केटाकेटीलाई चाउचाउ : स्वादकाे लाेभ, शरीरमा राेग

A+ A A-

बिहानै उठ्यो । भोक लाग्यो । खाजा के खाने ?
- चाउचाउ ।

खाना खान मन लागेन । हाताहाती पाइने अनि स्वादिलो पनि..
- चाउचाउ ।

होटलमा सबैभन्दा छिटो तयार हुने खाजा..
- चाउचाउ ।

पानीमा भिज्दा शरीरलाई न्यानो पार्ने बहानामा..
- चाउचाउ सुप ।

स्कुलमा केटाकेटीको टिफिन बक्समा- चाउचाउ । हाइकिङ जाँदा ह्यान्ड क्यारीमा- चाउचाउ । कार्यालयको खाजा- चाउचाउ । जताततै चाउचाउ नै चाउचाउ !

हामीलाई हरेक कुरा फटाफट चाहिएको छ । स्वादिलो, सजिलो चाहिएको छ ।

गाउँमा यतिबेला मकैको सिजन छ । हरियो हुँदा होस् वा सुकेपछि, धेरै अभिभावकले हाटबजारमा त्यो मकै बेचेर स्कुले केटाकेटीलाई हप्ताभरि पुग्ने चाउचाउ किन्दिन्छन् । धानको सिजनमा धान अनि तोरी, कोदोको सिजनमा त्यही बेचेर छोराछोरीलाई खाजा किन्दिने चलन खासगरी तराईतिर पाइन्छ । अहिले स्कुल बन्द रहे पनि गाउँतिर केटाकेटीको बिहान, दिउँसोको खाजा अक्सर चाउचाउ/चटपटे/चाउमिन नै हुन्छ ।

धनगढीबाट पोषण कार्यक्रम निरीक्षण गर्न बाजुरा पुगेका युनिसेफका एक कर्मचारी आफ्नाे अनुभव सुनाउँदै भन्छन्, 'कुपोषण धेरै भएका जिल्लामध्ये पर्ने बाजुराका ग्रामीण क्षेत्रमा स्थानीय उत्पादन पोषणयुक्त भए पनि चाउचाउजस्ता जङ्‌क फुड खान मानिसहरू बढी लालायित देखिएका छन् ।'

उनका अनुसार दुर्गम ग्रामीणक्षेत्रमा जङ्‌क फुडको प्रवेशले स्थानीय पोषिला उत्पादनमा आत्मनिर्भर बनाउने कार्यक्रम नै बिथोलिएको छ । स्थानीय उत्पादनलाई गरिबको खाना र बाहिरबाट आएका खानालाई धनी वर्गको खान्की भन्ने र त्यस्तो खाना खान पाउँदा इज्जतदार ठान्ने सोचले खासगरी केटाकेटीको स्वास्थ्य झन् संकटतिर धकेलिएको ती कर्मचारी बताउँछन् । ‘अशिक्षित मात्र होइन, शिक्षित र चेतनशील भनिएका मानिसहरूमा पनि यस किसिमको समस्या देखिने गरेको छ,’ उनले भने ।

शहरतिर पनि बच्चा रोयो, रड्याइँ गर्‍यो भने चाउचाउ दिएर फकाउने गरिन्छ । चाउचाउले राम्रो गर्दैन भन्ने थाहा भएका शहरिया अभिभावक चलाखी गर्न खोज्छन्- स्कुले छोराछोरीलाई खाजा पठाउँदा साग, सब्जी, फल, गेडागुडी हालेर चाउचाउ फ्राई गर्छन् । यसो गर्दा चाउचाउको विकारलाई सागसब्जीको पोषणले काटिहाल्छ भन्ने उनीहरू ठान्छन् । अरु त अरु, सिंहदरबारमै पनि धेरै कर्मचारीको प्रिय खाजा हो चाउचाउ । अन्य धेरै कार्यालयमा चाउचाउ आमखाजा हो । बजारमा दर्जनौँ ब्राण्डका चाउचाउ उपलब्ध छन् ।

हामीमध्ये धेरैलाई थाहै हुनुपर्छ, चाउचाउ जङ्‌क फुड हो । यसको अर्थ पत्रु खाना अर्थात् ‘काम नलाग्ने, बेकारको’ वा ‘अस्वस्थकर खाना’ भन्ने हो । जङ्‌क फुड शब्द अमेरिकामा सन् १९७२ देखि प्रचलनमा आएको हो । सन् २००२ मा पाउल जोनसोन र केनीले गरेको अध्ययनअनुसार जङ्‌क फुडले मष्तिस्कमा पनि नकारात्मक असर गर्छ । यसले स्वास्थ्यलाई किमार्थ राम्रो गर्दैन, उल्टै हानि गर्छ ।

मैदालाई त्यसै पनि मन्द विष भन्ने गरिन्छ । चाउचाउ मैदाले बनेको हुन्छ । खाद्य वैज्ञानिकहरूका अनुसार मैदा बनाउन बेन्जोइल पेरोअक्साइड (Benzoyl peroxide) नामक रसायन प्रयोग गरिएको हुन्छ, जुन स्वास्थ्यका लागि घातक मानिन्छ । यो क्यान्सरसमेतको कारण बन्न सक्छ ।

त्यसपछि स्वादिलो बनाउन र सड्न नदिन चाउचाउमा मिसाइएको अजिनोमोटोलगायत रासायनिक पदार्थले हाम्रो मुटुसहित शरीरका विभिन्न अङ्गमा समस्या ल्याउँछ । केटाकेटीले चाउचाउजस्ता जङ्‌क फुड धेरै खाँदा कुपोषणको समस्या पनि हुने गरेको छ । यस्ता खाना खाने बानी परेपछि घरमा बनाइएका अरु खाना खान मन नलाग्ने हुन्छ । तथापि हामी आफ्ना बालबच्चालाई चाउचाउ दिन छाडेका छैनौँ । किनकि, यसले हाम्रो समय जोगाउँछ भने शरीरमा तत्कालै प्रतिक्रिया जनाउँदैन । र, उत्निखेरै असर नगरिहाल्ने खानेकुरासँग हामी खासै डराउँदैनौँ । तर, बेलैमा सचेत हुनुहोस्, तपाईंले खासै ख्याल नगरेको चाउचाउ खाजाले तपाईंका केटाकेटीलाई गम्भीर स्वास्थ्य समस्यातिर लगिरहेको हुन सक्छ ।

देशमा भएका चाउचाउ उद्योगमा हजारौँ श्रमिकले काम पाएका छन् । यसले मुलुकको अर्थतन्त्रमा केही टेवा पनि पुर्‍याएको छ, यो सकारात्मक पक्ष हो । तर, यति भन्दैमा बढ्दो उमेरका बच्चाको स्वास्थ्यप्रति बेपर्वाह बन्न सकिँदैन । यसप्रति अभिभावक चनाखो हुनैपर्नेमा पोषणविद्हरू जोड दिन्छन् । आजको रिपोर्टिङमा हामी खासगरी बच्चाको स्वास्थ्यमा चाउचाउ र आममानिसलाई जङ्‌क फुडले पुर्‍याउने सम्भावित असरबारे चर्चा गर्दै छौँ ।

०००

विश्व तयारी चाउचाउ संघका अनुसार चीन, इन्डोनेसिया, जापान र थाइल्याण्ड संसारमा सबैभन्दा बढी तयारी चाउचाउ खपत हुने मुलुक हुन् । आधिकारिक डाटा नभए पनि नेपालमा तयारी चाउचाउका हिमायती कम छैनन् । खासगरी बच्चाहरूमा चाउचाउ सर्वप्रिय बन्दै गएको देखिन्छ । कतिपय स्कुलमा त खाजाका रूपमा चाउचाउ नै दिने गरिएको छ । त्यसैले चाउचाउ विकारको सबैभन्दा ठूलो जोखिम बालबालिकालाई नै छ । ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने, नियमित वा धेरै मात्रामा चाउचाउ खानु बच्चाको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यका लागि निकै खतरनाक रहेको विज्ञहरू बताउँछन् ।

खाद्य वैज्ञानिक डा. आलोक श्रेष्ठ चाउचाउ नियमित खाँदा बालबालिकाको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पर्ने बताउँछन् । ‘सय ग्रामको चाउचाउमा २० प्रतिशत पाम तेल हुन्छ । कृत्रिम स्वादमा पल्किएर बच्चाहरूले मोनो सोडियम ग्लुटामेट (एमएसजी) खाइरहेका हुन्छन्’, डा. आलोक भन्छन्, ‘एमिनो एसिड शरीरलाई चाहिन्छ तर लिमिटमा हुनुपर्छ । धेरै भयो भने हड्डीमा समस्या हुन्छ ।’

पाम तेल धेरै खाँदा नसामा जम्ने र ब्लड प्रेसरको समस्या हुने उनको भनाइ छ । उनका अनुसार चाइना, भियतनाम, कम्बोडिया, कोरिया, जापानलगायतका देशमा एमएसजी धेरै प्रयोग हुने गरेको पाइन्छ ।

०००

विश्व स्वास्थ्य संगठनको सहयोगमा उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चले २०७०/०७१ मा गरेको एक अध्ययनले चाउचाउबारे केही तथ्य बाहिर ल्याएको थियो । सर्वेक्षण २ सय ५४ जनामा गरिएको थियो । सर्वेक्षणमा २४ घण्टाभित्रमा तपाईंले चाउचाउ खानुभयो भनेर सोधिएकोमा ५३.९ प्रतिशतले 'खाएको' बताएका थिए ।

प्याकेटमा ल्याएको खाने कुराबारे कहाँबाट थाहा पाउनुभयो भनेर सोध्दा ५०.१ प्रतिशतले विज्ञापनबाट, २१.३ प्रतिशतले परिवारको सदस्यबाट र २१.६ प्रतिशतले साथीभाइबाट थाहा पाएको बताएका थिए । ‘विज्ञापन खाने कुरा थाहा पाउने मुख्य स्रोत रहेछ,’ अध्ययन टोलीका पोषणविद् केपी लम्साल भन्छन् । विज्ञापन कति सत्य हो त भनेर सोधेकोमा ५२ प्रतिशतले भ्रमपूर्ण भएको जवाफ दिएका थिए ।

'तपाईं भ्रमपूर्ण पनि हो भन्नुहुन्छ । फेरि खानु पनि हुन्छ । किन खानु हुन्छ त ? खानुको कारण के हो ?'

जवाफमा पोसिलो भएकाले खाएको भन्नेमा २६ प्रतिशत, अघाइन्छ, सन्तुष्ट भइन्छ भन्नेमा २३.६ प्रतिशत र सस्तो सजिलो छ भन्नेहरूकाे संख्या ३९.२ प्रतिशत थियाे । प्याकेटको खानेकुरा खाँदा कुनै समस्या भेटियो वा ठगीमा परियो भने कहाँ उजुरी दिने, थाहा छ भनेर सोधिएकोमा ७७.५ प्रतिशतले आइडिया नभएको बताएका थिए ।

१० वटामध्ये एउटा ब्राण्डका १० वटा चाउचाउ लिएर टोलीले अध्ययन गरेको थियो । ‘अध्ययनमा कम्पोजिसन, उत्पादन मिति, ब्याच नम्बर भने पाइएको थियो’, लम्साल भन्छन्, ‘चाउचाउमा सूक्ष्म जीवाणु तोकिएको भन्दा बढी पाइएन । चारवटामा तौल कम थियो । एउटामा तोकिएको भन्दा ८४ प्रतिशत मात्र थियो । पानीको मात्रा एउटामा तोकिएको भन्दा बढी थियो ।’

चाउचाउमा तेलको गुणस्तर कम पाइएको उनले बताए । 'एउटामा पुरानो तेल वा क्वालिटी नभएको पाइएको थियो । खरानीको मात्रा दुईवटामा बढी देखिएको थियो । एमएसजी चारवटामा तोकिएकोभन्दा बढी थियो । नराम्रो खालको चिल्लो पदार्थ ४२ प्रतिशत भेटिएको थियो,’ उनले भने ।

नेपालको चाउचाउमा सोडियम, चिल्लो पदार्थ र अजिनोमोटोको मात्रा बढी पाइएको लम्सालले बताए । कसरी खाने, कति मात्रा खाने भनेर न्युटेन प्रोफाइलिङ गर्नुपर्नेमा उनको जोड छ ।

डा. अरुणा उप्रेती नेपालका दूरदराजको पोषण स्थितिबारे लामो समययता अध्ययन/अनुसन्धानमा सक्रिय छिन् । पोषण कार्यक्रम लिएर गाउँगाउँ पुगेकी उनले लक्ष्मण अधिकारीसँग मिलेर ‘खाना खानु भयो ?’ पुस्तक नै निकालेकी छन् । पुस्तकमा उनीहरूले शहरदेखि गाउँसम्मका खानपान र त्यसको असरबारे सविस्तार लेखेका छन् ।

गाउँशहर डुल्ने क्रममा थुप्रै पात्रहरूसँग अन्तर्क्रिया गरेकी डा. उप्रेती दुईवटा प्रसंग यसरी सुनाउँछिन्ः

केही वर्षअघि अछाम मंगलसेनको अस्पतालमा स्वास्थ्यकर्मीहरूसँग छलफल थियो । त्यहाँ उनीहरूले खाजाको प्रस्ताव गरे । हाम्रो ध्यान स्थानीय उत्पादनतिर गएको थियो तर उनीहरूले 'लौ खाऔँ तातोतातो चाउचाउ’ भन्दै ल्याएर राखिदिए । पकाएको चाउचाउको वाफसँगै आउने अजिनोमोटोको गन्धलाई त्यहाँका जनस्वास्थ्य अधिकृतले 'आहा कस्तो मीठो बास्ना ल खाऔँ' भनेको सुन्दा छक्क परियो । अस्पतालका कर्मचारीले नै सजिलोका लागि यस्ता जङ्‌क फुड खाने गरेको बुझियो ।

याे प्रसंगबाट के बुझिन्छ भने, चाउचाउको हानिबारे थाहा पाएका कतिपय स्वास्थ्यकर्मी नै स्वादमा रमाइरहेका छन् । अनि उनीहरूलाई हेरेर थुप्रै मानिस निर्धक्कसँग आफ्ना बच्चालाई चाउचाउ खुवाउँछन् ।

अछामकै तत्कालीन चण्डिका गाविसकी एक बालिका आमाको दूध चुस्दै थिइन् । तीन वर्षकी उनी एक वर्षकी जस्तै सानी थिइन् । हिँड्न नसक्ने उनको कपाल पनि अति खैरो थियो ।

‘यो त कुपोषण भएकोजस्तै छ, के ख्वाउनुहुन्छ ? तीन वर्षकी बालिकालाई दूध चुसाउनुपर्छ र ?’

ती महिलाले जवाफ दिइन्, ‘त्यही त तीन वर्षको उमेरमा दूध चुसाइरहनुपरेको छ । चाउचाउ र बिस्कुटबाहेक अरु केही खाँदिन ।’

उनको कुरा साँच्चै अत्यासलाग्दो थियो । तीन वर्ष पुगे पनि बालिका राम्ररी बोल्न सक्दिनन्, हिँड्न सक्दिनन् । तिनलाई त रक्तअल्पता (रगतको कमी) पनि भइसकेको रहेछ ।

‘यसरी चाउचाउ मात्र खुवाउनुभयो भने पछि बढ्न पनि सक्दिनन्, राम्ररी पढ्न पनि सक्दिनन्’, हाम्रो चेतावनी सुनेर उनी निराश बनिन् ।

डा. उप्रेतीका अनुसार थाहा नपाएर होस् वा आधुनिक जीवनशैलीका नाममा, ग्रामीण क्षेत्रतिर चाउचाउजस्ता पाकेटबन्द खाजाको व्यापक खपत हुने गरेको पाइन्छ । जान्ने, बुझ्ने र स्वास्थ्यकर्मीसमेत निस्फिक्री चाउचाउ खाइरहेका छन् । ‘तपाईंले गाउँ वा शहरका किराना पसलमा हेर्नुभयो भने शोकेस र र्‍याकहरू चाउचाउका प्याकेटले भरिभराउ देख्नुहुन्छ । होटलतिर जानुभयो भने कोही न कोही चाउचाउको झोल सुरुपसुरुप पारिरहेका पाउनुहुन्छ’, उनी भन्छिन् । यस्ता खाजाले मानिसको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पार्ने उनको चेतावनी छ ।

उसो त, खासगरी स्कुले बालबालिकालाई चाउचाउजस्ता जङ्‌क फुडमा निरुत्साहित गर्न सरकारले नीति नै बनाएको छ । संस्थागत विद्यालय मापदण्ड तथा सञ्चालन निर्देशिका, २०६९’ मै व्यवस्था गरेर सरकारले विद्यालयमा जङ्‌क फुडलाई निरुत्साहित गर्नू भनेको छ ।

यसको अर्थ चाउचाउजस्ता पत्रु खानाले राम्रो गर्दैन, यसमा बल नगर्नू भनिएको हो । तर, अझै कतिपय स्कुलका क्यान्टिनमा चाउचाउ नै खाजाका रूपमा प्रयोग हुने गरेको छ । यस्तो खाजालाई निरुत्साहित गर्नु त टाढाकै कुरा, उल्टै शिक्षकहरू नै खाजाका रूपमा चाउचाउ खाइरहेका भेटिन्छन् । अर्थात्, सरकारले नीतिगत व्यवस्था गरे पनि कार्यान्वयन शून्यबराबर छ ।

‘खाँदै नखानोस् भन्दैनौँ तर खानुअघि विचार गर्नुहोस्’

अभिभावकले आफ्ना बच्चालाई खुसी पार्न होस् वा अरु खाना नखाएको भर्पाइ गर्न चाउचाउ खुवाउने गरेको पाइन्छ । तर, यसले केटाकेटी स्वास्थ्यमा विभिन्न प्रकारका दुष्प्रभाव छोड्न सक्छ ।

अमेरिकाको नेसनल सेन्टर फर बायोटेक्नोलोजी इन्फरमेसन (एनसीबीआई)को एउटा सोधले डा. उप्रेतीले माथि प्रतिनिधि पात्र बनाएकी तीनवर्षे अछामे बालिकाको समस्या प्रस्ट्याउँछ ।

एनसीबीआईको सोधमा प्रस्ट भनिएको छ, ‘तयारी चाउचाउमा जरुरी पोषक तत्त्वको कमी हुन्छ । चाउचाउ खाएपछि अघाएको महसुस हुन्छ । तर, शरीरलाई पोषक तत्त्व पुगिरहेको हुँदैन । यसो हुँदा कुपोषण हुन्छ । माथिकी ती बालिकालाई भएको यही हो ।

कान्ति बाल अस्पतालका बालरोग विशेषज्ञ डा.रामहरि चापागाईंका अनुसार बच्चाको बृहत्तर विकास र पोषणका लागि क्याल्सियम, पोटासियम, फाइवर, लिनोलेइक एसिडसँगै प्रोटिन र भिटामिनको जरुरी हुन्छ । यी पोषक तत्त्व आवश्यकताभन्दा अत्यधिक कम वा बढी भएमा बच्चाको विकास प्रक्रिया प्रभावित हुन्छ । यसले बच्चाको उचाइ र ताैलको विकासमा बाधा पुर्‍याउँछ ।

पोषणविद् एवं बलियो नेपाल पोषण अभियानका प्रमुख कार्यकारी अधिृकत अतुल उपाध्यायका अनुसार काठमाडौं उपत्यकामा १२ देखि २३ महिनाका ७ सय ५४ बालबालिकामा चार वर्षअघि गरिएको एक अध्ययनले प्याकेटका पत्रु खानेकुराको प्रभाव बढेको देखाएको थियो । चाउचाउसहित बिस्कुट, कुरकुरे र सफ्ट ड्रिंक्स बढी मात्रामा खुवाउँदा केटाकेटीको हुर्काइबढाइमै असर गर्ने गरेको कुरा अध्ययनले औँल्याएको अध्ययनकर्ता उपाध्याय बताउँछन् । उनले भने, ‘राम्रो पक्ष के हो भने, दुई वर्षमुनिका बालबालिकाले चाउचाउ कम खाने रहेछन् । बिस्कुट धेरै खाने गरेको पाइयो ।’ यो अध्ययनका आधारमा द गार्जियनले पनि समाचार बनाएकाे थियाे ।

उपाध्याय भन्छन्, ‘चाउचाउ खाएपछि बच्चाको सानो पेट भरिन्छ । पेट भरिएपछि बच्चाले खानुपर्ने दालभात, तरकारी, माछा, मासु, दूध फलफूल खाँदैन । अनि भएन त समस्या ?’

उनका अनुसार चिनियाँ र जापानीहरूको चाउचाउमा सागसब्जी र अन्य खाद्यवस्तु मिलाइएको हुन्छ तर नेपालमा उत्पादित चाउचाउमा मसला, तेल अनि खुर्सानी धुलो मात्र प्रयोग हुन्छ । स्वाद र पेट भर्ने हेतुले मात्र तयार गरिएको हुन्छ । यस्तो खानेकुरा बालबालिकाले नियमित खानु विल्कुलै राम्रो होइन ।

पोषणविद् उपाध्याय नेपालकै ठूलो चाउचाउ उत्पादक कम्पनी चौधरी ग्रुपद्वारा प्रवर्द्धित ‘बलियो नेपाल पोषण अभियान’का प्रमुख कार्यकारी अधिकृत हुन् । चौधरी ग्रुपको वाइवाइ चाउचाउ देश, विदेशमा लोकप्रिय छ । तर, भारतकाे आसामसहित कतिपय ठाउँमा यसको गुणस्तरलाई लिएर विवाद हुँदा वाइवाइ चाउचाउले प्रतिबन्ध नै खेप्नुपरेको थियो ।

हामीले माथि नै चर्चा गरिसक्यौँ- चाउचाउमा मैदाको प्रयोग गरिएको हुन्छ । मैदामा पोषण तत्त्व भन्ने केही नै हुँदैन । उल्टै सेतो बनाउने हानिकारक रसायनको प्रयोग गरिएको हुन्छ । धेरै मैदायुक्त खानेकुरा खाँदा शरीरको प्रतिरोधात्मक क्षमता पनि घट्ने चिकित्सकहरूको दाबी छ ।

चाउचाउ नियमित खाँदा बच्चामा मोटोपनको समस्या आउन सक्छ । सन् २०१८ मा पोषणसम्बन्धी मेडिकल जर्नल द लान्सेट मा प्रकाशित रिपोर्टअनुसार नेपाली किशोरकिशोरीमा ४० वर्षयता २९ गुणाले अत्यधिक मोटोपन बढेको छ ।

खाद्य वैज्ञानिक डा. आलोक श्रेष्ठका अनुसार चाउचाउमा क्यालोरीको मात्र धेरै हुन्छ । रिफाइन्ड कार्बोहाइड्रेट, फ्याट र सोडियम पनि ज्यादा नै हुने भएकाले चाउचाउ नियमित खाँदा उच्च रक्तचापसँगै मुटुसम्बन्धी समस्या ल्याउन सक्छ ।

अत्यधिक मोटोपनलाई पनि खराब पोषण मानिन्छ । सन्तुलित भोजन नगर्दा हुने यस्तो मोटोपनले मधुमेहको सम्भावना बढाउँछ । उक्त अध्ययन ५ देखि १९ वर्षका २ हजार ४१६ जनामा गरिएको थियो ।

याे पनि..

विशेष रिपोर्टः जाेगिनुहाेस्, रोनाल्डोले त्यसै पन्छाएका होइनन् काेककाे बोतल

कतिपय अभिभावकले दिनहुँजसो आफ्नो बच्चालाई चाउचाउ खुवाउने गरेका छन् । यसो गर्दा हाइपरट्राइग्लिसरिडेमिया (रगतमा हुने एक खालको फ्याट ट्रइग्लिसराइडको अत्यधिक मात्रा) हुन सक्ने अध्ययनहरूले देखाएका छन् । यसले पनि हृदय रोगको जोखिम बढाउँछ ।

६ जना डाक्टर मिलेर तयार गरेको एनसीबीआईको रिपोर्टअनुसार चाउचाउको अत्यधिक सेवनले रगतमा रहेको सुगर लेभललाई बढाउने काम गर्छ । ‘तयारी चाउचाउ नियमित खाने बच्चालाई हाइपरग्लाइसेमिया (ब्लडमा ग्लुकोज बढ्नु) हुन सक्छ । यसले बच्चालाई मधुमेहसम्म पुर्‍याउन सक्छ’, रिपोर्टमा भनिएको छ ।

तयारी चाउचाउमा हेभी मेटल्स हुने खतरा पनि रहन्छ । सोधमा केही धातुहरूको उल्लेख गरिएको छ, जुन तयारी चाउचाउमा हुन सक्छ । यसमा लिड, निकल, एल्युमिनियम, कपर, मरक्यूरी, आर्सेनिक, क्याडमियम, क्रोमियम र पलिसाइक्लिक एरोमेटिक हाइड्रोकार्वन हुन सक्ने डाक्टरहरू बताउँछन् । हेभी मेटल्स शरीरमा ‘हेभी मेटल टक्सिटी’को कारण बन्न सक्छ, यसो हुँदा मिर्गौलासम्बन्धी समस्या आइपर्छ । लिड, मरक्यूरी वा आर्सेनिकजस्ता धातु मुटुसँगै श्वासप्रश्वास, प्रजनन वा पेटसम्बन्धी रोगको कारण बन्न सक्छन् । फ्याट र कार्बोहाइड्रेटको बढी मात्राले मस्तिस्कको कार्यप्रणालीमा नकारात्मक असर गर्ने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।

चाउचाउ खाँदा दाँतमा बाधा

चाउचाउ खाँदा बच्चाको दाँतलाई व्यायाम पुग्दैन । यसले दाँतको विकासमा समेत बाधा गर्ने दन्तरोग विशेषज्ञ डा. सुवास घिमिरे बताउँछन् । ‘केटाकेटीको दूधे दाँतपछि आउने दाँतलाई पनि व्यायाम चाहिन्छ । त्यस्तो व्यायाम चिउरा, रोटी, मकै, भटमास, काँक्रो, गाजर, मुला आदि चपाउँदा हुन्छ’, डो घिमिरे भन्छन्, ‘चाउचाउ, चिजबल, केकजस्ता जङ्‌क फुड खाँदा दाँतहरूको व्यायाम हुँदैन ।’

स्वादकाे रहर, पेटमा असर

चाउचाउलगायतका जङ्‌क फुडका कारण बालबालिकाको पेटमा समस्या देखिने गरेको कान्ति बाल अस्पतालका बालरोग विशेषज्ञ डा. चापागाईं बताउँछन् । ‘बच्चालाई पेटसम्बन्धी समस्या हुने तर कारण थाहा नहुने हुन्छ । यसको मुख्य कारण जङ्क फुड नै हो । चाउचाउ धेरै खाने बालबालिका पेटसम्बन्धी समस्या लिएर अस्पताल आउने गरेका छन्’, उनले भने, ‘घरमा पकाएको खाना खायो भने पेट दुख्न कम हुन्छ । चाउचाउ खाँदा बढी समस्या हुन्छ ।’

चाउचाउ धेरै खाने बालबालिकाले घरको खाना खाने नगरेको डा. चापागाईं बताउँछन् । उनका अनुसार बच्चाले राम्रोसित खाना खाएन भन्ने समस्या लिएर अस्पताल धाउने अभिभावको संख्या पनि बढ्ता नै छ ।

चाउचाउमा साग, विकारकै राग

धेरैलाई के लाग्छ भने, चाउचाउमा हरियोपरियो सागसब्जी, गेडागुडी राखेर तयार गर्दा लाभदायक हुन्छ । त्यसैले कतिपयले चाउचाउमा प्याज, टमाटरसँगै बन्दाकोभी, रायोसाग, गाजर, चनामटर राखेर पकाएको पाइन्छ । थाइल्याण्ड मेडिकल डट न्युजका अनुसार चाउचाउमा रहेको अखाद्य तत्त्वलाई सागसब्जीले काट्ला भनेर सोच्नु दिग्भ्रम मात्र हो । अर्थात् सब्जी वा फलले कुनै पनि अस्वस्थकर खाद्य पदार्थको नकारात्मक प्रभावलाई काट्न सक्दैन ।

पोषणविद् डा. उपाध्याय भन्छन्, ‘चाउचाउ खाँदै नखानोस् भन्दिनँ । मान्छेको आ–आफ्नो छनोटको कुरा हो । तर, खानुअघि र आफ्ना केटाकेटीलाई ख्वाउनुअघि मजाले सोच्नुहोस्, यसले स्वास्थ्यमा कतैबाट पनि राम्रो गर्दैन भन्ने कुराको हेक्का राख्नुहोस् ।’

याे पनि..

विशेष रिपोर्ट : थाहा पाउनुहोस्, इनर्जी ड्रिङ्क्सले ज्यानै लिन सक्छ

अर्को बिस्मातको कुरा के भने, मानिसहरूले कृत्रिम स्वादमा पल्किएर मोनोसोडियम ग्लुटामेट (एमएसजी) भरपूर खाइरहेका छन् । चाउचाउको प्याकेटमा एमएसजी नभएको दाबी गरिए पनि कतिपय उद्योगले मसलामा यसको प्रयोग गरिरहेका हुन्छन् । यही विवादमा आसाममा वाइवाइ चाउचाउलाई प्रतिबन्ध लगाइएको थियो ।

खाद्य वैज्ञानिक श्रेष्ठका अनुसार एमएसजी भनेको दूध, च्याउ, माछाजस्ता खाद्यपदार्थमा पाइने एक खालको प्राकृतिक एमिनो एसिड हो । तर, चाउचाउजस्ता जङ्‌क फुडमा पाइने एमएसजीचाहिँ फ्याक्ट्रीमा बनाइएको हुन्छ ।

तपाईंले कतिको ध्यान दिनुभएको छ, चाउचाउको मसला खाएपछि त्यसको स्वाद जिब्रोमा केही बेरसम्म रहन्छ । यस्तो हुनुको कारण नै एमएसजी हो । बालबालिकामा मोटोपना, टाइप टु डाइबिटिजलगायत समस्या एमएसजी खानुका परिणाम हुन सक्छन् । एमएसजीयुक्त खाना खाइरहँदा रक्तचाप बढ्ने र मुटुसम्बन्धी रोग आइलाग्न सक्छ । चिकित्सकका अनुसार लगातार एमएसजीयुक्त खाना खाँदा गर्भमा हुर्किरहेको बच्चालाई खाना पुर्‍याउने नलीमा बाधा पुग्न सक्छ । यसो हुँदा भ्रूणको विकास प्रभावित हुन्छ ।

घरमै बन्छ, राम्रै हुन्छ

आफ्ना बच्चाका लागि चाउचाउ तपाईं घरमै पनि बनाउन सक्नुहुन्छ । र, घरमै बनाएको चाउचाउ बजारु चाउचाउको तुलनामा स्वस्थकर हुन्छ ।

घरमा बनाउँदा मैदा भुलेर आँटा चाउचाउलाई प्राथमिकता दिन सकिन्छ । सकेसम्म मैदाले बनेका चाउचाउ उपयोग नै नगर्दा राम्रो हुन्छ । चाउचाउका लागि बजारमा पाइने मसला, सिजनिङ र फ्लेबरको प्रयोग गर्न हुँदैन । चाउचाउलाई पकाउँदा यसको पानी पूर्णरूपमा निकाल्नुपर्छ । बालबालिकालाई अहिले हामीले खुवाउने खानाले उसको भोलिको शारीरिक भविष्य निर्धारण गर्छ । त्यसैले हेलचेक्र्याइँ नगर्न पोषणविद्हरू सुझाउँछन् ।

जङ्‌क फुड, नट गुड

चाउचाउ जङ्‌क फुडभित्र पर्ने एउटा खाजा हो । जङ्‌क फुडभित्र चाउचाउजस्ता अन्य थुप्रै चिज पर्छन् । यीमध्ये केटाकेटीलाई सर्वाधिक ख्वाइने भएकाले हामीले चाउचाउको सम्भावित असरलाई पहिले चर्चा गर्‍यौँ । अब जङ्‌क फुड अर्थात् पत्रु खानाबारे चर्चा गरौँ ।

खाद्य वैज्ञानिक डा. आलोक श्रेष्ठका अनुसार शरीरलाई अति आवश्यक पर्ने प्रोटिन, भिटामिन खनिजजस्ता पदार्थ नभएको वा अति कम भएको तर चिनी, चिल्लो पदार्थजस्ता क्यालोरीयुक्त तत्त्वको मात्रा अत्यधिक भएको खाद्य वस्तुलाई जङ्‌क फुड भनिन्छ ।

पोषणविदद्वय लम्साल र उपाध्याय जङ्‌क फुडलाई अस्वस्थकर खाना भन्छन् ।

आज जङ्‌क फुड उत्पादकहरूले आक्रामक रूपमा बजार विस्तार गरिरहेका छन् । स्वास्थ्यका दृष्टिले महत्त्वहीन यी खाद्य वस्तुले नेपाललगायत विश्वका अति कम विकसित मुलुकका दूरदराजसम्म बजार विस्तार गरिसकेका छन् । डिपार्टमेन्टल स्टोरदेखि सानाभन्दा साना किराना पसलहरू, रेष्टुरेन्टमा यस्ता खानेकुराले र्‍याक भरिएका हुन्छन् ।

जङ्‌क फुड भनेको मानिसलाई चाहिनेभन्दा बढी क्यालोरी भएका र अति आवश्यक पर्ने भिटामिनलगायतका तत्त्वहरू प्रायः नभएका वस्तुहरू हुन् । फेरि रेष्टुरेन्टमा पाइने सबै वस्तु जङ्‌क फुड नै हुन् भन्नेचाहिँ होइन । एउटै वस्तुबाट बनाइएका परिकार पनि कुनै जङ्‌क फुड हुन सक्छ भने कुनै नहुन सक्छ । जस्तो कि, उसिनेर हल्का मसला वा क्रिममा मोलेर बनाइएको आलु पोसिलो हुन्छ र यसलाई जङ्‌क फुड भनिँदैन । तर, त्यही आलुलाई बारम्बार तताएर विभिन्न खाना पकाइएको तेलमा तारिन्छ भने त्यसमा कुनै भिटामिन, मिनरल बाँकी रहँदैन । सबै डढिसकेको हुन्छ । योचाहिँ जङ्‌क फुड हो । चाउचाउसहित फ्राइड चिकेन, केक, दालमोट, चिजबल आदि जङ्‌क फुड हुन् ।

काठमाडौंलगायतका शहरमा हिजोआज युवामाझ लोकप्रिय पिज्जा जङ्‌कफुड हो । जङ्‌क फुड तयार गर्दा त्यसले कति पोषण दिन्छ भन्दा पनि कसरी स्वादिष्ट बनाउने भन्ने कुरालाई बढी ध्यान दिइएको हुन्छ । चिनीको मात्रा बढी राखिएका कोल्ड ड्रिंक्सहरू पनि जङ्‌क फुड नै हुन्, जसमा क्यालोरीको मात्रा बढी हुन्छ भने भिटामिन, प्रोटिनजस्ता वस्तुहरू हुँदैनन ।

पोषणविद डा. उपाध्यायका अनुसार फाइवरको मात्रा कम, क्यालोरी, चिल्लो तथा गुलियो बढी भएका, तेलमा डुबाएर तारिएका र स्वाद बढाउने केमिकल हालेका खानाहरू जङ्‌क फुड हुन् । यी खानेकुराले शरीरलाई मोटो बनाउने, डायबिटिज, रक्तचाप, कोलेस्टेरोल बढाउनेजस्ता समस्याहरू जङ्‌क फुडले उत्पन्न गर्न सक्छन् । कोलेस्टेरोल मुटु रोगको एउटा प्रमुख कारण हो । खानपान स्वच्छ र स्वस्थ छैन भने शरीरमा खराब कोलेस्टेरोलको मात्रा बढ्छ । जङ्‌क फुडहरूमा रेशादार पदार्थ नै नहुने हुनाले यसले कब्जियत गराउँछ । कब्जियतको समस्या भएपछि विभिन्न समस्याहरू आइलाग्छ । रेशादार पदार्थको अभावले अन्य थुप्रै समस्या हुन्छ ।

खान मीठाे, असर तीताे

पाेषणविद् उप्रेतीका अनुसार जङ्‌क फुडमा प्रशस्तै पाइने चिनीले मधुमेह रोग निम्त्याउन सक्छ । यसले शरीरमा मोटोपना ल्याउँछ । तौल बढेपछि रक्तचाप, मुटु, मस्तिष्क, मिर्गौलासम्बन्धी समस्या आउँछ । आलस्यता बढ्ने, फुर्ति हराउने, खुट्टाहरू दुख्ने समस्या हुन सक्छ ।

गुलियोको बढी प्रयोगले दाँत कीराले खाने समस्या हुन्छ । दाँत झर्ने, भाँच्चिने, प्वाल पर्नेजस्ता समस्या देखा पर्न सक्छ । बढी गुलियो भएका चकलेट, आइसक्रिम, बिस्कुट, कोल्ड ड्रिंक्सलगायतका जङ्‌क फुडहरूमा पाइने चिनीले दाँतको इनामेललाई नाश गर्ने दन्तराेग विशेषज्ञ डा. घिमिरे बताउँछन् ।

स्वाद बढाउन जङ्‌क फुडमा अत्यधिक मात्रामा चिल्लो प्रयोग गरिएको हुन्छ । यस्तो खाना खाँदा शरीरमा बोसोको मात्रा बढ्छ । यसो हुँदा खराब कोलेस्टेरोल बढ्नुका साथै रक्तसञ्चार प्रणालीमा असर पुग्छ । अन्ततः यसबाट हृदयघात हुने खतरा हुन्छ । चिल्लो पदार्थले शरीरको पाचन प्रणालीमा पनि समस्या ल्याउन सक्छ । यसले एसिडिटी बढेर समस्या उत्पन्न गराउँछ । बोसो बढ्दै गएमा कलेजोले पनि राम्रोसँग काम गर्न सक्दैन ।

जङ्‌क फुडमा नुनको मात्रा आवश्यकताभन्दा बढी हुन्छ । दालमोठ, चिप्स, पिनट्स, भुजिया, पापड आदिमा नुनको मात्रा हामीले घरमा खाने खानाको भन्दा निकै बढी हुन्छ । त्यसकारण जङ्‌क फुड खाने बानीले शरीरमा नुनको मात्रा चाहिनेभन्दा बढी हुन जान्छ । यसले उच्च रक्तचापको समस्या ल्याउँछ । यसो हुँदा मुटुमा असर पर्छ । साथै यसले मिर्गौला फेलियर हुने, मस्तिष्क घात हुने खतरा निम्त्याउन सक्छ ।

चिकित्सकहरूका अनुसार किशोरावस्थामा शरीरमा अनेक किसिमका हर्मोनसम्बन्धी परिवर्तन हुन्छन् । यसलाई सन्तुलन गर्नका लागि सन्तुलित आहारको जरुरत पर्छ । तर, बारम्बार जङ्‌क फुड खाने गर्नाले यसका लागि आवश्यक पौष्टिक तत्त्व पुग्दैन, जसले गर्दा किशोरकिशोरीमा बानी व्यहोरा परिवर्तन हुने, चिडचिडाहट हुने, मन उदास हुने, डिप्रेसन हुनेलगायतका विभिन्न मानसिक समस्या देखिन्छ ।

जङ्‌क फुड धेरै खाने गर्दा कुपोषणको समस्या पनि हुने गरेको पाइएको छ । यस्ता खाना खाने बानी परेपछि घरमा बनाइएका अरु खाना खान मन नलाग्ने हुन्छ । कतिपय बालबालिकालाई त यसको लत नै लागेको हुन्छ । पोषक तत्त्व नहुने जङ्‌क फुडमा क्यालोरी बढी हुने भएकाले बालबालिका सानै उमेरदेखि मोटाउन थाल्छन् । जङ्‌क फुडको प्रयोग सर्वप्रथम युरोप, अमेरिकामा नै भएको हो । अहिले पनि यसको सबैभन्दा बढी प्रयोग त्यहीँ नै भइरहेको छ । त्यसै कारण पनि अहिले युरोप र अमेरिकामा मुटु रोग मानिसको मृत्युको प्रमुख कारण बनिरहेको डा. उप्रेती बताउँछिन् ।

मुटु रोग लाग्नुमा चिल्लो, नुुनिलो र गुलियो बढी भएका खाद्यवस्तुको सेवन हो भन्ने कुरा त्यहाँ भएका विभिन्न अनुसन्धानले प्रमाणित गरिसकेका छन् । ती देशमा मोटोपन स्वास्थ्य समस्याको प्रमुख कारण बनिरहेको छ । यसैकारण उनीहरूले अहिले यस्ता वस्तुको उपभोग कम गर्नका लागि जङ्‌क फुड खाने बानीमा परिवर्तत गरिरहेका छन् । बेलायत, आयरल्याण्डलगायत कतिपय युरोपेली मुलुकले त दीर्घकालीन कार्यक्रम नै बनाएर जङ्‌क फुडलाई निरुत्साहित गर्दै छन् ।

राम्राे बानी, स्वस्थ खाने

खाना छान्दा हामीले सर्वप्रथम सन्तुलित आहार नै छान्नुपर्छ । मानिसलाई चिल्लो, गुलियो, नुनिलो वस्तु पनि आवश्यक पर्छ । तर न्यूनतम मात्रामा । साथै हाम्रो शरीरलाई खनिज, भिटामिन, प्रोटिन फाइवरलगायत अन्य विभिन्न तत्त्वको पनि जरुरत पर्छ । खानामा यस्ता तत्त्व पनि सन्तुलित रूपमा समावेश भएको हुनुपर्छ । तर, चिल्लो, गुलियो र नुनचाहिँ चाहिनेभन्दा बढी र भिटामिन, प्रोटिन, खनिज, फाइवरजस्ता महत्त्वपूर्ण तत्त्वचाहिँ नाम मात्रको भएमा हामी रोगी बन्छौँ । 'त्यसैले आफ्नो स्वास्थ्य, त्यसमा पनि मुटुलाई स्वस्थ राख्नका लागि जङ्‌क फुड होइन, अरु खानालाई छान्नु नै बुद्धिमानी हुन्छ', पाेषणविद् लम्साल भन्छन् ।

बालस्वास्थ्यमा डर, के हेर्दै छ सरकार ?

केटाकेटीको स्वास्थ्यमा हानि गर्ने चाउचाउजस्ता जङ्‌क फुडलाई निरुत्साहित गर्ने नीति बनाएको सरकार त्यसको कार्यान्वयनमा किन चुकिरहेको छ ?

वाणिज्य आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभागका प्रवक्ता शिवराज सेढाईं चाउचाउको गुणस्तर जाँच गर्ने काम थालिएको बताउँछन् । उनका अनुसार एक महिनायता चाउचाउको उत्पादन, आयात र गुणस्तरबारे विभागले अध्ययन थालेको छ । ‘नेपालमा चाउचाउ कति उत्पादन हुन्छ । विदेशबाट कति आउँछ । कति तौलको हुन्छ । कति पैसा पर्ने रहेछ । यसबारे हामी अनुगमन गरिरहेका छौँ’, सेढाईंले भने, ‘खान योग्य छ/छैन अध्ययन गरिरहेका छौँ । गुणस्तरीय नभएमा तत्कालै कारबाही गर्छौं ।’ उनले जङ्‌क फुड निरत्साहित गर्ने सरकारी याेजना पनि कार्यान्वयन गरिने बताए ।

यो पनि ...

विशेष रिपोर्टः जाेगिनुहाेस्, रोनाल्डोले त्यसै पन्छाएका होइनन् काेककाे बोतल

विशेष रिपोर्ट : थाहा पाउनुहोस्, इनर्जी ड्रिङ्क्सले ज्यानै लिन सक्छ

दिनमा कति नुन खाने, बढी भए के हुन्छ ?

मोटोपन र मधुमेह : चेत खुले बेस

हामीले सागसब्जी कति कम र नुन कति धेरै खाइरहेका छौँ ?

सहनै नसक्ने गरी किन खान्छौं हामी यति धेरै पिरो ?

दाँतसम्बन्धी यी आठ अफवाहबाट बच्नुहोस्

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन १५, २०७८ १८:३९