कांग्रेसको ७५ वर्षे महाधिवेशन अनुभव: नेतृत्व चयन लोकतान्त्रिक, विचारमा छैन बहस

कांग्रेसको ७५ वर्षे महाधिवेशन अनुभव: नेतृत्व चयन लोकतान्त्रिक, विचारमा छैन बहस

A+ A A-

आठौँ महाधिवेशनसम्म केन्द्रीय सभापतिमा मात्र निर्वाचन गर्दै आएको कांग्रेसमा अहिले १४ पदाधिकारी नै प्रतिस्पर्धाबाट आउनुपर्छ । कुनैबेला सिंगो कार्यसमिति नै सभापतिले मनोनीत गर्थे । तर, अहिले १ सय ३७ सदस्यीय कार्यसमिति महाधिवेशनले चयन गर्छ । पार्टीमा आन्तरिक लोकतन्त्र सुदृढ गर्दैआएको कांग्रेसका पछिल्ला महाधिवेशनमा वैचारिक बहस भने शून्यजस्तै भएका छन् ।

कांग्रेसले अघि सारेको प्रजातान्त्रिक समाजवादबारे पार्टी महाधिवेशनमा छलफल हुन छाडेको धेरै भइसकेको छ । २०७२ फागुनमा १३औँ महाधिवेशन हुँदा संविधानसभाबाट भर्खरै संविधान बनेको थियो । समाजवादउन्मुख संविधान निर्माणको नेतृत्व गरेको कांग्रेसले महाधिवेशनमार्फत कार्यान्वयनको कार्यक्रम अघि सार्न सकेन । २०४८ पछि अँगाल्दैआएको उदार अर्थतन्त्रबारे पार्टीको दृष्टिकोण पेस गर्न सकेन ।

राजनीतिशास्त्री प्रा. डा. जनार्दन आचार्य २०४६ सालको परिवर्तनपछि कांग्रेस उदारवाद र समाजवादका दुई डुंगामा खुट्टा राखेर हिँडिरहेको बताउँछन् । ‘कांग्रेसको विचार र राजनीतिक दिशाबारे कार्यकर्तामा ठूलो अन्योल छ । तर, महाधिवेशनमा यसमा कुनै छलफल छैन’, उनले भने, ‘सैद्धान्तिक बहस छलफल नै सकिएपछि पार्टीमा आन्तरिक प्रजातान्त्रिक सदृढ भयो भन्नुको के अर्थ छ र ?’

कांग्रेस सभापति चयन गर्न सातौँ महाधिवेशनसम्म जिल्ला तहबाटै मत दिने प्रचलन थियो । ‘२५ क्रियाशील सदस्य बराबर एक महाधिवेशन प्रतिनिधि बन्थे । महाधिवेशन नआउँदै सभापति टुंगिइसक्यो’, नेपाली कांग्रेसको इतिहास लेखेका पुरुषोत्तम बस्नेत भन्छन्, ‘महाधिवेशनमा पार्टीका विचार मन्थन हुन्थे ।’ तर, आन्तरिक लोकतन्त्र सुदृढ गर्ने नाममा नेतृत्वमा हुने प्रतिस्पर्धाले विचारभन्दा नेतालाई महत्त्व दिएको उनी बताउँछन् ।

कांग्रेसका प्रारम्भिक चार महाधिवेशन हरेक वर्षजसो भएका थिए । काेलकातामा २००३ साल माघमा पहिलो महाधिवेशन गरेको कांग्रेसले २००४, २००५ र २००६ सालमा दोस्रो, तेस्रो र चौथो महाधिवेशन गरेको थियो । पार्टी नेतृत्व एक वर्ष पनि नटिक्नेगरी कांग्रेसमा एकपछि अर्को विवाद आए । खासगरी, शीर्ष तहका नेताहरू बीपी कोइराला, मातृकाप्रसाद कोइराला र सुवर्णशमशेर राणाबीचको टकरावले पार्टीमा अस्थिरता निम्त्याएको थियो ।

२००६ साल चैतमा काेलकातामै भएको चौथो महाधिवेशनमा मातृकाप्रसाद कोइराला सभापति निर्वाचित भएपछि उनले तीन वर्ष पार्टी चलाए । उनीपछि २००९ सालमा बीपी पुनः सभापति भए भने २०१२ माघको वीरगञ्ज महाधिवेशनबाट कांग्रेसको नेतृत्व सुवर्णशमशेरको काँधमा आयो । २०१६ साल वैशाख (२५-३१) मा काठमाडौंमा भएको सातौँ महाधिवेशनबाट बीपी कोइराला सभापतिमा चुनिएपछि उनले आजीवनजस्तै कांग्रेसको नेतृत्व गरे ।

झापामा ३ माघ २०४४ मा भएको आठौँ महाधिवेशनबाट कृष्णप्रसाद भट्टराई निर्विरोध सभापति भए । २०५३ मा भएको नवौँ महाधिवेशनसम्म पनि कांग्रेसमा सभापति निर्वाचित हुने र उनैले कार्यसमितिका सम्पूर्ण पदाधिकारी मनोनीत गर्ने व्यवस्था थियो । नवौँ महाधिवेशनमा प्रत्येक विकास क्षेत्रबाट एक-एक जना निर्वाचित गर्ने परिपाटी बन्यो । १०औँ महाधिवेशनमा आइपुग्दा ३७ सदस्यीय केन्द्रीय समितिमा सभापतिसहित १९ जना निर्वाचित र १८ जना सभापतिले मनोनीत गर्ने व्यवस्था गरियो । ११औँ र १२औँ महाधिवेशनमा त्यसरी नै पदाधिकारी चयन गरियो ।

१३औँ महाधिवेशनदेखि कांग्रेसले पार्टी संरचना र नेतृत्व चयन लोकतान्त्रिक ढाँचा दिएको हो । पार्टीका सम्पूर्ण पदाधिकारी निर्वाचित हुनुपर्ने प्रबन्ध गरेको छ । सभापति, दुई उपसभापति, दुई महामन्त्री, आठ सहमहामन्त्री र एक कोषाध्यक्षसहित १ सय ३७ सदस्यीय केन्द्रीय सदस्यका लागि १४औँ महाधिवेशनमा प्रतिस्पर्धा हुँदैछ । ‘कांग्रेसमा सभापतीय प्रणाली थियो । त्यसका खराब र राम्रा पाटा छन् । तर, पहिलेका महाधिवेशनमा विचार विमर्श हुन्थे’, बस्नेत भन्छन्, ‘तर पछिल्ला महाधिवेशन नेतृत्व छान्नेमै केन्द्रित भए ।’

कांग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवाका समकालीन नेता विपिन कोइराला पार्टी बीपीको समाजवादको नाम बेचेर असंगत बाटोमा हिँडिरहेको बताउँछन् । ‘बीपीको फोटो झुन्ड्याउने, प्रजातान्त्रिक समाजवाद जप्ने तर सरकारमा जाँदा उदार अर्थनीतिमा हिँड्नेजस्तो असंगत काम भइरहेको छ’, उनी भन्छन्, ‘बीपीको अवसानपछि कांग्रेसकाे विचारमा शून्यता छ । गणेशमान, किशुनजी र गिरीजाबाबु हुँदासम्म महाधिवेशनमा केही कुरा उठ्थे । अब त्यो पनि हरायो ।’

पछिल्ला महाधिवेशन चुनावदेखि चुनावसम्म सीमित भएको कोइराला बताउँछन् । २०५३ को दशौँ महाधिवेशनपछि महाधिवेशनमा विचारको बहस हुन छाडेको उल्लेख गर्दै भन्छन्, ‘नेतृत्व प्रतिस्पर्धाले पार्टीलाई विचारमा लोकतान्त्रिक बनाउन सकेन । गुटबन्दी र मोर्चाबन्दीमा कांग्रेस जेलियो । यो उल्झन हटाउन नेतृत्वले ध्यान दिनुपर्छ ।’

प्राध्यापक आचार्य राजनीतिक पार्टीहरू आन्तरिक लोकतन्त्रको नाममा अल्झिएर वैचारिक रूपमा भुत्ते हुँदै गएको बताउँछन् । आन्तरिक लोकतन्त्र पनि सही ढंगले आत्मसात गर्न नसक्दा पार्टीहरू विभिन्न गुटका मोर्चाजस्ता बनेको उनको बुझाइ छ । नेतृत्वमा पुग्न चर्को प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने, त्यसका लागि आर्थिक लगानी गर्नुपर्ने स्थितिको सिर्जना भएको उल्लेख गर्दै उनी भन्छन्, ‘यसले कालान्तरमा राजनीतिक पार्टीलाई हुनेखाने एउटा वर्गको हातमा पुर्‍याउँछ । त्यसको लक्षण देखिइसकेको छ ।’

कांग्रेस महाधिवेशनको इतिहास
पहिलो महाधिवेशन: २००३ माघ (१२-१३) काेलकाता- टंकप्रसाद आचार्य सभापति, बीपी कार्यवाहक
दोस्रो महाधिवेशन: २००४ माघ (२०-२२) बनारस, बीपी कोइराला सभापति
तेस्रो महाधिवेशन: २००५ फागुन १८ बिहार, मातृका कार्यवाहक अध्यक्ष
चौथो महाधिवेशन: २००६ चैत १७ काेलकाता, मातृकाप्रसाद कोइराला सभापति
पाँचौँ महाधिवेशन: २००९ जेठ (१०-१३) जनकपुर, बीपी कोइराला सभापति
छैटौं महाधिवेशन: २०१२ माघ वीरजञ्ज, सुवर्णशमशेर राणा सभापति
सातौँ महाधिवेशन: २०१६ वैशाख (२५-३१) काठमाडौं, बीपी कोइराला सभापति
आठौँ महाधिवेशन: २०४४ माघ ३ झापा, कृष्णप्रसाद भट्टराई सभापति
नवौँ महाधिवेशन: २०५३ काठमाडौं, गिरीजाप्रसाद कोइराला सभापति
दशौँ महाधिवेशन: २०५७ पोखरा, गिरीजाप्रसाद कोइराला सभापति
एघारौँ महाधिवेशन: २०६२ ललितपुर, गिरीजाप्रसाद कोइराला सभापति
बाह्रौँ महाधिवेशन: २०६७ असोज (१-५) काठमाडौं, सुशील कोइराला सभापति
तेह्रौ महाधिवेशन: २०७२ फागुन काठमाडौ, शेरबहादुर देउवा सभापति
चौधौँ महाधिवेशन: २०७८ मंसिर (२४-२७) काठमाडौँ, ....

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर २४, २०७८ ०७:१५