नेपाली भान्छाबाटै विभिन्न रोगको उपचार गर्न सिकाउने दुई पुस्तक

A+ A A-

३५ वर्ष विभिन्न विकास परियोजनामा काम गर्दागर्दै विगत १५ वर्षदेखि खानपान, जीवनशैली र नेपाली परम्परागत खानासम्बन्धी खोज र अध्ययन गरेकी शारदा ज्ञवालीलाई कोरोनाको बेलामा विदेशबाट नेपाली र विदेशी साथीहरूले फोन गरेर यो ‘रोगसँग लड्ने शक्ति कसरी बढाउने, कोरोना भएपछि के–के खाने' भनेर धेरै सल्लाह लिएछन् ।

वर्षभरि विभिन्न व्यक्तिहरूलाई सल्लाह दिँदै गर्दा उनलाई लागेछ, 'मैले यति धेरै मानिसलाई यति धेरै जानकारी दिन्छु । सबै जानकारी एकै ठाउँमा राखेर प्रकाशित गरे त धेरै जनालाई फाइदा पुग्ने थियो ।'

त्यसपछि अंग्रेजी भाषामा उनले ‘नेपाली मसला’ को ‘स्वास्थ्य महत्त्व’ का बारेमा लेख्न थालिन् । उनले विभिन्न गैरसरकारी संस्थामा काम गरिन् । नेपाल र विश्वका धेरै भागमा भ्रमण गरेपछि, विभिन्न व्यक्तिहरूसँग जानकारी लिएपछि आफ्नो आमा र हजुरआमाको सिको गरेपछि उनले नेपाली भोजन, मसलाको ज्ञान प्राप्त गरिन् । टिपोट पनि गर्दै गरिन् । विभिन्न व्यक्तिहरूबाट जानकारी पनि लिँदै र दिँदै पनि गरिन् । अनि किताबको पाण्डुलिपि पनि बिस्तारै तयार पारिन् र लेखिन् ।

यो किताबको विशेषता भनेको प्रत्येक मसलाका बारेमा लेख्दा सुरुमा विभिन्न संस्कृतका ग्रन्थहरूका श्लोक पनि राखिएको छ । तर यदि यो श्लोकको अर्थ एक/दुई लाइनमा खुलाइदिएको भए संस्कृत भाषा नजान्ने विशेष गरी विदेशी पाठकलाई बडो रुचिकर हुने थियो ।

नेपाली ‘मसला र जडीबुटी’ का बारेमा अंग्रेजीमा लेख्नुको कारण नेपाली भान्छामा प्रयोग गरिने मसलाका विशेषताबारे विदेशीले पनि बुझून् र सकेसम्म सबैले यसको फाइदा उठाउन सकून् भन्ने नै हो । यसका साथै विभिन्न स्वास्थ्य समस्या हुँदा घरेलु औषधिको रूपमा मसलाहरू कसरी प्रयोग गर्ने भनेर चिनारी पनि दिनु हो ।

'किताब अस्ट्रेलियाबाट प्रकाशित भएकाले केही महँगो छ, तर यसलाई नेपालमै प्रकाशित गरेपछि यो किताबको मूल्य आधा घट्न जान्छ,' शारदाको विश्वास छ ।

मैले यो किताब पढेपछि दुइवटा कारणले यो किताबका बारेमा लेख्न प्रेरित भएँ । यसमा हाम्रो परम्परागत ज्ञान त छ नै, तर यसका साथै हाम्रा मसला र जडीबुटीको वैज्ञानिक अनुसन्धान भएर तिनको महत्त्व कति रहेछ भन्ने कुरा पनि जानकारी दिइएको छ । किताबको शीर्षक नै ‘नेपाली भान्छाबाट उपचार’ राखिएको छ । किताबको जिल्ला हेर्दा झलक्क राम्रो देखन्छ । हाम्रो भान्छामा दैनिक प्रयोग गरिने जिरा, धनियाँ, तेजपत्ता, दालचिनी, बेसार, मेथीको फोटो यो किताबको अर्को विशेषता हो ।

हरेक मसलाबाट कम्तीमा एउटा परिकार कसरी बनाउन सकिन्छ भनेर लेखिएको छ । उदाहरणका लागि ‘अकबरे खुर्सानी’ (डल्ले खुर्सानी) । यो खुर्सानीलाई 'खुर्सानीको राजा' पनि भनिन्छ । (पेज १०) यसमा रहेको सिनापिक एसिड र फोन्लिक एसिड वृद्धा अवस्थामा पनि स्वस्थ रहन मद्दत गर्छ । अकबरे खुर्सानीलाई तेलमा डुबाएर घाममा राखेर २४ घन्टापछि त्यसको तेलले मालिस गर्दा जिउ दुखेको कम हुन्छ भन्ने अनुसन्धानलाई यहाँ उद्धृत गरिएको छ । खुर्सानीको बियाँमा रहेका रासायनिक तत्त्वहरूले दुखाइ कम हुन्छ । हाम्रो भोजन गर्दा यो खुर्सानीको अचारसँग भात वा रोटी खाँदा भोजनको स्वाद बढाउन गएको अनुभव त हामी प्राय:लाई छ ।

स्त्रीरोगविज्ञहरूले भोजनलाई औषधिका रूपमा प्रयोग गर्ने चलन कमै छ । लामो समयदेखि स्त्रीरोगविज्ञ भएर काम गर्दागर्दै नेपालको संस्कृति भोजन र पोषणको विषयमा कलम चलाइरहने डा. सुमन ताम्राकारले नेपाली भाषामा 'भोजन र किताब' लेखेका छन् । यो किताबले नेवारी समुदायले प्रयोग गर्ने पौष्टिकताले भरिपूर्ण भोजनका बारेमा पनि बताउँछ । यस्तो भोजन सहजै बनाउन सकिने हुनाले बनाउने प्रेरणा पनि दिन्छ । यस्तो भोजनले स्वास्थ्यमा कस्तो सकारात्मक प्रभाव पार्छ भनेर पनि वर्णन गरिएको छ ।

शारदा ज्ञवाली र डा.सुमनद्वारा लेखिएका दुवै पुस्तकमा के समानता थाहा पाइन्छ भने नेपाली भोजनले केवल पेट भर्ने मात्र होइन, यसमा रहेको सुदम पोषक तत्त्वले रोगसँग लड्ने शक्ति दिन्छ । रोगसँग लड्ने मात्र नभई रोगलाई निको बनाएर तङ्ग्रिन पनि मद्दत गर्छ । साथै, यी भोजन हाम्रो समाजमा हजारौँ वर्षदेखि चलिआएकाले यिनको आर्थिक तथा सांस्कृतिक महत्त्व पनि छ ।

दुवै लेखकले पुस्तकमा विभिन्न परिकारका सुन्दर चित्रहरू राखेका छन् । दुवै किताबमा कुन वस्तुमा के–के सूक्ष्म पौष्टिक तत्त्व पाइन्छ भनेर पनि जानकारी छ । डा. सुमनको किताबमा कुनकुन विशेष दिनमा कुन भोजन पकाइन्छ, कसरी पकाइन्छ भनेर वर्णन गरिएको छ । शारदाको किताबमा केही यस्ता जडीबुटीको वर्णन छ, जुन प्राय: कतिपयले नसुनेको पनि हुन सक्छ । उदाहरणका लागि भकिम्लोलाई अङग्रेजीमा सुम्याक भनिन्छ । चीनबाहेक भारत, भुटान, कोरिया र नेपालको पहाडी क्षेत्रमा पाइने भकिम्लो खोकी, पखाला आदिमा काम लाग्दोरहेछ । साथै, यी जडीबुटीको प्रयोगले रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति पनि बढ्ने रहेछ ।

त्यसैगरी, फलफूलको नाममा प्राय: प्रयोग नगरिने हेपिएको बयरको पनि वर्णन छ । प्रकृतिमा आफैँ फुल्ने बयरमा पोटासियम, म्यागनेसियमजस्ता शुद्ध पौष्टिक तत्त्व पाइन्छन् र रोगसँग लड्ने शक्ति पनि हुन्छ । कलेजोलाई स्वस्थ राख्न पनि मद्दत गर्छ । बयर अचार बनाएर खाँदा स्वास्थ्य र स्वाद दुवै कुरा यो किताबबाट स्पष्ट हुन्छ ।

मरौठीे भन्ने नाम बल्ल नेपालीले सुन्न थालेका छन् । मरिचजस्तै स्वाद दिने भरौठी सजिलैसँग फल्छ र यसले खाना पचाउन सहयोग गर्छ । हेर्दा राम्रो देखिने यो वनस्पतिमा संक्रमणसँग लड्ने शक्ति तत्त्व हुने रहेछ ।

डा. सुमनको किताबमा 'समय'का बारेमा वर्णन छ । 'पञ्चतत्त्वको रूपमा लिइने र कालो भटमास वायुतत्त्व, अदुवा बलतत्त्व, छोयला पृथ्वी तत्त्व र रक्सी तेजतत्त्वको रूपमा रहेको भनेर संस्कृतिको महत्त्व पनि दर्शाएका छन् ।

विभिन्न मासुका परिकारसहित मसलाहरूको पनि वर्णन गरिएको यो किताबले केही मात्रामै भए पनि नेवारी भोजनको विशेषतालाई पनि देखाउन सफल भएको छ । चटामरी, बारालगायतका नेवारी भोजन सहजै बनाउन सकिने र यसमा रहेको पौष्टिक तत्त्वका बारेमा पनि किताबमा वर्णन गरिएको छ । समग्रमा यी किताबले नेपाली परम्परागत भोजनलाई बढावा दिएका छन् ।

यो पनि...

भोको पेट बाँचेकाको राजनीति
संस्कार परिवर्तनमा नयाँ कदमको थालनी
कर्णालीको खाद्य असुरक्षा र चामलको भूत
कर्णालीको 'अनिकाल' र भात
हजुरआमाको भान्छा मेरो विश्वविद्यालय

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस २३, २०७८ ०६:११