पशुपतिमा साँढे आतंक : कोष भन्छ- साँढेका छेउमा किन जानु ?

A+ A A-

विश्व सम्पदा सूचीमा सूचिकृत पशुपतिनाथ मन्दिरमा विभिन्न देशबाट पर्यटक घुम्न आउँछन् । नेपालका पनि विभिन्न स्थानहरूबाट यहाँ भक्तजन तथा पर्यटकहरू दर्शन गर्न आउँछन् । भगवान् शिवको प्रमुख आस्थाको रूपमा रहेको नेपालको प्रमुख धार्मिक पर्यटकीय केन्द्र पशुपतिनाथ सबैका लागि धार्मिक र मनोरम सम्पदा क्षेत्र हो । तर, योसँगै जोडिएको अर्को पक्ष भने धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ ।

पशुपतिनाथको दक्षिणी भेगतिर (रहेको पिंगलास्थान/तिलगंगा क्षेत्रमा) साँढेको आतंक छ । त्यहाँका स्थानीय सर्वसाधारण तथा व्यापार, व्यवसाय गर्दै आएका व्यवसायीलाई साँढेले दुःख दिने गरेको छ । पशुपतिनाथ मन्दिर भन्नासाथ धेरैका मनमा बाँदरहरूले भक्तजनका प्रसाद खोसिदिएका किस्सा जोडिने त हामी सबैलाई थाहै छ । तर, नखुलेको अर्को पाटो भने साँढेको आंतक हो । पशुपतिनाथ क्षेत्रको विकास तथा प्रवर्द्धन गर्ने संस्था पशुपति क्षेत्र विकास कोषले पनि साँढेको व्यवस्थापनबारे चासो नदेखाउँदा पर्यटक तथा सर्वसाधारण साँढे आतंकबाट पीडित छन् ।

उदयपुर घर भएकी ६८ वर्षीया पुष्पा मल्ल पशुपति परिसरमा फूलको व्यापार गर्दै बस्थिन् । त्यहाँ माता नामले समेत चिनिने गरेकी उनलाई ०७७ साल असोजको एक दिन साँढेले हान्यो । ‘साँढेलाई सधैँ खानेकुरा, फलफूल, पानी दिन्थेँ तर मलाई नै हान्यो,’ उनले भनिन् । तिलगंगास्थित पशुपतिको दक्षिणी गेटभित्र राममन्दिर जाने बाटोमा २५ वर्षदेखि फूलका साथै मौसमअनुसार हरियो सागको व्यापार गर्दै आएकी थिइन् पुष्पा ।

उनले त्यहाँका स्थानीयलाई रातो लट्टे, पालक, रायो, तोरी आदि सागपातहरू पनि बेच्ने गरेको बताइन् । यसरी जीविकोपार्जन गर्दै आएकी उनलाई साँढेले हानेपछि त्यहाँ बस्ने आँट हराएको उनी सुनाउँछिन् । ‘सधैँ साँढे आउँथ्यो छेउमा बस्थ्यो, खानेकुरा दिन्थेँ, सुमसुम्याउँथेँ । त्यस दिन खै के भयो कुन्नि, हानिहाल्यो,’ हाल उदयपुरस्थित आफ्नै गाउँमा रहेकी उनले शिलापत्रसँगको फोन संवादमा खुलाइन् ।

अनि गाउँ फर्किइन् पुष्पा

०७६ चैतमा कोभिड संक्रमणको त्रासले सबैतिर प्रभाव पारिरहेको थियो । सकारले लकडाउन घोषणा गरेकाले अधिकांश मान्छे काठमाडाैंबाट गाउँ फर्किए । त्यो बेला पनि माता भने सो स्थानमा साग र फूल राखेर मलामी र अन्य ग्राहकको पर्खाइमा बसिरहेकी थिइन् । सोही समयमा उनलाई साँढेले हानेको हो ।

‘लकडाउन भएकाले धेरै मान्छे पनि थिएनन् । मलाई साँढेले हान्यो तर हस्पिटलसम्म लगिदिने कोही भएनन् । अरुलाई छुँदा पनि कोरोना सर्छ भन्ने डर थियो त्यतिबेला,’ उनी सम्झिन्छिन्, ‘तर छेउकै बहिनी सिर्जना र सुशील भाइले मलाई हस्पिटलसम्म पुर्‍याउनुभयो ।’

साँढेले हानेर घाइते भएकी पुष्पालाई उपचारका लागि सिनामंगलस्थित केएमसी (काठमाडौं मेडिकल कलेज) लगिएको तर त्यहाँ डाक्टरले उपचार खर्च बढी लाग्ने बताएपछि राष्ट्रिय ट्रमा सेन्टर पुर्‍याइएको स्थानीय सिर्जना लामा सम्झिन्छिन् ।

‘ट्रमाले १२ दिनपछि डिस्चार्ज गरिदियो । एक/डेढ लाखजति खर्च लाग्यो,’ लामाले शिलापत्रसँग भनिन् ।

उपचारपछि पनि मल्लको शरीरले पूर्ण रूपमा काम गर्न सकेन । साँझ बिहानको खानाको जोहोका लागि गर्दै आएको व्यापार पनि शरीरले साथ नदिएपछि छोड्न बाध्य हुनुपर्‍याे । अन्ततः ‘माता’ले पशुपति परिसरबाट बिदा भई उदयपुर नै फर्कनुपर्‍यो ।

साँढेको हनाइबाट अर्का पीडित तामाङ

पशुपतिका छाडा साँढेबाट पीडित बनेका अर्का व्यक्ति हुन्- काभ्रेका कृष्णबहादुर तामाङ । उनलाई डेढ वर्षअगाडि साँढेले हानेको हो । पशुपति परिसरभित्र नाङ्लोमा चकलेट, बिस्कुट, पानी, मास्कलगायतका सामग्री बेचेर गुजारा चलाउँदै आएका तामाङ साँढेले हानेको घटना सम्झनुपर्दा केही उदास देखिए ।

एक दिन काम गरिरहेको समयमा साँढेले हानेको उनी बताउँछन् । साँढेको हनाइबाट तामाङको टाउकोमा चोट लाग्यो । उनले आफैँ मेडिकलमा गएर देखाए । त्यहाँ ब्यान्डेज लगाउँदा पनि रगत नरोकिएपछि नजिकैको पान पसलमा गएर एउटा मान्छेले खान लागेको पान टाउकोमा लगाएपछि बग्दै गरेको रगत रोकिएको उनले बताए ।

बाल्यकालदेखि नै पशुपतिमा व्यवसाय गर्दै आएका उनले त्यहाँ साँढेले अरुलाई हानेको त देखेका थिए । तर, एक दिन त उनी आफैँमाथि पो जाइलाग्यो ।

‘साँढेहरूले आफूलाई केही गर्दैनन्‌जस्तो लाग्थ्यो,’ उनी भन्छन्, ‘तर एक दिन हानेरै छाड्यो ।’ साँढेले हानेको असह्य पीडा भुल्दै माघमा लाग्ने १२ वर्षे मेला भर्न काभ्रे जान लागेको उनी खुसीसाथ सुनाउँछन् । ‘मान्छे मर्न त दिन नै आउनुपर्दाेरहेछ, साँढेले मलाई झण्डै मारेको थियो तर दिन नआईकन नमरिँदो रहेछ,’ तामाङ भन्छन् ।

साँढेलाई दु:ख नदिँदा, नजिस्क्याउँदा साँढे मान्छेमाथि जाइ नलाग्ने पशुपति परिसरभित्रकै कतिपय व्यापारी बताउँछन् ।

जनकपुर घर भएकी सावित्रा थापाले पशुपति परिसरमा फलफूल पसल गरेर बसेको २० वर्षभन्दा बढी भयो । ‘खै म यहाँ बसेको २०/२५ वर्ष भयो । अहिलेसम्म त साँढेहरूले केही दुःख दिएका छैनन्,’ पसलछेउतिर इशारा गर्दै उनले भनिन्, ‘यहाँ आउँछन्, बस्छन्, कराउँछन् । के के खानेकुरा दिएपछि जान्छन् । तर, कतिबेला दुःख दिने हुन् के थाहा ।’

उनलाई केही नगरे पनि त्यहाँ वरिपरि थुप्रै घटना भएको उनी सुनाउँछिन् । ‘कहिलेकाहीँ यहाँ अगाडि राखेका बाइकहरू लडाइदिन्छ,’ उनले भनिन्, ‘कहिले भक्तजनहरूलाई दुःख दिन्छन् ।’

गर्मीयाममा यहाँ खर्बुजा, काँक्रा बेच्ने गरिन्छ । त्यसबेलाचाहिँ साँढे दिनदिनै आउँथे । खर्बुजाका बोक्रा दिएपछि साँढे सरासर आफ्नो बाटो लाग्ने गरेको थापा बताउँछिन् ।

‘खानेकुुरा दिने बानी लागेपछि एक दिन दिएन भने यहाँ बसेर डुक्रिन्छन् । उठ्नै मान्दैनन्,’ खाली ठाउँतिर देखाउँदै उनले भनिन्, ‘साँढेले यहाँका स्थानीय र भक्तजनलाई समेत दुःख दिने गरेका छन् । गोठमा बाँधेर घाँस–पानीको व्यवस्था गर्ने हो भने यसरी दुर्घटना हुने थिएन । पशुपति विकास कोषले पनि छाडा छोडिदिएको छ । यहीँ गौशालाका साँढेहरू हुन् । बाहिरका पनि ल्याएर छाडिदिन्छन् होला । गाईचाहिँ पाल्छन्, दूध खानलाई, बाछाचाहिँ यहाँ ल्याएर छाेडिदिन्छन् ।’

जसले खान दिन्छ, उसैलाई हान्छन्

काभ्रे घर भएकी स्थानीय अनिता बजगाईं पनि पशुपति परिसरभित्रै पसल गर्छिन् । उनी पनि भाँडा मस्काउँदै गर्दा साँढेले हानेर हुत्याउन खोजेको बताउँछिन् । ‘ऊ त्यहाँ भाँडा मस्काउँदै थिएँ, आएर हान्यो, हुत्याउन खोज्या’थ्यो तर भेटेन, भागिहालेँ । भेटेको भए कहाँ पुग्ने गरी फ्याँकिदिन्थ्यो,’ उनले भनिन्, ‘साँढेले साह्रै दु:ख दिएको छ । कति सेवा गर्छौं । खानेकुरा दिन्छौँ । जति गर्दा पनि हुँदैन । जसलाई भेटायो, उसलाई नै हानिहाल्छ ।’

पोहोरको वर्ष लकडाउनमा पनि आफूहरूले नै खानेकुराहरू दिएको बजगाईं बताउँछिन् ।

‘धारामा पानी आउँदैनथ्यो । परबाट बोकेर ल्याएर नुन हालेर दिने गथ्र्यौं । पप, बिस्कुट, पाउरोटी आदि खानेकुरा खुवाउने गर्थ्यौं,’ उनी बताउँछिन्, ‘यति गर्दा पनि मान्दैनन्, जसले खान दिन्छन्, उसैलाई हानिहाल्छन् ।’

कोषले व्यवस्थापन गर्न सकेन

साँढेबाट पीडित अर्की महिला हुन्– काभ्रेकी स्थानीय सुशीला गौतम । उनी पशुपति परिसरमा चिया पसल गर्दै आएकी छन् । उदयपुरकी मल्ल र काभ्रेका तामाङजस्तै साँढेपीडित हुन् उनी पनि । चिया पसलमा लगाएको बेरा पनि साँढेले हानेर भत्काइदिएको तीतो यथार्थ उनीसँग छ ।

‘मेरो पसलको बेरा पनि साँढेले हानेर भत्काइदियो । साँढेले मलाई पनि हान्न डुक्रिँदै आउँछ, तर म पानी छ्यापेर धपाउँछु,’ उनले भनिन् । साँढेलाई लट्ठीले हान्ने घोच्ने गर्‍यो भने जाइलाग्ने उनको अनुभव छ ।

पशुपति क्षेत्र विकास कोषले नै साँढे यहाँ ल्याएर छोडे पनि उचित व्यवस्थापन गर्न नसक्दा कोषका प्रतिनिधि, विभिन्न कार्यका लागि पशुपति आउने पुजारी, पण्डित, जजमान र स्थानीयलाई नै साँढेले हान्ने गरेको उनी सुनाउँछिन् ।

‘यहाँका साँढेले बाटोमा डुक्रिँदै, मान्छेलाई हान्दै हिँडे पनि कोषले यसबारे ध्यान दिएको छैन,’ उनले भनिन्, ‘कोषले गोठ बनाएर घाँसपानीको व्यवस्था मिलाउने हो भने बाटोबाटोमा यसरी साँढे कुद्ने थिएनन् होला, अनि सर्वसाधारणले यसरी साँढेको हनाइ ब्यहोर्नुपर्ने पनि थिएन होला ।’

भगवान् शिवको वाहन साँढेलाई छाडा नै छोड्ने हो : कोष

साँढेबाट स्थानीय, भक्तजन र पर्यटक पीडित बने पनि कोषका पदाधिकारी भने साँढेले कसैलाई पनि कुनै असर नपुर्‍याएको दाबी गर्छन् ।

‘साँढेहरूलाई छाडा नै छोड्ने हो । साँढेलाई बाँधेर राख्नू भनेर कतै लेखिएको छैन,’ पशुपति क्षेत्र विकास कोषका कार्यकारी निर्देशक घनश्याम खतिवडाले शिलापत्रसँग भने, ‘पशुपति क्षेत्रमा साँढेले कसैलाई दुःख दियो भन्नु आरोप मात्र हो, त्यो सत्य होइन । साँढे बाँधेर राखिने चौपाया होइन, छाडा नै छोडिने चीज हो । छोडिने चीजलाई छोडिएको छ त के अप्ठ्यारो भयो ?'

पशुपति क्षेत्रमा कसैलाई पनि साँढेले हानेर घाइते नबनाएको र कसैको पनि उपचार नगरिएको खतिवडाको भनाइ छ । पुष्पालाई साँढेले हानेर उठिबास लगाएकोबारे प्रश्न गर्दा उनी भन्छन्, ‘साँढेका छेउमा किन जानु ? छेउमा जाँदा हान्यो पनि होला । तर, हामीसँग त्यसको कुनै रिपोर्ट आएको छैन,’ उनले भने ।

साँढेले मोटरसाइकल र स्कुटीमा क्षति पुर्‍याएकोबारे पनि कोषमा जानकारी नआएको खतिवडा बताउँछन् ।

‘पार्किङ गर्न नहुने स्थानमा पार्किङ गरेपछि साँढेले हानेको हुन सक्छ । पशुपति क्षेत्र भेहिकल फ्रि (सवारीसाधन प्रवेशमा रोक लगाइएको) क्षेत्र हो । यस्तो क्षेत्रमा बाइक, स्कुटी ल्याएपछि साँढेले हान्नु भिन्नै कुरा हो,’ उनले भने ।

साँढेलाई धार्मिक रूपमा नन्दी भनिने र नन्दी भगवान् शिवको वाहन भएकाले साँढेलाई खुला नै छोडिएको खतिवडाले बताए ।

छाडा चौपायाको व्यवस्थापनमा काम गरिरहेका छौँ : काठमाडौं महानगर

पशुपति क्षेत्रमा छोडिएका साँढे कहिलेकाहीँ सडकमा निस्किने गरेर ट्राफिक जाम पनि गराउने गरेका छन् । छाडा चौपायाका कारण ट्राफिक जाम नहोस्, सर्वसाधारणलाई दु:ख पनि नदेओस् भनेर त्यस्ता चौपायालाई राख्नका लागि टेकुमा कन्जो हाउस बनाइएको छ ।

सडकमा छोडिएका छाडा चौपाया समातेर कन्जो हाउसमा पुर्‍याउन विभिन्न संघ–संस्थासँग काठमाडौं महानगरपालिकाले सहकार्य गर्दै आएको पनि छ । तर, अहिले छाडा चौपाया राख्न महानगरले टेकुमा बनाएको कन्जो हाउसमा पनि चौपाया नअटाएकाले सडकमा केही समस्या देखिएको महानगरका प्रवक्ता ईश्वरमान डंगोलले बताए ।

छाडा छोडिएका बाछा र साँढेले पशुपति क्षेत्रमा सर्वसाधारणलाई दिएको दु:ख र पुर्‍याएको क्षति अनि त्यसको रोकथामका लागि महमानगरले के–कस्ता कार्य गरिरहेको छ भन्ने प्रश्नमा डंगोलले भने, ‘पशुपति क्षेत्रको सडकमा रहेका बाछा र साँढेको व्यवस्थापनका लागि महानगरका नगर प्रहरीले विभिन्न संघ, संस्था, क्लबसँग मिलेर काम गरिरहेको छ ।’

तस्वीर: सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: बुधबार, पुस २८, २०७८ १३:३५