वन्यजन्तु तस्करीका भरिया सेना र प्रहरी

A+ A A-

सर्लाही बरहथवा–९ का श्यामबहादुर तामाङ मंसिर २०७६ मा दक्षिण सुडान उड्न त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल पुगेका थिए । नेपाली सेनामा कार्यरत तामाङ संयुक्त राष्ट्र संघीय शान्ति मिसनका लागि उड्न ठीक्क परेकै बेला विमानस्थलबाट प्रहरी नियन्त्रणमा परे । सिंहदरबारस्थित सैनिक गणका हवल्दार (हुद्दा) तामाङ बाघको छालाको अवैध किनबेचमा संलग्न भएको आरोप लागेपछि पक्राउ परेका थिए ।

पक्राउ पर्नुभन्दा दुई महिनाअघि प्रहरीको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो (सीआईबी)ले काठमाडौंका ज्याठाबाट पाटेबाघको २ थान छालासहित धादिङका शरण थापामगर र नुवाकोटका राम तामाङलाई पक्राउ गरेको थियो । उक्त आखेटोपहार सैनिक हवल्दार तामाङले दिएको खुलेपछि उनी शान्ति मिसनका लागि उडान भर्नै लाग्दा पक्राउ परेका थिए ।

दुई वर्षअघि मात्र होइन सुरक्षा अंग, जो आफैँ गैरकानुनी कार्य नियन्त्रण गर्ने दायित्वधारी निकाय हुन्, तिनमा कार्यरत व्यक्तिहरू वन्यजन्तु अपराधमा मुछिने क्रम अहिलेसम्म पनि नरोकिएको तथ्यहरूले बताउँछ ।

गत १३ पुसको घटनामा त सेना र प्रहरी दुवै निकायका व्यक्तिको संलग्नता भेटियो । प्रधानसेनापति प्रभुराम शर्माको सचिवालयको जिम्मेवारीमा रहेका सैनिक हवल्दार निरबहादुर घले र प्रहरी प्रधान कार्यालयमा कार्यरत दुई जना रेडपान्डाको छालासहित पक्राउ परेका थिए । महानगरीय प्रहरी अपराध महाशाखाको टोलीले काठमाडौंको नयाँ बसपार्कबाट सैनिक कर्मचारी तामाङसहित अर्को सुरक्षा अंग नेपाल प्रहरीका मोहन कार्की र कृष्ण तामाङलाई पक्राउ गरेको हो । कार्की र तामाङ प्रहरी प्रधान कार्यालय परिचर (कार्यालय सहयोगी) का रूपमा कार्यरत थिए । यो वर्षमात्रै वन्यजन्तुसम्बन्धी अपराधमा सैनिक संलग्न भएको दुईवटा घटना रहेको नेपाली सेनाले जनाएको छ ।

वन्यजन्तुसम्बन्धी अपराधमा सुरक्षा अंगमा काम गर्नेहरू पछिल्लो पाँच वर्ष नबिराई पक्राउ पर्ने गरेको देखिन्छ । ‘वन्यजन्तु संरक्षणका लागि यो ठूलो खतराको संकेत हो,’ वन्यजन्तु संरक्षणविद् कुमार पौडेल भन्छन्, ‘जसको जिम्मेवारी नै वन्यजन्तु अपराध रोक्नु हो तिनै व्यक्तिहरू यस्तो यस्ता कार्यमा लाग्दा यो अपराध रोक्न कठिन हुन्छ ।’ बाहिरका व्यक्तिलाई भन्दा सुरक्षा अंगका व्यक्तिलाई वन्यजन्तुको आखेटोपहार कारोबार गर्ने अवैध सञ्जालबारे थाहा हुने र यस्ता अपराध रोकथामका कानुनी, अपरेशनल छिद्रसँग परिचित हुने भएकाले सुरक्षाकर्मी यस्ता अवैध काममा लाग्नु खतराको घण्टी भएको उनको तर्क छ ।

चितवनमा वन्यजन्तुका आखेटोपहार जलाउँदै नेपाली सेना । तस्वीर साभार : गेटी इमेज ।

रोचक त के छ भने सेना, प्रहरी र सशस्त्र प्रहरी बलमा कार्यरत व्यक्तिहरू नै वन्यजन्तुको अवैध कारोबारसँग जोडिने गरेका छन् । १० मंसिर ०७७ मा सशस्त्र प्रहरी बलका सिपाही भीमबहादुर थापा जिउँदो सालकसहित भक्तपुरको लोकन्थलीबाट पक्राउ परेका थिए । ‘विशेष कार्यदल’ दरबन्दी भएका थापा उपराष्ट्रपति कार्यालयमा सवारी चालकका रूपमा काजमा खटेका थिए ।

सिपाही थापा र उनका नातेदार ध्रुवबहादुर मगर पक्राउ परेर कसुरदार ठहरिए पनि यसको सञ्जाल तोड्न भने अनुसन्धानकारी निकायले चासो नै दिएन । यी दुवै जनाको मोबाइलको कल डिटेल्स रेकर्ड (सीडीआर) विश्लेषण डिभिजन वन कार्यालय भक्तपुरले गरेन । पक्राउ पर्नुपूर्व केही नम्बरमा उनीहरूको ५० पटकभन्दा बढी सम्पर्क देखिएको थियो । तर, यो पाटो अनुसन्धानको दायरामै छिरेन ।

जंगी अड्डामा कार्यरत दुई सैनिक कृष्णबहादुर मगर र हरिबहादुर ढकाल १७ माघ ०७४ मा प्रहरीको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरोले गैँडाको दुईवटा खागसहित पक्राउ परे । जंगी अड्डामा कार्यरत दुवै जना सैनिक प्रहरी हुन् । नारायणहिटी राजदरबार क्षेत्रमा भूकम्पले भत्काएको घरमा ती खाग फेला पारेर बेच्न लगिएको उनीहरूले अनुसन्धान अधिकृत र अदालतको बयानमा खुलाएका थिए ।

दुवैलाई जिल्ला अदालत काठमाडौंले १२ चैत ०७५ मा ५ वर्ष कैद र ५ लाख रुपैयाँ जरिवाना फैसला गरेको । यही मुद्दामा सर्वोच्च अदालतले सैनिक ड्युटीबाहेक हुँदा गैरकानुनी कार्यमा संलग्न हुने सेनाको कसुर गैरसैनिक हुने भन्दै नियमित अदालतबाटै मुद्दा चल्ने फैसला गरेको थियो ।

तस्करीमा परेकाे सालकले जन्माएकाे बच्चा ।

वन्यजन्तु अपराधसम्बन्धी कसुरमा सुरक्षा अंगमा काम गर्नेहरू कति संख्यामा संलग्न छन् भन्ने यकिन तथ्यांक कसैसँग छैन । प्रहरीको अपुरो अभिलेखका आधारमा पनि यस्तो संख्या चिन्ताजनक रहेको तस्वीर देखा पर्छ । प्रहरीको सीआईबीले मात्र ०७४ यता सेना र प्रहरीका जनशक्ति संलग्न भएका वन्यजन्तु अपराधको कसुरका तीनवटा केस उजागर गरेको छ । यसबाहेक महाशाखाले दुईवटा घटना बाहिर ल्याइदिएको छ ।

रक्षक नै भक्षक

नेपाली सेना र प्रहरी दुवै वन्यजन्तु र यसका आखेटोपहारको अवैध कारोबार रोक्न सक्रिय निकाय हुन् । पर्यावरण संरक्षणको क्षेत्रमा सेनाले हात हालेको इतिहास लामो छ । सन् १९७५ देखि नै नेपाली सेनाले संकटान्मुख जीवजन्तु, वनस्पति र प्राकृतिक सम्पदा जोगाउने जिम्मेवारी पाएको हो ।

सेनाले राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा संरक्षित क्षेत्रको सुरक्षामा ८ हजारभन्दा बढी फौज तैनाथ गरेको छ । १४ वटा राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु आरक्षको सुरक्षा जिम्मेवारी सेनाकै मातहत छ । उसले १२ वटा बटालियन वातावरण र वन्यजन्तुको संरक्षणका लागि खटाएको छ ।

प्रहरीले पनि केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो (सीआईबी)मा प्रहरी नायब उपरीक्षक (डीएसपी)को कमाण्डमा वन्यजन्तुसम्बन्धी अपराध रोक्न छुट्टै पिलर खडा गरेको छ । तर, वन्यजन्तुको चोरी, शिकारी, ओसारपसार र कारोबार रोक्ने मूलभूत जिम्मेवारी पाएको निकायका कर्मचारी स्वयं त्यस्ता गतिविधिमा लाग्ने गरेको पाइन्छ ।

नेपाली सेनाका प्रवक्ता सहायक रथी सन्तोषबल्लभ पौडेल वर्षेनि फाट्टफुट्ट वन्यजन्तुको आखेटोपहारसम्बन्धी मुद्दामा सैनिकको संलग्नता देखिएपछि सेनाले यसलाई गम्भीर रूपमा लिएको बताउँछन् । भन्छन्, ‘तालिम, रोलकलमा प्रशिक्षण दिँदा सचेत गराउने, उनीहरूको गतिविधिमा निगरानी गर्ने र यति गर्दागर्दै पनि संलग्न देखिएमा कडाभन्दा कडा कानुनी कारबाही गर्ने गरिएको छ,’ उनले भने । धेरैजसो घटनामा सैनिक ‘भरिया’को भूमिकामा देखिएको पौडेलको भनाइ छ ।

नेपाल प्रहरीका पूर्व नायब महानिरीक्षक (डीआईजी) हेमन्त मल्लका अनुसार सुरक्षा अंगका व्यक्तिलाई हम्मेसी चेकजाँच नहुने भएकाले तस्करहरूले उनीहरूलाई क्यारियरको रूपमा प्रयोग गर्छन् । यद्यपि वन्यजन्तु अपराधको कसुरमा पक्राउ परेका सुरक्षाकर्मीहरूको ‘नेक्सस’ तस्करसँग भएको देखाउन भने अनुसन्धान असफल बन्दै गएको छ ।

सीआईबीका निर्देशक एवं डीआईजी धीरजप्रताप सिंह पक्राउ गर्नसाथै वन कार्यालयमा बुझाउनुपर्ने भएकाले प्रहरीले यसमा गहिरो अनुसन्धान नै गर्न नपाउने हुँदा समस्या रहेको बताउँछन् । ‘हामीले २४ घण्टाभित्र मुद्दा चलाउने निकायलाई बुझाउनुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘अनुसन्धानमा कहिलेकाहीँ साना लाग्ने घटनाबाट ठूला नेक्सस थाहा हुन्छ । निश्चित केसमा मात्रै वन कार्यालयहरूले हाम्रो मद्दत लिन्छन् ।’

सेनाले विगतमा बिराएको बाटो

सैनिक प्रवक्ता पौडेलले वन्यजन्तु आखेटोपहारको अवैध कारोबारमा सैनिकहरू व्यक्तिगत रूपमा ‘क्यारियर’को भूमिकामा देखिने गरेको बताए पनि सेनाको विगत भने यो मामिलामा विवादित छ ।

गैँडाको चोरी शिकारी र ओसारपसारमा सैनिक भूमिका शंकास्पद रहेको पाइन्छ । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा आरक्ष क्षेत्रको संरक्षण सेनाले पाएपछि सेनामार्फत नै वन्यजन्तुको आखेटोपहार राजदरबार पुग्थ्यो । ०४६ अघिसम्म राष्ट्रिय निकुञ्जहरूले राजदरबारमा वन्यजन्तुका आखेटोपहार पठाउने गर्थे, जसको अभिलेख निकुञ्ज कार्यालयहरूले राख्ने गर्थे ।

सम्भवतः दरबारसँगको यही साइनको कारण पछिसम्म पनि सेना वन्यजन्तु अपराधमा मुछिएको हुनसक्छ । ०६१ मा चितवनको आँपटारीमा भएको एउटा घटनाले त सेनाको छवि नै धमिलिएको थियो । चिवतनमा सेनाले भिटारा गाडी र पाँच थान खागसहित पेम्बा शेर्पा र दावा लामालाई पक्राउ गरेको थियो । घटनालगत्तै सेनाले पत्रकार सम्मेलन गरी भ्याएकै थिएन सैनिक मुख्यालयले पक्राउ परेका सबैलाई काठमाडौं झिकायो । जंगी अड्डाले ४० दिन हिरासतमा राखेर मुद्दा काठमाडौं जिल्ला वन कार्यालयमा बुझायो । तर, वन कार्यालयको अनुसन्धान फाइलमा खाग ल्याएको र कहाँ लैजाँदै गरिएको भन्ने विवरण नै राखिएन ।

यो पनि : प्रधानसेनापतिको सचिवालयमा कार्यरत सैनिक लोपोन्मुख रेडपाण्डा तस्करीमा

सामान्यतः सामान जहाँ बरामद भयो त्यही मुद्दाको प्रारम्भिक न्यायिक सुनुवाइ हुन्छ । तर, यो घटनामा मुद्दा घटनास्थल चितवनमा नभई काठमाडौंमा चल्यो । यो घटना विवादमा आएपछि तत्कालीन वनमन्त्री शालिम मियाँ अन्सारीले छानविन समिति त बनाए तर कोही पनि कारबाहीको दायरामा आएनन् । यही समिति बनेपछि बरु काठमाडौं वन कार्यालयले धरौटीमा राखेर मुद्दा पुर्पक्ष गर्न आदेश दिएर थप कारबाहीका लागि चितवन वन कार्यालय पठायो । चितवन वन कार्यालयले जरिवाना तिराएर अभियुक्तलाई सफाइ दियो भने गाडी पनि फिर्ता दियो । सरुवा भइसकेका तत्कालीन वन कार्यालय प्रमुख इमामुद्दिन अन्सारीले क्षेत्राधिकार मिचेर तस्करलाई उन्मुक्ति दिएको भन्दै वन मन्त्रालयले पछि उनलाई केही समय निलम्बन गरेको थियो ।

चितवनबाट सैनिक हेडक्वाटरले किन पक्राउ परेकालाई रातारात झिकायो भन्ने प्रश्नको उत्तर भने कहिल्यै आएन । त्यतिबेला प्रधानसेनापति प्यारजंग थापा थिए ।

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा वार्डेनका रूपमा काम गरेका कमलजंग कुँवरले ‘गैँडालाई चार वर्ष’ नामक पुस्तकमा पनि सेना र तस्करबीचको नेक्सस केलाएका छन् । चितवनको टापु क्षेत्रमा १५ असार ०६२ मा मारिएको गैँडामा भेटिएको एसएलआरको गोली सेनाबाट तस्करको हातमा पुगेको कुँवरले पुस्तकमा लेखेका छन् । अनुसन्धानबाट उक्त गोली राजकुमार नाम गरेको सैनिकले दिएको उक्त मुद्दामा पक्राउ परेका भगरा भन्नेले बयान दिएका थिए ।

कुँवरले एउटा घटनामा त सेनाले तस्करहरूको सञ्जाल भत्काउने सूचना आउने व्यक्तिलाई नै मारिदिएको बताएका छन् । वन्यजन्तु अपराध संगठित तवरले सञ्चालन हुन्छ । नेपाल प्रहरीका पूर्व प्रहरी अतिरिक्त महानिरीक्षक (एआईजी) पुस्कर कार्की तहगत रूपमा सञ्चालन हुने संगठित अपराधमा संलग्न कोही सदस्यको परिचय खुलेमा गिरोह सञ्चालकले उसलाई मारिदिनेसम्म गर्छन् । ०५९ मा पक्राउ सेनाले गैँडा तस्करीमा संलग्न भएको आरोपमा पक्राउ परेका अनिल घिसिङ र झलेन्द्र गुरुङसहित ९ जनालाई सैनिक हिरासतबाट भाग्न लगाएर मारेको कुँवरले लेखेका छन् । उनीहरूको भनाइको लिखित अभिलेख समेत नष्ट गरेर मारिएको कुँवरले लेखेका छन् ।

गैँडा मार्ने गिरोहका नाइके इन्द्रबहादुर गुरुङलाई पक्राउ गरेपछि निकुञ्जमा खटिएका सैनिक कर्णेल अजित थापाले गुरुङलाई छोड्न निकुञ्ज कार्यालयलाई दबाब दिएको पनि उनले लेखेका छन् । छोड्न नमान्दा कर्णेल थापासँग आफ्नो दुष्मनी बढेको पनि कुँवरले किताबमा खुलाएका छन् । ‘हिजो शासन व्यवस्था फरक हुँदा सुरक्षा अंगको प्रभाव पनि फरक थियो,’ संरक्षणविद् पौडेल भन्छन्, ‘अहिले पनि उनीहरूको संलग्नता एकपछि अर्को देखिनु निकै चिन्ताजनक विषय हो ।’

केही दशकअघिसम्म सेनाका उच्च अधिकारीकाे संरक्षणमा वन्यजन्तु तस्करी हुने गरेकाे यसबाट बुझिन्छ । अहिले चाहिँ वन्यजन्तु तस्करहरूले सेना र प्रहरीका कर्मचारीलाई उपयाेग गरिरहेका छन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस १६, २०७८ २१:२७