आफूले फालेको मास्कले आफैँलाई जोखिम, पृथ्वीमा रहन्छ सयौँ वर्षसम्म

जथाभावी फालिएका प्रयोग गरिएका मास्कहरू । तस्वीर :सुशील श्रेष्ठ

A+ A A-

कोरोना भाइरस (कोभिड–१९) विरुद्धको सुरक्षा कवज बन्यो मास्क । डेढ वर्ष बित्यो, शहरीक्षेत्रमा मास्क नलगाएको मानिस भेटिँदैन । कोरोना महामारीले मास्क जीवनको अनिवार्य अंगसरह बन्यो । तर, प्रयोग गरिसकेको यही मास्क हिजोआज यत्रतत्र भेटिन थालेको छ । सडक, चौर, खोला, पोखरीका छेउछाउ, फोहोरको थुप्रोमा प्रयोग गरिएको मास्क देखिन्छ । यसले वातावरणसँगै मानव स्वास्थ्यमा अर्को जोखिमको निम्तो दिइरहेको विज्ञहरूको मत छ ।

स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले बनाएको फोहोरमैला व्यवस्थापन निर्देशिकामा मास्कको बाहिरी सतहमा ७ दिनसम्म भाइरस जीवित रहने उल्लेख छ । यसरी फालिएको मास्कमा भाइरस भएमा सरसफाइ गर्ने व्यक्तिहरूका माध्यमबाट घुमिफिरी आफैँलाई आक्रमण गर्न आइपुग्ने बताउँछन्, सरुवा रोग विशेषज्ञ डा. शेरबहादुर पुन ।

‘भाइरस जीवित छ भने सर्ने जोखिम उच्च हुन्छ । त्यसैले आफूले फालेको मास्क आफ्नै लागि घातक हो,’ उनी भन्छन्, ‘यसले अर्को महामारी नआउला भन्न सकिन्न ।’ जनस्वास्थ्यविद् डा. जनक कोइराला प्रयोग गरिएको मास्कमा कोरोना भाइरस मात्र नभएर अन्य भाइरस पनि हुन सक्ने तर्क गर्छन् ।

‘मानिसको नाक, मुखमा कोरोना भाइरस मात्र हुँदैन इन्फ्लुएञ्जा, टीबी, ब्याक्टेरिया हुन्छ । फालिएका मास्कमा कति दिन भाइरस रहन्छ भन्ने कुरा भाइरसको प्रकृतिमा भर पर्छ । कोरोना भाइरस ५–७ दिनसम्म रहन सक्छ । टीबीको ब्याक्टेरिया त्योभन्दा बढी समय रहन्छ,’ उनी भन्छन् ।

डा. कोइरालाको तर्कसँग डा. पुन पनि सहमत छन् । उनी भन्छन्, ‘मास्क लगाउनुपर्छ भनेर धेरै करायौँ । अहिले चिउँडोमा लगाए पनि नाकमुखमा लगाए पनि मास्क लगाएको हुन्छ । तर, प्रयोग गरेपछि कसरी डिस्पोज गर्ने ? कहाँ फाल्ने भनेर सिकाएनौँ । यसले मानव स्वास्थ्यसँगै वातावरणलाई प्रदूषित बनाइरहेको छ ।’

जथाभावी फालिएका प्रयोग गरिएका मास्कहरू । तस्वीर :सुशील श्रेष्ठ

पृथ्वीमा सयौँ वर्षसम्म रहन्छ मास्क

फालिएको मास्कले मानव स्वाथ्यमा त असर गर्छ नै । उक्त मास्क पृथ्वीमा सयौँ वर्षसम्म नष्ट नभई रहिरहने भएकाले वातावरणमा समस्या थपिएको विज्ञहरू औँल्याउँछन् । ‘सर्जिकल मास्क बनाउन प्लास्टिकको प्रयोग गरिएको हुन्छ । जसमा पोलिप्रोपलिन र पोलिस्टरजस्ता पदार्थ हुन्छन्, जुन सजिलैसँग वातावरणमा घुलिएर नष्ट हुँदैनन्,’ रिकास्टका पूर्वनिर्देशक एवं प्लास्टिकविज्ञ डा. रामेश्वर अधिकारी भन्छन्, ‘कम्तीमा ५० वर्ष वा कुनै प्लास्टिक नष्ट हुन एक सय वर्षभन्दा बढी लाग्छ ।’

वातावरणविद् डा. सञ्जयनाथ गेलाल पनि सर्जिकल मास्क प्लास्टिकको माइक्रो फाइबरबाट बनाएकाले जमिनमा धेरै वर्ष रहने बताउँछन् । ‘अरु प्लास्टिक देखिन्छ तर मास्कमा सानो फाइबर हुन्छ, यो धेरै समय रहन्छ,’ उनी भन्छन् । मास्क आफैँ गलेर नष्ट नहुने उनी बताउँछन् । ‘मास्कले भाइरसलाई छिर्न दिँदैन । मास्क सुरक्षित छ । तर, आफैँ गलेर नष्ट भने हुँदैन । कागज र प्राकृतिक रेसाबाट बनाइएकाले गलेर नष्ट हुन्छ भनिन्छ, तर त्यो गलत हो ।’

प्रयोग गरेर जथाभावी फालिएका मास्कहरू । तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

खाद्यचक्रबाट मानिसमा आइपुग्छ

फालिएको मास्क, नदी, खोला र समुन्द्रमा पुग्ने भएकाले फुड चेन (खाद्यचक्र) बाट मानिसमै आइपुग्ने बताउँछन्, डा. गेलाल । ‘फालिएको मास्क जीवजन्तुले खान्छन् । खोला वा समुन्द्रमा माछाले खान्छ । फेरि माछा मान्छेले खान्छ । यसरी फुड चेनको माध्यमबाट मानिसमा आइपुग्छ,’ उनी भन्छन्, ‘यसले विश्व पर्यावरणलाई गम्भीर असर गर्छ । माटोको गुणस्तरलाई पनि कमजोर बनाउँछ ।’

मास्कमा सानासाना छिद्र हुने भएकाले किटाणुले बासस्थान बनाउने बताउँछन्, डा. अधिकारी । ‘मास्क नटुक्रिएर माटोमा बस्छ । वातावरणमा फालेपछि स–साना प्राणीहरूले त्यसैमा टाँसिएर घरजम गर्छन् । जमिनबाट खाद्यान्न हुँदै मानिससम्म त्यसको असर आइपुग्छ । वस्तुभाउले पनि खाने जोखिम हुन्छ,’ उनी भन्छन् ।

प्रयोगपछि जथाभावी फालिएका मास्कहरू । तस्वीर :सुशील श्रेष्ठ

मास्क पुनः प्रयोग गर्न मिल्दैन, के गर्ने त ?

डा. अधिकारी सर्जिकल मास्कमा दुई/तीनवटा प्लास्टिक प्रयोग गरिएकाले पुनः प्रयोग गर्न नमिल्ने बताउँछन् । ‘मास्कमा दुई/तीन पत्र हुन्छ । प्लास्टिक पनि दुई/तीनवटा प्रयोग गरिएकाले पुनःप्रयोग गर्न मिल्दैन,’ उनी भन्छन् । काठमाडौं विश्वविद्यालयका वातावरण विभागका उपप्राध्यापक डा. विकास अधिकारी प्रयोग गरिएको मास्कलाई जलाउनुको विकल्प देख्दैनन् । ‘प्रयोग भएको मास्क अरु फोहोरसँग पनि मिसाउनु हुँदैन । छुट्टै संकलन गरेर जलाउनुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘वातावरणमा मास्क फाल्नु भनेको किटाणु फाल्नु हो ।’

जनस्वास्थ्यविद् डा. कोइराला नागरिक आफैँ सचेत हुन आवश्यक ठान्छन् । ‘सर्वसाधारणले मैले फालेको मास्कले अरुलाई असर गर्छ, वातावरण पनि बिग्रन्छ भनेर आफैँले व्यवस्थापन गर्नुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘मास्कलाई निर्मलीकरण गरेर जलाउनुपर्छ ।’

प्रयोगपछि जथाभावी फालिएका मास्कहरू । तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

अस्पतालले कसरी गर्छन् त व्यवस्थापन ?

स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले अस्पताल, क्वारेन्टाइन, आइसोलेसन, होल्डिङ सेन्टरको फोहोर व्यवस्थापनका लागि निर्देशिका बनाएको छ । ‘अस्पतालहरूमा फोहोर निर्मलीकरण गर्ने अटोक्लेभहरूको प्रयोग भएको छ । कति अस्पतालहरूले खाडल बनाएका छन् भने केही अस्पतालहरूले नगरपालिकाको गाडीमार्फत ल्यान्डफिल साइटमा पुर्‍याउने गरेको छ,’ मन्त्रालयका प्रवक्ता डा. कृष्ण पौडेल भन्छन्, ‘मास्क पुनः प्रयोग हुँदैन । प्रयोग गरेपछि बन्द झोलाभित्र ७२ घण्टा राखेर व्यवस्थापन गर्ने गरिएको छ । ७२ घण्टाभित्र भाइरस मरिसक्छ ।’

अस्पतालको भन्दा सर्वसाधारणले प्रयोग गरेको मास्क व्यवस्थापन चुनौती बनेको मन्त्रालयको भनाइ छ । ‘पान खाएर थुकेझैँ मास्क पनि जथाभावी फाल्न थालिएको छ । यसले प्रदूषणसँगै नयाँ चुनौती थपिएको छ,’ प्रवक्ता पौडेल भन्छन् ।

फोहोर व्यवस्थापन गर्ने झोला । तस्वीर : स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय

व्यवस्थापनको छैन योजना

प्रयोग गरिएको मास्कलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने प्रस्ट योजना सरकारसँग छैन । वातावरण विभाग फालिएको मास्कको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्नेबारे छलफल भइरहे पनि स्वास्थ्यसँग जोडिएकाले स्वास्थ्य मन्त्रालयले हेर्नुपर्ने भन्दै पन्छिन्छ । ‘यो विषय स्वास्थ्य मन्त्रालयले नै हेर्दै आएको छ । हामीले छलफल गरिरहेका छौँ । जनशक्ति पनि कम छ,’ विभागका प्रवक्ता इन्दुविक्रम जोशी भन्छन् ।

तर, स्वास्थ्य मन्त्रालय भने सबै जिम्मेवारी आफ्नो मात्र नभएको दाबी गर्छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयका प्रवक्ता डा. पौडेल भन्छन्, ‘स्वास्थ्य मन्त्रालयले मात्र सबै हेर्न सक्दैन ।’

प्रयोगपछि जथाभावी फालिएका मास्कहरू । तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

कोरोनाकालमा ६ गुणा बढी मास्क प्रयोग

कोरोना महामारीका कारण मास्कको प्रयोग ६ गुणाले बढेको अध्ययनहरूले देखाएको डा. गेलाल बताउँछन् । ‘सामान्य अवस्थामा भन्दा अहिले ६ गुणा बढी मास्कको प्रयोग भएको छ । धेरैजसो हस्पिटलबाट निस्कन्छ,’ उनी भन्छन् ।

कोरोना महामारीको समयमा नेपालमा कति मास्क प्रयोग भए भन्ने यकिन तथ्यांक सरकारसँग छैन । कति विदेशबाट आयात गरिएको छ, कति यहीँ बनाइएको छ । सरकारी र निजी दुवै क्षेत्रबाट मास्क ल्याइएकाले यति नै मास्क प्रयोग भयो भन्ने आधार छैन । त्यसैले काठमाडौं विश्वविद्यालय (केयू) को वातावरण विभागले कति मास्क प्रयोग भयो भन्नेबारे अध्ययन अनुसन्धान गरिरहेको छ ।

केयूका उपप्राध्यापक डा. अधिकारीका अनुसार सिसडोलमा फोहोर बोकेर जाने प्रत्येक ट्रकबाट १० केजी फोहोर भेला पारेर त्यसमा मास्कको संख्या वर्गीकरण भइरहेको छ । सिसडोलमा काठमाडौं उपत्यकाबाट दैनिक ९ सय टन फोहोर गइरहेको छ । ‘एक दिनमा डम्पिङ साइटमा कति पुगेको रहेछ ? यसका आधारमा कति प्रयोग भयो भनेर निकाल्न खोजेका हौँ,’ उपप्राध्यापक डा. अधिकारी भन्छन् ।

याे पनि...

मास्कमा कालाेबजारी : तीन रुपैयाँको मास्क १० रुपैयाँमा बेच्दैछन् व्यापारी
सिलाइ सेन्टरमै बन्न थाले गुणस्तरहीन मास्क, सरकार बेखबर

प्रकाशित मिति: मंगलबार, मंसिर ७, २०७८ १७:४४