पैदलयात्रीहरूसँग हुने दुर्घटना रोक्न सकिन्छ । अग्लो उचाइमा रहेका राजमार्गहरूका लागि भने सवारीसाधन खस्न सक्ने भागहरूमा सिमेन्ट र रडका अत्यन्तै भारी पर्खालहरू या बारहरू राख्न जरुरी छ । त्यसो भयो भने गाडीहरू एकैचोटि गहिरो सतहमा खस्नबाट केही न केही रूपमा जोगिनेछन् ।

लेखक स्वास्थ्यकर्मी हुन् र उनी सोही विषयमा स्वीडेनमा विद्यावारिधि गरिरहेका छन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, माघ ९, २०७८ १७:१५