किन बनाइन्छ चाकु ? यस्ताे छ ‍सांस्कृतिक महत्त्व

A+ A A-

माघे संक्रान्तिमा खाइने प्रमुखमध्येको परिकार हो चाकु । विशेष गरी काठमाडौं उपत्यकामा नेवार समुदायले मौलिक र परम्परागत ढंगले चाकु बनाउने गरेका छन् । काठमाडौंको असन, इन्द्रचोक, भक्तपुरका विभिन्न स्थान र ललितपुरको पाटनलगायत क्षेत्रका स्थानीयवासीले चाकु बनाउँदै आएका छन् ।

सादा चाकु सख्खरबाट बनाइन्छ । यसमा नरिवल, काजुलगायत पनि बाहिरबाट टाँस्ने गरिन्छ । जसले गर्दा चाकुलाई थप स्वादिलो बनाउँछ । मसलादार चाकुमा नरिवल, खुवा, बदाम, काजु र गरम मसला मिसाइन्छ ।

चाकुमा चिसो मौसमले मानव शरीरमा पार्ने असरलाई रोकथाम गर्ने औषधीय गुण रहेकाले माघे संक्रान्तिमा चाकु खानु सांस्कृतिक महत्त्वका साथै औषधि विज्ञानअनुसार पनि फाइदाजनक मानिन्छ । सुत्केरी महिला र शरीर कमजोर भएका बेला चाकु खाएमा शरीरमा तागत दिन पनि खाने गरिन्छ चाकु ।

ललितपुरको पाटनमा ४० वर्षदेखि चाकु बनाउँदै आएका कृष्ण महर्जन पहिलेका वर्षहरूको तुलनामा हालका वर्षहरूमा चाकुको उपभोग घटेको बताउँछन् । पछिल्लो समय साना नानीहरूमा प्याकेट बन्द गुलिया मिठाइ खाने बानी परेको र अधिकांश वयष्कहरूमा सुगर रोग देखिएकाले पहिलेजस्तो अहिले चाकु खानेको संख्या नरहेको उनको अनुभव छ ।

तर पनि माघे संक्रान्तिका बेला भने चाकुको माग धान्न भ्याई नभ्याई नै हुने गरेको उनी बताउँछन् ।शरीरका मांसपेशी कसिलो बनाउनसमेत चाकुले सहयोगी भूमिका खेल्ने बताइन्छ । चाकुमा कुनै प्रकारको केमिकलको मिसावट नगरिने भएकाले दीर्घ रोग नभएका जोकसैले पनि चाकु जतिसुकै खाए पनि कुनै असर नगर्ने बताइन्छ ।

माघे संक्रान्तिमा चाकुको माग उल्लेख्य मात्रामा हुने गर्छ । अन्य महिनामा चाकुको व्यापार खासै नहुने गरे पनि पुस महिनाको अन्त्यतिर भने काठमाडौं उपत्यका मात्र होइन, देशका विभिन्न जिल्लाबाट पनि चाकुको माग आउने गरेको महर्जनको भनाइ छ ।

‘पहिला–पहिला चाकु खानलाई माघे संक्रान्ति चाहिँदैनथ्यो जहिल्यै खाने गरिन्थ्यो । अहिलेचाहिँ संक्रान्तिमा मात्र खाने चलन छ । यसैले पनि पहिलेभन्दा माग कम छ,’ उनले भने ।

साधारण चाकु बनाउन सख्खरमात्र चाहिने तर आफूहरूले मसलादार चाकु बनाउने गरेको पाटनमा लामो समयदेखि चाकु बनाउँदै आएका दिपु जोशीले बताए । ‘यसका लागि दूध, खुवा, सख्खर भाँडामा पकाउनुपर्छ । एक पटकमा एउटा भाँडामा १५, १६ धार्नी पाक्छ । एक धार्नी बनाउन झण्डै ६ हजार खर्च लाग्छ,’ जोशीले भने ।

अन्य महिनामा चाकु बनाउने काम खासै नभए पनि माघे संक्रान्ति आउन लाग्दा पुसअघि देखि डेढ महिना ६ जनाले बिहान ५ देखि बेलुका ७ बजेसम्म नबिराई काम गर्ने गरेको उनी बताउँछन् ।

‘एक भाँडो पाकेर सेलाएर प्याक गरिसक्न साढे ३ घन्टा समय लाग्छ । अन्यतिर काम गर्दै आएका व्यक्ति पनि यो समयमा हाम्रोमा चाकु बनाउने कामका लागि रोजगारी पाएका छन्,’ उनले भने ।

हामी पाटन पुग्दा चाकु बनाउनका लागि सख्खर पकाउनदेखि प्याकिङ गर्न उनीहरूलाई भ्याइनभ्याई थियो ।अन्य महिनामा अरूतिरै काम गरे पनि यो डेढ महिना भने चाकु बनाउने काम गर्छन् उनीहरू ।

‘चाकु बनाउन सख्खर धेरै तापक्रममा तताउनुपर्ने भएकाले यसबाट जोगिन पनि उत्तिके ख्याल राख्नुपर्छ । चाकु कहिल्यै नबनाएको नयाँ मान्छेलाई यो काम गर्न जोखिमपूर्ण हुन्छ,’ एक पटक पोखिएको सख्खरले पोलेको हात देखाउँदै उनले भने । बाबु बाजेले गर्दै आएको काम भएकाले अहिलेको नयाँ पुस्ताले पनि चाकु बनाउने काम गर्नुपरेको महर्जन र जोशी बताउँछन् ।