कर्णालीको गरिबीमाथि वाइवाइ आतंक

A+ A A-

२७ कात्तिक, शनिबार । बाटुलेमा छ सानो चिया पसल । जाजरकोट जिल्लाको छेडागाड नगरपालिकाको थलह बजारबाट हिँडेर कुशे गाउँपालिका जाने बाटोमा पर्छ । आपत् परेकाहरू जसोतसो यहाँ रात पनि बिताउँछन् ।

नगरपालिका भए पनि गाडी चल्न सकेको छैन । थलहघाटमा पुल नबनेका कारण कात्तिक–मंसिरमा पनि हिँडेर कुशे जानुपर्ने बाध्यता छ । छेडागाड नगरपालिकाभित्र पनि यही अवस्था छ, त्यो पुलका कारण । थलहबाट ५ घण्टा हिँडेपछि म र मेरो साथी दीपक बस्याल बाटुले पुगेर सो चिया पसलमा बसेका मात्र के थियौँ, अचम्मको दृश्य देखा पर्‍यो ।

एक जना महिला पसिनापसिना भएर त्यो होटलमा आइपुगिन् । उनको साथमा थिए दुई बालबालिका । एक छोरा, एक छोरी । ९ र ११ वर्षका । तीनै जना जुम्ला गएर आएका थिए । मामाघर गएर आएका बालबालिका खुसी थिए । आमासँग पाँच घण्टा लगाएर थलहबाट बाटुले आउँदा पनि थकान थिएन । मामाघरको रमाइलो उनीहरूमा बाँकी नै थियो । तीनै जनाले होटलमा विश्राम गरे । थलहबाट आएका मात्र होइन, कुशेबाट आएकाहरू पनि विश्राम गर्ने र खाना, चिया खाने होटल हो यो । मगर होटल । ती महिलाले खाने कुरा मागिन् तीन जनालाई चाउचाउ । समय थियो बिहानको ११ बजे । यो बेला हो खाना खाने अर्थात् दाल, भात, तरकारी खाने ।

यो तीन जनाको टोली थलहमा कालो चिया मात्र खाएर आएको रहेछ । जति घण्टा हिँडे, अब पुग्नुपर्ने ठाउँ त्यत्ति नै छ । बरु बढी होला कम छैन । अघि तेर्साे बाटो थियो, अब भने उकालो आउँदै छ । तर आमा, छोराछोरीको भोक मेटाउने माध्यम बन्यो चाउचाउ । र, होटल सञ्चालिकाले पकाइन् तीनवटा चाउचाउ, वाइवाइको ‘पेटपूजा’ । तीनै जनाले मीठो मानेर खाए ।

'खाना खाने बेला चाउचाउ ?,' मेरो मनमा निकै प्रश्नहरू खेले । र, मैले ती महिलालाई सोधेँ, ‘किन चाउचाउ खानुभएको ? भात खाने बेलामा ?’ महिलाको जवाफले म झन् अचम्मित भएँ । उनको जवाफ थियो, ‘भात खान पैसा पुग्दैन ।’ सादा एउटा खानाको एक सय पचास । तीनवटा चाउचाउ पकाएर खाइयो भने एक सय पचास मात्र । ‘एक जनाको भातले तीन जनालाई पुग्दैन । तर, तीन चाउचाउ खाँदा तीनै जनालाई पेटभरि पुग्छ ।’ र यो चाउचाउको नाम हो, ‘पेटपूजा’ ।

‘चाउचाउले त हानि गर्छ नि !,’ मेरो कुरा भुइँमा झर्न नपाउँदै ती महिलाको जवाफ आयो, ‘हाम्रो दाल, भात, तरकारी नै चाउचाउ हो ।’

यो तीन जनाको टोली त्यहाँबाट हिँड्यो । अर्को टोली आयो । दुई घण्टाको अन्तरालमा त्यो होटलमा चाउचाउ पकाएर खानेहरू १५ जना भए । भातको सट्टा थियो यो । अब हामी हिँड्यौँ कुशे गाउँपालिकातिर । काँचो चाउचाउ नखाएको प्राय: मानिस भेट्न गाह्रो थियो । भेटिएकाहरूको हातमा पनि चाउचाउ थियो नै ।

टापुचौर पुग्नै लाग्दा झोलुङ्गे पुलको मुखमा एक पसल छ । त्यो पसलमा अर्को अचम्मको दृश्य देखियो । सानो उमेरका बालबालिका आएर ‘बच्चाकोे चाउचाउ’ मागे । र, त्यो चाउचाउको नाम थियो, ‘इया इया ओ’ । यो पनि वाइवाइकै अर्को चाउचाउ हो । ‘बच्चाका लागि पनि छुट्टै चाउचाउ ?’ मित्र दीपक बस्यालको प्रश्न नसकिँदै किराना पसल सञ्चालिकाले भनिन्, ‘के बच्चा, के बुढा, सबैलाई चाउचाउ छ ।’

म झन् अचम्ममा परेँ । 'कस्ता–कस्ता चाउचाउ बेच्नुहुन्छ ?' त्यसपछि सञ्चालिकाले चाउचाउ निकालिन्, मैले सबैको फोटो खिचेँ । विभिन्न कलरमा वाइवाइ र वाइवाइकै इया इया ओ, पेटपूजा, जिङ्गलगायत ।

यो पसलमा सबैभन्दा बढी बिक्ने भनेकै चाउचाउ हो । र, यहाँ वाइवाइबाहेकका चाउचाउ पाइँदैन । यो पसलबाट करिब एक किलो मिटर टापुचौरतिर जाँदा बाटोमा भेटिएका चाउचाउका खोलको फोटो खिच्न थालेँ ।

करिब तीन सय फोटो खिचेपछि वाक्क लाग्यो । अब खोल गन्न थालेँ । ११ सय २३ पुगेपछि यो पनि छाडेँ । मनमा प्रश्न उब्जियो, ‘हैन के हुँदै छ ? मानव स्वास्थ्य कता जाँदै छ ?’

केटाकेटीलाई चाउचाउ : स्वादकाे लाेभ, शरीरमा राेग

त्यहाँ भेटिएका वाइवाइका सबै प्रकारका चाउचाउको पछाडि लेखिएको छ, कति प्रोटिन छ, कति कोलेस्टेरोल छ, कति कार्बोेहाइड्रेट छ यावत कुरा । तर, त्यहाँ लेखिएका ती कुराहरू कहाँबाट परीक्षण गरिएको हो ? बच्चाका लागि बनाइएको चाउचाउमा दाबी गरिएको पोषण कहाँबाट प्रमाणित भएको हो ? यस्तो विषयमा चाउचाउमा लेखिएको छैन ।

केवल आक्रामक प्रचार र दालभात, तरकारी, रोटीभन्दा चाउचाउ ठीक हो, यसमा पोषण छ भनेर प्रचार गरिएको छ । राज्यका कुन निकायले जाँच गरेर चाउचाउमा पोषण छ भने ? त्यसको मापन गर्ने निकाय कुन हो ? जब कि वाइवाइ उत्पादन गर्ने चौधरी ग्रुपका अरु कति ब्राण्डहरूमा आईएसओ २००१ प्राप्त भनेर लेखिएको छ ? किन चाउचाउको पोषण यो निकायबाट जाँच गरिएको हो भनेर लेख्न सकेन ? किनभने यो शतप्रतिशत गलत हो– चाउचाउमा पोषण पाइँदैन । यसले बरु शरीरमा भएको पोषक तत्त्वलाई हानिचाहिँ गर्छ ।

खोलाको तिर, बाटाहरूमा यत्रयत्र चाउचाउका खोलहरू भेटिन्छन् । मानव स्वास्थ्यमा मात्र होइन, पर्यावरणमा समेत यसले आक्रमण गरिरहेको छ । सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ– चाउचाउमा हुने नुनिलो र त्यसमा राखिएको मसलाका कारण गाई, गोरु र भैँसीले चाउचाउको खोल खाँदारहेछन् । पशुहरूले चपाएर छाडेका धेरै त्यस्ता खोलहरू बाटोमा छरपस्ट देखिन्छ ।

बाटोभरि यस्ता अनेक दृश्यहरू हेर्दै हाम्रो टोली पुग्यो बाटुले चौर । कुशे गाउँपालिकामा पर्छ यो ठाउँ । यहाँ अर्को दृश्य देखियो । पसलमा एक पोस्टर थियो, ‘मेरो शक्ति आज गरे भोलि बन्छ, यहाँ अण्डा पाइन्छ ।’ यो पोस्टर हो यूएसआईडी, नेपाल सरकार र सुआहाराको । अर्थात् यो सुआहारा लागू भएको पालिका हो ।

हामीले खाने खाना राम्रो पोसिलो र सकेसम्म अर्ग्यानिक होस् भन्ने सुआहाराको मान्यता हो र भनिएको हो सु आहारा । कुआहारा कसैको नहोस् । तर, त्यहीँ मज्जाले बेचिएको छ उही वाइवाइ चाउचाउहरू । यो फोटो देखेपछि मैले एक जना सामाजिक परिचालकलाई सोधेँ, ‘सुआहारा लागू भएको ठाउँमा पनि यो स्तरमा चाउचाउ ?’ उनले सजिलै भने, ‘सर, वाइवाइ उत्पादन गर्ने चौधरी ग्रुप त पोसिलो नेपाल अभियान चलाउने संस्था होइन र ? यो संस्थाले उत्पादन गरेको चाउचाउ खान नहुने कसरी होला र ? यहाँ त सबैले चाउचाउ खान्छन् ।'

यसपछि हामी लाग्यौँ ठाडो उकालो, कुशे– ४, फलफुलेतिर । धेरै फलफूल उत्पादन हुने भएकाले यो गाउँको नाम रहेछ फलफुले । तर, यहाँ पुग्नासाथ अर्को दृश्य आयो । उही चाउचाउ । यहाँ थियो तरकारी । अर्थात् चाउचाउको तरकारी । उही पेटपूजाको तरकारी । कुशे गाउँपालिकाको सदरमुकाम भार्मा बजारको अवस्था पनि उस्तै छ । जताततै चाउचाउ ।

खानाको सट्टा चाउचाउ खाने मात्र होइन, तरकारी, अचार पनि चाउचाउ नै हुन थाल्यो । स्थानीय तहमा पाइने मकै, कोदो, फापरको रोटीभन्दा चाउचाउ कदापि सस्तो छैन । हो, होटलमा पाइने भातभन्दा केही सस्तो चाउचाउ छ । तर, लोकल चामलभन्दा सस्तो छैन । बच्चादेखि नै चाउचाउको लत पार्न १० रुपैयाँमा इया इया ओ चाउचाउ गाउँगाउँ पुर्‍याइएको छ । त्यो पनि बच्चाका लागि चाहिने पोसिलो कुरा छ भनेर प्रचार मात्र गरिएको छैन, चाउचाउको खोलकै पछाडि लेखिएको छ– यो पोसिलो चाउचाउ हो भनेर ।

पोषणयुक्त पनि चाउचाउ हुन्छ र ? यो सवाल महत्त्वपूर्ण छ । चाउचाउमा राखिने केमिकलले मानव स्वास्थ्यमा कति हानि गर्छ ? बच्चाहरूको खाने आन्द्रा सुकाउँछ र कुपोषण हुन्छ भन्ने विभिन्न अध्ययनहरूले देखाएका छन् । कुपोषणको सिकार बनाउने चाउचाउ कसरी पोसिलो हुन्छ ? र, वाइवाइले पोसिलो चाउचाउ भनेर के आधारमा प्रचार गरिरहको छ ? यसको मापदण्ड के हो ? के आधारमा पोसिलो चाउचाउ भनिएको हो ?

कर्णालीमा भएको गरिबीलाई देखाएर जुन प्रकारका चाउचाउ बिक्रीवितरण भइरहेको छ, यसले औसत आयुमा समेत असर पुर्‍याउने छ नै । पोसिलो चाउचाउ भनेर गरिएको आक्रामक प्रचारले सामाजिक परिचालकहरूसमेत दुविधामा पर्ने अवस्था आउनु भनेको वाइवाइको आतङ्क नै हो । हुँदै नभएको पोषण चाउचाउमा पाइन्छ भनेर गरिएको भ्रामक प्रचारबाट मानव स्वास्थ्यमा पर्ने असर, दीर्घ रोग, कुपोषणको जिम्मेवार को हो ? के वाइवाइ यसको जिम्मेवारी लिन तयार छ ?

भातको सट्टा खाने तयारी चाउचाउ, तरकारी र मासुको सट्टा पनि उही चाउचाउ । र, बच्चाका लागि विशेष चाउचाउ भरेर खुलेआम बिक्रीवितरण भइरहँदा कहाँ छन् मापदण्ड हेर्ने सरकारी निकायहरू ? उत्पादन मिति र कहिलेसम्म खान हुन्छ भन्ने त यहाँ सवाल नै छैन । छिटो पुग्यो भने छिट्टै सकिन्छ । अन्तबाट फर्केको नपठाउने हो भने यहाँ ताजा चाउचाउ नै सबैमा पुग्छ । किनभने बजारले चाउचाउको माग धान्न हम्मेहम्मे भइरहेको छ । एक प्रकारको लत नै लागिसकेको छ चाउचाउको ।

हुँदै नभएका कुरालाई जबर्जस्त प्रचार गर्नु, त्यसलाई जनमानसमा लानु कानुनी रूपमा दण्डनीय नै हो । कसले गर्ने वाइवाइलाई कारबाही ? पोसिलो नेपाल अभियान चाउचाउबाट चलाउने चौधरी ग्रुप के कार्वाहीको दायरामा आउन सक्छ त ? राज्यका कुनै निकाय चाउचाउमा पोषण साँच्चै छ भनेर अनुसन्धान परीक्षण गरेर जनतामा प्रतिवेदन दिन तयार छन् त ? चाउचाउको पछाडि लेखिएको पोषणको सही चेकजाँच मात्र हुने हो भने वाइवाइ कार्वाहीको दायरामा आउने पक्का छ ।

मानव स्वास्थ्यमा मन्द विष घुसाउन घरघरमा जुन प्रकारको लत कायम गरिएको छ, यो कुनै निकोटिनभन्दा कम छैन । अझ बच्चाहरूलाई चाउचाउको लतमा लाग्न उत्प्रेरित गर्न जुन प्रकारले पोषण र बालबालिका केन्द्रित नाम राखिएको छ, यसले कुपोषण बढाउने कुरामा कुनै शंका छैन । कुपोषण हटाउन र पोसिलो नेपाल बनाउन लागिपरेका अभियन्ताहरूले पनि बेलैमा सोच्ने बेला आएको छ । चाउचाउमा पोषण कुनै पनि रूपमा पाउन सकिँदैन । चाउचाउमा पोषण छ भन्नु आतङ्क नै हो । यसलाई बेलैमा चिनौँ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर १०, २०७८ ०६:४५