खुसी हाम्रै हातमा

A+ A A-

खुसी अर्थात् प्रसन्नता । आनन्द अनि शान्ति मिलेको तनावरहित सुखद अवस्था । बोझबिना मन चंगा र प्रफुल्ल भएको अवस्था । र, यसको सकारात्मक प्रभाव शरीरमा समेत परेको अवस्था ।

पछिल्लोपटक यसरी खुसी कहिले हुनुभएको थियो भनेर कसैले सोध्यो भने यो प्रश्नमा हामी एकछिन सोच्न थाल्छौँ । किनभने खुसी नभएको नै धेरै भइसकेको हुन सक्छ । वा हामीमध्ये धेरैकोे जवाफ लगभग मिल्छ । घर जग्गा, नयाँ सवारीसाधन वा बजारमा आएको लेटेस्ट मोबाइल किन्दा । राम्रो जागिर पाएको वा बढुवा भएको बेला । सन्तानले नाम चलेको स्कुल कलेजमा भर्ना पाउँदा वा डाक्टर इन्जिनियर पढ्न नाम निकाल्दा आदिआदि । आफूले चाहेको कुरा पूरा हुँदा, प्रशंसा, पद प्रतिष्ठा, प्रसिद्धि वा केही न केही उपलब्धि हासिल गरेको वा प्राप्ति गरेको अवस्थामा नै हामी खुसी हुन्छौँ ।

आफ्नो र परिवारको खुसीका लागि भनेर हामी रातदिन मिहिनेत गरिरहेका छौँ । पैसा भयो भने सुख सुविधा प्राप्त गर्न सकिन्छ र यसबाट नै खुसी प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वासका कारण पैसा कमाउनु हाम्रो पहिलो प्राथमिकता भएको छ ।

‘पैसाले खुसी किन्न सकिँदैन’ धेरै भनिँदै र सुनिँदै आएको भनाइ हो यो । तर, पैसाबिना जीवन चल्न सक्दैन । गाँस, बास, शिक्षा, स्वास्थ्यका लागि पैसा चाहिन्छ । अहिलेको समयमा त बिहान उठेदेखि राति नसुतेसम्म पैसा चाहिने भइसकेको छ । कमजोर आर्थिक अवस्थाले जीवनमा तनाव र असन्तुष्टि पैदा गर्न सक्छ । आफ्नो अवस्थाअनुसार कसरी र कस्तो जीवन बिताउने हो, तनाव व्यवस्थापन त्यसमा पनि भर पर्छ ।

तर, अरुसँग यो वा त्यो चीज छ, फलानोले यसो गरे, हाम्रो पनि त्यस्तै हुनुपर्‍यो भन्ने लोभ वा ईर्ष्याले हामी आफूसँग भएको कुराको बेवास्ता गर्छौं र अरुको रिस गर्दै आफैँलाई दु:खी बनाउन थाल्छौँ । आफ्नो अवस्था उकास्न चाहनु वा मेहनत गर्नु गलत होइन । तर, सामर्थ्य र आवश्यकताभन्दा पनि इच्छा हाबी हुँदै गयो भने बुद्धि विवेक प्रयोग नगरी अरुसँगको प्रतिस्पर्धामा उत्रिन थाल्छौँ । लालच र ईर्ष्या गर्न थाल्छौँ । यही नै दु:ख र तनावको कारण बन्न सक्छ ।

जो मध्यजीवनमा न्यानो प्रेमपूर्ण सम्बन्धमा थिए, उनीहरू ८० वर्षको उमेरमा बढी खुसी पाइए । शारीरिक कष्ट भए पनि उनीहरू खुसी थिए । जो बेखुस सम्बन्धमा थिए, उनीहरूमा शारीरिक पीडाका साथै भावनात्मक पीडा पनि बढी थियो । असल सम्बन्धले शरीरमा मात्र होइन, दिमागको स्वास्थ्यमा समेत सकारात्मक प्रभाव पारेको पाइयो ।

बौद्ध गुरु श्याल्पा तेन्जिन रिन्पोछे आफ्नो किताब 'प्रत्येक श्वासमा आनन्द : पूर्णताको जीवन' (नेपाली संस्करण) मा भन्छन्, ‘जब अरुसँग भएको कुरामा हामी लोभ गर्छौं वा असन्तुष्टि पोख्छौँ, तब हामीमा गलत विचार पैदा हुन्छ र हामी खुसीको अवसरबाट वञ्चित हुन्छौँ । त्यसैले ईर्ष्यायुक्त विचारहरूसँग सदैव सतर्क रहनुहोस् र अरुको प्राप्तिमा आनन्द मानेर आफ्नो नकारात्मक भावनाको शुद्धीकरण गर्नुहोस् । अरुको सफलता, खुसी र असल भाग्यमा आनन्द लिने थुप्रै अवसरहरू भेटिन्छन् । अरुको खुसीमा आनन्द मान्दा आफैँ पनि खुसी भइन्छ ।’

आध्यात्मिक प्रवचनहरूमा भन्ने गरिन्छ, ‘खुसी मनको स्थिति हो । कसैको सोच, व्यवहार वा कुनै परिस्थिति हामीले चाहेजस्तो पूर्ण रूपमा हाम्रो हातमा हुँदैन । तर, हामी हाम्रो चाहनाअनुरुप होस् भन्छौँ । नहुँदा हामी दु:खी हुन्छौँ । जस्तो हामी हाम्रो प्रशंसा होस् तर आलोचना नहोस् भन्ने चाहन्छौँ । कसैले आलोचना गर्‍यो भने रिसाउँछौँ । निराश हुन्छौँ । आलोचना गर्नेले त बिर्सिसक्छ । तर, हामी आलोचनालाई समातिराख्छौँ, पटक पटक याद गर्छौं र त्यसबाट उत्पन्न हुने रिस निराशाले हामीलाई नै हानि गरिरहेको हुन्छ । दु:खी बनाइरहेको हुन्छ । त्यसैले बाहिरजस्तो सुकै अवस्था होस्, अरुको जस्तोसुकै व्यवहार होस्, त्यसको नकारात्मक प्रभाव पर्न नदिँदा नै मन शान्त, आनन्दित र प्रसन्न अवस्थामा हुन्छ । खुसी हाम्रै हातमा हुन्छ ।’

बौद्ध गुरु रिन्पोछेका अनुसार, दया, करुणा, प्रेम, समझदारीजस्ता गुणले हामीलाई खुसी राख्छ । उनले पुस्तकमा भनेका छन्, ‘प्रेम सबै खराबी र खतराका लागि सबैभन्दा राम्रो ओखती हो । यसैले आफूलाई प्रेम गर्नुहोस् र सबैलाई प्रेम गर्न थाल्नुहोस् ।’ बौद्ध दर्शनअनुसार यी गुण अँगाल्न सके हामीमा घृणा, द्वेष, ईर्ष्या उत्पन्न हुँदैन । क्षमाशील हुन सक्छौँ । सबैसँग सम्बन्ध स्नेहपूर्ण हुन्छ । हामी शान्त र आनन्दित रहन सक्छौँ । तर, गृहस्थी जीवनमा, सांसारिक जीवनमा अझ अहिलेको व्यस्त समयमा कहाँ सम्भव छ भन्छौँ हामी ।

धन सम्पति, भौतिक सुखसुविधाबाट नै खुसी मिल्छ भन्ने सोच हामीमा बढ्दै गएको छ । विश्वास बढ्दै गएको छ । आध्यात्मिक गुरु सद्गुरु भन्छन्, ‘तिम्रो जीवनको गुणस्तर तिमी कस्तो लुगा लगाउँछौँ, कस्तो गाडी चढ्छौ, कस्तो घरमा बस्छौ, त्यसले निर्धारण गर्दैन । आफूभित्र कति शान्त छौ, कति आनन्दित छौ, त्यसमा भर पर्छ ।’

भौतिक सुख सुविधाबाट शरीरलाई आराम मिल्छ । भौतिक सुविधा पनि हामीलाई आवश्यक छ । यसको उपभोग गर्नु गलत होइन । तर यसबाट नै खुसी मिल्छ भन्ने ग्यारेन्टी हुँदैन । हुने भए धन, ख्याति कमाएका, ऐश आराम भोगेका व्यक्तिले दु:खी भएर, जीवनदेखि निराश भएर आत्महत्या गर्दैनथे । धनी तथा विकसित देशहरूमा मानसिक समस्या चिन्ताका रूपमा बढ्दैनथ्यो ।

हाम्रो जीवनमा कुनै न कुनै बेला सोच्दै नसोचेका कहालीलाग्दा अवस्था आउँछन् । यस्तो अवस्थामा हामी भौतिक सम्पत्ति, पद प्रतिष्ठा, प्रसिद्धिलाई सम्झन्छौँ कि असल सम्बन्ध भएको व्यक्तिलाई सम्झन्छौँ ? आत्मीय सम्बन्ध भएको आफन्त वा साथीभाइलाई नै सम्झन्छौँ । उनीहरूको साथले जस्तोसुकै समस्या पार लगाउन सकिन्छ भन्ने हामीलाई थाहा हुन्छ ।

साथीभाइ कति छन् भन्ने संख्याले होइन, उनीहरूसँग कस्तो सम्बन्ध छ अर्थात् उनीहरूसँगको आत्मीय सम्बन्धले खुसीमा सकारात्मक प्रभाव पारेको पाइयो । प्रेम स्नेह नभएको सम्बन्ध स्वास्थ्यका लागि खराब पाइयो । जस्तो माया प्रेम नभएको अति टकराव भएको वैवाहिक सम्बन्ध स्वास्थ्यका लागि हानिकारक पाइयो ।

मान्छेलाई केले खुसी र स्वस्थ बनाउँछ ? खुसीका सम्बन्धमा ७५ वर्षसम्म समय लगाएर गरिएको चर्चित हार्वर्ड अध्ययन अनुसार, पैसा वा प्रसिद्धिले भन्दा मानिसलाई असल सम्बन्धले खुसी तुल्याउँछ । परिवार, साथी र समुदायसँगको सम्बन्ध र व्यक्तिको खुसी तथा स्वास्थ्यबीच गहिरो सम्बन्ध रहेको पाइएको छ । परिवार, साथी र समुदायसँग जो बढी जोडिन्छन, ती बढी खुसी, शारीरिक रूपमा स्वस्थ र बढी बाँचेको पाइयो ।

सन् १९३८ मा सुरु भएको उक्त अध्ययनका क्रममा सहभागी भएका किशोरहरू वृद्ध हुँदासम्म पनि सहभागी थिए । उनीहरूका परिवारसँगको कुराकानी, डाक्टरको मेडिकल रिपोर्टलगायतका आधारमा गरिएको यो अध्ययनअनुसार एक्लोपन खुसी र स्वास्थ्यका लागि धेरै हानिकारक हुन्छ । जो अरुबाट अलग र एक्लो रहन्छन्, उनीहरू कम खुसी रहेको पाइयो । जीवनको मध्य भागमा उनीहरूको स्वास्थ्यमा पनि समस्या आएको पाइयो ।

त्यस्तै, साथीभाइ कति छन् भन्ने संख्याले होइन, उनीहरूसँग कस्तो सम्बन्ध छ अर्थात् उनीहरूसँगको आत्मीय सम्बन्धले खुसीमा सकारात्मक प्रभाव पारेको पाइयो । प्रेम स्नेह नभएको सम्बन्ध स्वास्थ्यका लागि खराब पाइयो । जस्तो माया प्रेम नभएको अति टकराव भएको वैवाहिक सम्बन्ध स्वास्थ्यका लागि हानिकारक पाइयो ।

जो मध्यजीवनमा न्यानो प्रेमपूर्ण सम्बन्धमा थिए, उनीहरू ८० वर्षको उमेरमा बढी खुसी पाइए । शारीरिक कष्ट भए पनि उनीहरू खुसी थिए । जो बेखुस सम्बन्धमा थिए, उनीहरूमा शारीरिक पीडाका साथै भावनात्मक पीडा पनि बढी थियो । असल सम्बन्धले शरीरमा मात्र होइन, दिमागको स्वास्थ्यमा समेत सकारात्मक प्रभाव पारेको पाइयो ।

खुसीका लागि हामी अनेक थरीका तनाव खपिरहेका छौँ । दौडिरहेका छौँ । भौँतारिरहेका छौँ । सारा समय र ऊर्जा लगाइरहेका छौँ । आफ्नो युवावस्था र जवानी बितेको वास्ता गरिरहेका छैनौँ । सके नाम र दाम दुवै, नभए दाम त कमाउनैपर्छ भनेर एक पटक मिलेको यो अमूल्य र सुन्दर जीवनलाई समेत मूल्यहीन बनाइरहेका छौँ । तर, नाम दाम अनि भौतिक सुख सुविधाबाट खुसी प्राप्ति हुँदैन भन्ने कुरा आध्यात्मिक ज्ञान र वैज्ञानिक अध्ययन अनुसन्धानबाट पनि हामी थाहा पाउन सक्छौँ । खुसी केमा खोज्ने र यसका लागि के गर्ने भनेर मनन गरौँ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, मंसिर २२, २०७८ ०६:०४