कसले लग्यो अमरगढी किल्लामा अंग्रेजसँग लडेका हतियार ?

A+ A A-

डडेल्धुराको अगरगढी नगरपालिका–५ खलंगामा अवस्थित अमरगढी किल्लाको आफ्नै इतिहास छ । समुद्री सतहबाट किल्लाको उचाइ लगभग ६ हजार ५ सय फिट छ ।

बडाकाजी अमरसिंह थापाद्वारा निर्मित यो किल्लामा कलात्मक र ठूलाठूला ढुंगा प्रयोग गरिएको छ । पृथ्वीनारायण शाहपछि उनका छोरा बहादुर शाहले नेपाल एकीकरणको नेतृत्व गरेका थिए । रणबहादुर शाहको शासन कालमा बहादुर शाहकै नेतृत्वमा नेपालको सीमाना सुरुमा कुमाउ गढवालसम्म पुगेको थियो ।

एकीकरणको अभियानको क्रममा ३१ भदौ १८४७ मा सेती नदीको नारीदाङ भन्ने स्थानमा गोरखाली फौज र डोटेली फौजबीच घमासान युद्ध भयो । डोटेली फौजलाई हराएपछि कर्णाली र पश्चिमी भूभागमा युद्ध गर्न अमरसिंह थापा प्रथम प्रशासक नियुक्त भएका थिए ।

तिनै अमरसिंह थापाले यस क्षेत्रको संरक्षण तथा महाकालीपारि पश्चिम काँकडासम्म विजय अभियानलाई जारी राख्न यो किल्ला निर्माण गर्न लगाएका थिए । त्यसैले उनकै नामबाट यो अमरगढी किल्लाका रुपमा परिचित छ ।

नेपाल एकीकरणका बेला बडाकाजी अमरसिंह थापाले डोटेली राज्यको डडेल्धुरालाई आधार क्षेत्र बनाई कुमाउ गडवालसम्म युद्ध लड्न अमरगढी किल्ला निर्माण गरिएको स्थानीय ६५ वर्षीया उमा श्रेष्ठले बताइन् ।

१८४७ मा निर्माण भएको यही किल्लालाई आधार बनाएर गोरखाली फौजले युद्ध लडेको थियो । काँकडा र कुमाउको अलमोडामा नेपालले हार बेहोरेपछि यो क्षेत्रको सदरमुकाम दीपायल सिलगढी सरेको बताइन्छ ।

अमरगढी किल्लाभित्र सैनिकका लागि २२ वटा गुफा बनाइएको छ । त्यस्तै, युद्ध छल्न तथा सफलताका लागि शस्त्रनिरोध मार्ग निर्माण गरिएको छ ।

किल्लाको माथिल्लो भागका ठूलाठूला रुखले किल्लाकै ऐतिहासिक गौरव झल्किन्छ भने किल्लाको बीच भागका रहेको भैरव मन्दिरले धार्मिक महत्त्व झल्काउँछ ।

कसले लग्यो अंग्रेजसँग युद्ध गर्दाका हतियार ?

स्थानीयका अनुसार अमरगढी किल्लामा रहेका ऐतिहासिक हतियार अहिले किल्लामा छैनन् । किल्लामा नेपाल एकीकरणको समयमा प्रयोग गरिएका ऐतिहासिक तथा पुराना हातहतियार थिए, अहिले भेटिँदैन ।

‘पहिले सानो छँदा किल्लाभित्र आफूहरूले तोप, बन्दुक, घरेलु भाला, गोलालगायतका हातहतियार देखेको थिएँ,’ स्थानीय गणेशबहादुर मगरले भने, ‘तर अहिले आएर ती हतियार देखिँदैनन्’।

सम्बन्धित निकायको उदासीनताका कारण हतियार गायब भएको स्थानीयको आरोप छ । स्थानीयले ऐतिहासिक हात हतियार गायब भएसँगै किल्लाको महत्व घटेकोसमेत बताए ।

नेपालमा अमरगढी किल्ला र सिन्धुलीगढी किल्ला मात्रै अस्तित्वमा रहेको पुरातत्त्व विभाले जनाएको छ । अमरगढी किल्लामा तत्कालीन डोटेली फौजले अंग्रेजसँग लड्दा प्रयोग गरेका तोप, बन्दुक, घरेलु भालालगायतका हतियार र सैनिक पोसाक हराउँदा किल्लाको महत्वसमेत घटेको छ ।

युद्ध लड्दा प्रयोग भएका घरेलु हातहतियार, बन्दुकलगायत अन्य हतियार रहेको र त्यसबेला प्रत्येक वर्ष दसैंको फूलपातीको दिनमा किल्लामा रहेका राजा तथा रानी तोप लगेर टुँडीखेलमा पड्काउने गरेको स्थानीय ६५ वर्षीया उमा श्रेष्ठले बताइन् ।

‘त्यसबेला किल्लामा गार्खादल नामको तत्कालीन शाही सेना बस्ने गरेका थिएँ,’ उनले भनिन्, ‘पछि उनीहरूले किल्लाभित्र रहेका हतियार सरुवा भएर जाँदा सँगै लगेर गए ।’

त्यसपछि यस किल्लामा कुनै सैनिक टुकडीले ती हतियार नल्याएको समेत श्रेष्ठको भनाइ छ ।

श्रेष्ठका अनुसार त्यस बेला किल्लामा पाँचवटा तोप, दर्जनौं घरेलु हतियार, सय वटा बन्दुक, किल्लाभित्र नै बम, गोला र बारुद बनाउने छट्टै घर र अन्य युद्ध सामग्री थिए । तर, अहिले छैनन् ।

पर्यटकीय गन्तव्य

अमरगढी किल्ला पर्यटकीय आकर्षणको केन्द्र बन्दै गएको छ । नगरपालिकाले सर्वसाधारणका लागि यो किल्ला खुला गरेको छ ।

अमरगढी किल्लाको ऐतिहासिक र धार्मिक महत्व छ । डडेल्धुरा घुम्न आउने पर्यटकको पहिलो रोजाइमा किल्ला नै पर्छ ।

काठमाडौंबाट डडेल्धुरा आएकी जुलियाना श्रेष्ठले भनिन्, ‘स्कुलमा पढ्ने बेला यो किल्लाबारे पढेको थिएँ । तर, किताबमा पढे जस्तो हातहतियार देखिन । तर पनि किल्ला घुम्दा रमाइलो नै लाग्यो ।’

पहिले साथीहरू पनि यो किल्ला घुम्न आएको भन्दै उनले आफू पनि अमरगढी किल्ला घुम्न आएको बताइन् । किल्ला हेर्न आउने सर्वसाधारणबाट ५० र विद्यार्थीबाट २० रुपैयाँ प्रवेश शुल्क लिइने गरेको अमरगढी नगरपालिकाले जनाएको छ ।

किल्लाबाहेक उग्रतारा मन्दिर, घटालथान, अजयमेरुकोटलगायतका क्षेत्रको प्रवद्र्धन गर्न सके पर्यटकलाई थप आकर्षित गर्न सकिने देखिन्छ । समुद्री सतहबाट ६ हजार ५ सय फिटको उचाइमा रहेको अमरगढी किल्ला सुरक्षार्थ नेपाली सेना खटिँदै आए पनि अहिले सशस्त्र प्रहरी बलले किल्लाको सुरक्षा गर्दै आएको छ ।

तर, किल्लालाई थप व्यवस्थित गर्न नसकेका कारण यहाँ आउने पर्यटकको संख्याका कमी आएको अमरगढी किल्ला पर्यटन पूर्वाधार क्षेत्र विकास समितिका अध्यक्ष प्रवीण जैरु बताउँछन् ।

किल्ला जीर्ण बन्दै

किल्ला पछिल्लो समयमा संरक्षणको अभावले जीर्ण भन्दै भएको छ । यसै अमरगढी किल्लाको नामबाट २०५४ सालमा अमरगढी नगरपालिका जन्मियो । नगरपालिका स्थापनापश्चात् २०५६ सालमा नगरपालिकाले किल्लालाई आफ्नो मातहतमा लिएको थियो ।

तर, २०५८ सालमा तत्कालीन विद्रोही माओवादी युद्धका कारण जिल्लालाई सुरक्षा दिन अमरगढी किल्लामा पुनः नेपाली सेनाले आफ्नो मातहतमा लिएपछि किल्लामा पर्यटकले प्रवेश गर्नुभन्दा पनि त्यस क्षेत्रमा हिँडडुलमा समेत प्रतिबन्ध लगाइएको थियो ।

२०५८ सालदेखि २०६६ सालसम्म किल्ला सेनाको मातहतमै थियो । स्थानीयको पटक–पकटको प्रयासपछि २०६६ साल पुसदेखि पुनः किल्लालाई अमरगढी नगरपालिकालाई रेखदेख गर्ने र सञ्चालन गर्ने जिम्मा अमरगढी नगरपालिकाले पाएको हो ।

त्यसपछि पनि किल्लामा निर्धकतासाथ पर्यटक जाने वातावरण भने निर्माण हुन नसक्दा पर्यटकको संख्या अत्यन्त न्यून रहेको थियो । पर्यटकलाई प्रवेश खुला गराए पनि फोटो खिच्न भने २०६९ सालबाट मात्रै स्वीकृति पाएको हो ।

जीर्ण किल्लाको मर्मत सम्भारका लागि बजेट विनियोजन भए पनि पुरातात्विक विभागले खासै चासो नदिएकाले मर्मत गर्दा सिमेन्ट प्रयोग भएकाले पुरानो संरचना बिग्रिएको छ । पुरानो गुफा भत्किने अवस्थामा छ भने अमरसिंह बस्ने घर भत्किएको छ, त्यसलाई संवद्र्धन नगरी टिनको नयाँ छाप्रो बनाइएको छ ।

किल्लाबारे के भन्छन् स्थानीय ?

किल्लाको प्रचारप्रसार तथा ऐतिहासिक हातहतियार तथा तत्कालीन सैनिकका पोसाक किल्लामा राख्नु जरुरी रहेको स्थानीय नरेशबहादुर थापाको भनाइ छ ।

‘ती पुराना हातहतियार कहाँ छन् ? कसैलाई थाहा छैन,’ थापा भन्छन्, ‘यसमा पुरातात्विक विभाग तथा स्थानीय सरकारले चासो देखाउनुपर्छ ।’ किल्लाको संरक्षण गरी सबै ठाउँमा प्रचारप्रसार गरेर पर्यटक भित्र्याउन सकिने उनको भनाइ छ ।

स्थानीय पर्यटन विकासकर्मी गणेश थापा मगरले भने, ‘नेपालमा अगरगढी जस्ता जीवित किल्लाहरू अहिले पाइँदैनन् । यो किल्लाको लामो इतिहास छ ।’ उनले किल्लाको विकासका लागि पुरातत्त्व विभाग र स्थानीय प्रशासनले ध्यान दिनुपर्ने बताए ।

न्यून पर्यटक

किल्ला अवलोकन गर्ने पर्यटकका लागि हाल भने खासै अवलोकन गर्ने वस्तु नहुँदा पर्यटकको घट्दो क्रममा छ ।

नगरपालिका र पर्यटन विकास बोर्डले चासो नदेखाएका कारण किल्लाको प्रचारप्रसारमा हुन नसकेको स्थानीयको भनाइ छ ।

‘म बाघको डमरु हुँ, मलाइँ सिनो खाने कुकुर नसम्झ’ नेपाल एकीकरणका बेला अमरसिंह थापाले भनेका यी शब्द कुँदिएको डडेल्धुराको अमरगढी किल्ला सरकारी उपेक्षाका कारण अलपत्र छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार ३, २०७६ ००:२६