राेमान्टिक कम्युनिस्ट फिल्म 'जय भीम' लाई अम्बेडकरवादी किन भनिरहने ?

A+ A A-

अहिले बजारमा 'जय भीम'काे चर्चा चलिरहेकाे छ । नब्बेकाे दशकमा तमिलनाडुमा एक आदिवासी परिवारमाथि पुलिसले गरेकाे अत्याचार र उनीहरूकाे न्यायकाे संघर्षमाथि याे फिल्म आधारित छ । फिल्मकाे शीर्षक 'जय भीम' राखिनुले याे फिल्म अम्बेडकराइड मुभमेन्टबाट प्रभावित छ भन्ने अर्थ लाग्छ । कुनै पनि फिल्मलाई यदि इतिहासमाथि आधारित भएकाे दाबी गरिन्छ भने उक्त फिल्मलाई इतिहासकाे त्याे कालखण्ड (जसमाथि उक्त फिल्म आधारित छ) काे समाज, सरकार र राजनीतिसँग सादृश्य गरेर हेर्नुपर्ने हुन्छ । तब मात्र त्याे फिल्मकाे साँचाे मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ । कथानक वा अन्तर्वस्तुलाई मात्र हेरेर वा व्याख्या गरेर फिल्मकाे मूल्याङ्कन गर्दा त्याे अधुरो हुन जान्छ ।

यसअनुसार मूल्याङ्कन गर्दा, याे फिल्मकाे शीर्षक 'जय भीम' राखिएकाे छ, तर याे फिल्मले अम्बेडकराइड मुभमेन्टसँग कुनै सम्बन्ध राख्दैन । फिल्ममा देखाइएका प्रतीकहरू र फिल्मकाे वकिल पात्रकाे वास्तविक परिचयले पनि बताउँछ कि याे एक कम्युनिस्ट विचार बाेकेकाे फिल्म हाे, अम्बेडकर विचार बाेकेकाे हाेइन । फिल्ममा राजकन्नुकाे उत्पीडनकाे कथालाई जातीय हाेइन, वर्गीय मुद्दाकाे रूपमा प्रस्तुत गरिएकाे छ । 'उनी गरिब थिए, कमजाेर थिए, शक्तिकेन्द्रदेखि टाढा थिए, शक्तिकेन्द्रसम्म उनकाे पहुँच थिएन, त्यसैले केही दुष्ट पुलिसहरूकाे बर्बरताकाे सिकार भए र मारिए' भन्ने सरल भाष्य फिल्मले प्रस्तुत गर्दछ । फिल्ममा जातिकाे काेण वा पेच कत‌ै पनि देखा पर्दैन । फिल्ममा न त उत्पीडितहरूकाे जातिलाई रिभेल गरिएकाे छ, न त उत्पीडकहरूकाे जातिलाई नै ।

यहाँसम्म कि उत्पीडितहरूकाे न्यायका लागि लड्ने वकिल चन्द्रुकाे जातिलाई समेत रिभेल गरिएकाे छैन । फिल्मलाई पूर्णतया वर्गीय उत्पीडन, पुलिस दमन र न्यायालयमार्फत न्यायप्राप्तिकाे कथासम्म सीमित पारिएकाे छ । अम्बेडकर विचार फिल्ममा कतै पनि दृष्टिगाेचर हुँदैन । यहाँसम्म कि फिल्ममा भीमराव अम्बेडकरकाे नाम (एउटा दृश्यमा अपवादबाहेक) समेत उल्लेख गरिएकाे छैन । अब जुन फिल्ममा भीमराव अम्बेडकरकाे वैचार नै छैन, उसकाे त नामसमेत उल्लेख गरिएकाे छैन, त्याे कसरी अम्बेडकरवादी फिल्म हुन सक्छ ? त्याे फिल्मकाे नाम कसरी 'जय भीम' हुन सक्छ ?

यही तथ्यलाई औँल्याउँदै कवि तथा साहित्यकार मनाेज लुहार भन्छन्, 'फिल्मले त्यो सत्य घटनालाई गहिरोसँग चिरफार गर्दैन । एउटा निमुखो आदिवासी मारिएको थियो, जर्जको अथक प्रयासले हत्याराले सजाय पायो भन्ने सजिलाे भाष्य प्रस्तुत गर्छ । 'हिरासतमै जो मारियो' त्यसको जड कारण जातीय विभेद हो भनेर फिल्मले स्पष्ट भन्दैन, फिल्ममा त्यो विचार नै छैन । राजकन्नु पात्र जसले घरमा पसेको सर्प भगाएर एउटा परिवारलाई जोगाइदिन्छ, ले सर्प समात्ने क्रममा भुइँमा झरेको औँठीसम्म टिपेर दिन्छ । तर, त्यही परिवारले राजकन्नुलाई कुन मनोविज्ञानले निर्देशित भएर चोर करार गर्छ, अपराधको प्रमाणबिना नै गर्भवती महिला र उसको पतिलाई पुलिसले कुन मनोविज्ञानबाट निर्देशित भएर चरम यातना दिन्छ र हिरासतमै राजकन्नुको मृत्यु हुन्छ । यस घटनाबाट नै फिल्म हेर्दै गर्दा जातीय विभेद हो भन्ने महसुस हुन्छ । तर, यस पाटोलाई अझ सशक्त ढङ्गले देखाउन फिल्म चुकेको छ ।'

यसरी आदिवासीमाथि राज्यकाे पुलिसले गरेकाे दमनलाई देखाउने तर त्यसकाे कारक तत्त्वलाई लुकाउने फिल्म अम्बेडकरवादी फिल्म हुन सक्दैन । यस फिल्मका निर्माताहरूले फिल्मलाई 'जातिनिरपेक्ष' बनाउन गरेका प्रयासहरू (जस्तै, फिल्ममा जातिकाे उल्लेख नगर्नु, उत्पीडनकाे कारक जातिवाद हाे भनेर स्पष्ट नभन्नु, अझ पछिल्लोपटक कसैकाे जातीय सेन्टिमेन्ट्समाथि आघात नपुर्‍याउने भन्दै फिल्मकाे एक दृश्यमा दुष्ट पुलिसकाे घरकाे काेठाकाे भित्तामा देखिने माता लक्ष्मीकाे तस्वीर धमिलाे बनाउनु आदि) हेर्दा 'माेही माग्ने ढुङ्ग्राे लुकाउने' उखानकाे सम्झना आउँछ ।

फिल्म हेर्दा त यसका निर्माताहरूले मूल विषयलाई नै विषयान्तर गरेका छन्, उत्पीडनलाई देखाउने, तर वर्गीय रङ लगाएर । आदिवासीमाथि उत्पीडनकाे कुरा गर्ने, तर जातिकाे कुरा नगर्ने । 'जातिकाे कुरा नगराैँ, जाे उत्पीडित छ उसकाे न्यायकाे कुरा गराैँ । उत्पीडितले न्याय पाउनुपर्छ र उत्पीडकले सजाय, चाहे उनीहरूकाे जाति जेसुकै हाेस्' भन्ने सुविधाजनक बटमलाइन राखेर जातिकाे सिङ्गाे बहसमाथि विराम लगाइदिएकाे छ ।

दाेस्राे, यस फिल्मले राज्यलाई पनि प्रश्नकाे कठघरामा उभ्याउन सकेकाे छैन । फिल्मले पुलिस बर्बरताकाे विराेध त गरेकाे छ तर सिङ्गाे पुलिस डिपार्टमेन्टलाई आततायी देखाएकाे छैन । मात्र पुलिस डिपार्टमेन्टका केही पुलिसहरू दुष्ट र आततायी छन् । तिनीहरू पुलिस डिपार्टमेन्टकाे आँखा छलेर बचिरहेका पनि छ्न् । तर, तिनीहरू पुलिस डिपार्टमेन्टकाे आँखामा छाराे हालेर कारबाहीबाट बचे पनि न्यायालयबाट बच्न सक्दैनन् । न्यायालय तिनीहरूलाई सजाय दिन सक्षम छ । मात्र उत्पीडितकाे केस लड्ने वकिल असल र सक्षम हुनुपर्‍याे भन्ने सुविधाजनक निष्कर्ष फिल्मले प्रस्तुत गर्छ । भन्नुकाे अर्थ, राज्यप्रणालीमा कुनैै खराबी छैन । न्यायप्रणालीमा पनि कुनै खराबी छैन । अलिकति पुलिसतन्त्रमा खराबी छ तर त्यसलाई डिटेक्ट गर्न सकिन्छ ।

यसाे भनिरहँदा फिल्मले चन्द्रुजस्ताे हाेनहार वकिल उत्पीडितकाे पक्षमा हुनुका बावजुद यही राजकन्नुकाे केसमाथि न्याय सम्पादन गर्न वा सेंगिनीलाई न्याय दिलाउन १३ वर्ष लागेकाे सत्यलाई लुकाउँछ । याे केसमा न्याय सम्पादन गर्न किन त्यत्राे समय लाग्याे ? राज्यकाे मेकानिज्ममा कहाँनेर गडबड भएर यत्राे बिलम्ब भयाे ? पुलिस डिपार्टमेन्टले उभियुक्तहरूविरुद्धकाे कारबाही प्रक्रियामा सहयाेग गरेन कि न्यायालय आफैँ इफिसियन्ट भएन ? किन बिलम्ब भयाे ? याे बिलम्ब गरिएकाे अवधिभित्र न्यायालयभित्र र न्यायालयबाहिर के कस्ताे चलखेल भयाे ? फिल्मले बताउँदैन जबकि वास्तविक कथा त त्यसभित्र लुकेकाे छ ।

वकिल चन्द्रुकाे हिराेइज्ममा न्यायालयले फटाफट न्याय सम्पादन गर्छ । यहाँनेर वकिल चन्द्रुकाे चरित्र पनि हिराेइक लाग्छ । (उसकाे गेटअप हेर्दा पनि ऊ वकिल कम, कुनै क्रान्तिकारी सिनेमाकाे कम्युनिस्ट हिराेजस्ताे लाग्छ ।) त्याे यसकारण कि ऊसँग घटनाका सम्बन्धमा न साक्ष्य छ, न साक्षी । तर पनि उनकाे मुहारमा न गम्भीरताकाे बाेध छ, न प्रमाणकाे अभावमा मुद्दाकाे कुनै महत्त्वपूर्ण 'पाेइन्ट' मिस हुने र मुद्दा हार्ने भय वा चिन्ता नै छ । ऊ निडर, निर्भीकताका साथ न्यायालयमा आउँछ, बहस गर्छ, आफैँ बाटाे बनाउँदै जान्छ । साक्ष्य र साक्षीहरू जुटाउँदै जान्छ र जित्दै जान्छ ।

यथार्थ के हो भने पछिल्ला तीन दशकमा भारतीय समाजमा (जसमा तमिलनाडु पनि सामेल छ) उत्पीडक जातिहरूका कैयौँ नयाँ लेयरहरू तयार भएका छन् । जातिवादलाई समाप्त पार्न निस्किएका मानिसहरूले नै जानी नजानी जातिवादको बलियो तन्त्रलाई खडा गरिदिए र त्यही तन्त्रले बर्सेनि बर्बरताका यस्ता घटनाहरू जन्माएर असंख्य राजकन्नुहरूलाई सिकार बनाइरहेको छ

यस क्रममा ऊ सेंगिनीकाे कुनै मदत लिँदैन (उनकाे बयान टेप गर्नुबाहेक) । सेंगेनीकाे एकपटक टेप गरेकाे बयान नै उसका लागि पर्याप्त हुन्छ । ऊ सेंगिनीबाट थप कुराहरू खाेतल्दैन । सेंगिनीलाई क्रसचेकिङ गर्दैन । अनि, कतै पनि लरखराउँदैन । नलरखराएपछि उसले सम्हाल्नुपर्ने आवश्यकता पनि पर्दैन । ऊ अजय छ । उसले हार्नै प्रश्नै उठ्दैन । यस्ताे लाग्छ, कुनै स्क्रिप्टेड फिल्मकाे इन्डिङ जसरी हिराेकै फेबरका हुने ग्यारेन्टी हुन्छ, त्यसरी नै याे मुद्दाकाे एन्डिड पनि उसकै फेबरमा हुने ग्यारेन्टी छ । कम्तीमा उसकाे 'एटिट्युड' हेर्दा त यस्तै लाग्छ । र, अन्त्यमा त्यही हुन्छ । उसले हरेक हेयरिङलाई आफ्नाे पक्षमा पार्दै जान्छ । विपक्षी वकिल कुनै पनि हेयरिङमा उसकाे सामु कतै पनि टिक्न सक्दैन । उसकाे सामु कुनै दह्राे चुनाैती नै पेस गर्न सक्दैन । अनि, अन्तत: उसले केस जित्छ ।

जबकि वास्तविक चन्द्रु याे केस लड्दा कतिपटक लडखडाए हाेलान्, कतिपटक लडे हाेलान् र हरेक पटक लडेपछि उठे हाेलान् । कति दबाव, तनाव, भय, चिन्ता र अप्ठ्याराहरूबाट गुज्रिए हाेलान् । (त्यसै याे केस जित्न उनलाई १३ वर्ष त अवश्य लागेकाे हाेइन हाेला) ।उनकाे त्याे स्ट्रगल, त्याे जद्दाेजहद 'जय भीम'काे चन्द्रुकाे चरित्र चित्रणमा छुटेकाे छ । याे फिल्ममा न्यायप्राप्तिकाे संघर्षकाे जटिल र पेचिलाे यात्रा, त्याे जद्दाेजहद नै मिसिङ छ । यसरी, यस फिल्मले न्यायप्राप्तिकाे याे जटिल लडाइँलाई अत्यन्त सरलीकरण गरेर प्रस्तुत गर्दछ । अदालतका बहसका दृश्यहरूलाई सतही रूपमा देखाउँछ । गहिराइतर्फ लैजाउँदैन । यसरी यस फिल्मले राजकन्नु र सेंगेनीकाे केसकाे बहानामा उत्पीडितकाे न्यायकाे लडाइँजस्ताे अत्यन्त गम्भीर र संवेदनशील विषयलाई एकदमै हलुका र सतही बनाएर त्यसकाे दिशालाई नै बदलिदिन्छ ।

त्यस्तै, फिल्मले सेंगेनीले लडेर न्याय हासिल गरेकी नभएर चन्द्रुले लडेर उनलाई न्याय दिलाएकाे महसुस गराउँछ । यहाँ न्यायकाे लडाइँमा प्रमुख पात्र चन्द्रु भएकाे र सेंगेनी सहायक पात्र वा सब्जेक्ट मात्र भएकाे जस्ताे देखाउँछ । फिल्म हेर्दा यस्ताे लाग्छ कि, चन्द्रु मसिहा हुन्, सेंगेनी न्यायकाे भिक्षुपात्र । फिल्मकाे अन्त्यतिरकाे सेंगेनीकाे दृश्य हेर्दा पनि यस्तै लाग्छ जसमा सेंगेनीकाे आँखामा चन्द्रुप्रति कृतज्ञताभाव झल्किन्छ । आफूले लडेर न्याय 'हासिल गरेकाे' नभएर, चन्द्रुकाे कृपाले 'न्याय पाएकाे' भाव उनकाे मुहारमा झल्किन्छ । 'न्याय पाउनु' र 'न्याय हासिल गर्नु' एउटै कुरा हाेइन । तर, फिल्मले यस कुराकाे भेद छुट्याउन सकेकाे देखिँदैन ।

अन्तिम तर सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, 'जय भीम'ले याे घटनाविशेषलाई तत्कालीन समयकाे तमिलनाडुकाे सरकार वा राजनीतिबाट निरपेक्ष वा अलग राखेर प्रस्तुत गरेकाे छ । जुनबेला तमिलनाडुमा याे बर्बर घटना भयो, त्यसबेला जयललिताकाे अन्ना द्रमुक पार्टीकाे सरकार थियाे । प्रतिपक्षमा पनि करुणानिधिकाे द्रमुक पार्टी थियाे । यी दुवै पार्टी घाेषित रूपमै आदिवासी (द्रविड) हरूका पार्टी हुन् । दुवै पार्टी जातिवादविरुद्ध लामाे समय आन्दोलन गरेर तमिलनाडुकाे राजनीतिमा स्थापित भएका पार्टीहरू हुन् । यस्ताेमा, आदिवासीहरूकै नेतृत्वकाे सरकार र (प्रतिपक्ष पनि) भएकाे बेलामा पनि आदिवासीहरूमाथि राज्यसंयन्त्रबाट नै यस्ताे बर्बर अत्याचार हुनु कसरी सम्भव भयाे ?

फिल्मले भन्छ, 'सिस्टमले (पुलिसले) अत्याचार गर्‍याे । तर, सिस्टम त मेसिनेरी मात्र न हाे । त्यसलाई सञ्चालन त सरकारले गर्ने हाे । सिस्टम आफैँमा स्वतन्त्र वा सार्वभाैम अस्तित्व त हाेइन । कुनै पनि सिस्टम तत्कालीन सरकारकाे अभिकर्ता मात्र हाे । यदि त्यसाे हाे भने याे बर्बरताकाे घटना कसरी तत्कालीन राजनीति (सत्तारुढ र प्रतिपक्ष दल) देखि अलग छ ? पुलिसकाे कुनै पनि वैध-अवैध कारबाहीकाे उत्तरदायित्वबाट सरकारलाई कसरी पन्छाउन मिल्छ ? र, यस्ताे बर्बरतामा पनि चुप बसेकाे निष्क्रिय प्रतिपक्षमाथि पनि किन प्रश्न नउठाउने ?

भन्नुकाे अर्थ के तत्कालीन राजनीतिदेखि निरपेक्ष रहेर याे घटनाकाे सही मूल्याङ्कन गर्नु सम्भव छ ? के तत्कालीन सत्तारुढ र विपक्ष दललाई अलग गरेर याे घटनाकाे अन्तर्यसम्म पुग्न सकिन्छ ? याे जातिवादविराेधी सरकारकाे सिस्टमभित्र जातीय उत्पीडन गर्ने मानिसहरू काे थिए ? यदि, जातिवाद विराेधीहरूसँग राज्यशक्ति हुँदा पनि जातीय उत्पीडनका घटनाहरू राेकिँदैनन् भने त्यसकाे अर्थ के हाे ? अझ जातिवादविराेधीहरूकै सरकारकाे अधीनमा रहेकाे राज्ययन्त्र नै उत्पीडनमा संलग्न हुन्छ भने त्यसलाई कसरी बुझ्ने ? के तमिलनाडुमा जातिवादविराेधी आन्दाेलन असफल भएकाे हाे ? के अन्नाद्रमुक र द्रमुक पार्टीकाे राजनीति निरर्थक सिद्ध भएकाे हाे ?

कि दुर्भाग्यवश, आन्दोलनकाे नेतृत्व यस्ता व्यक्तिहरूकाे हातमा पुगेकाे हाे, जाे मुखले जातिवादकाे विराेध गर्छ, तर व्यवहारले जातिवादलाई हटाउन चाहँदैन ? जाे आफूभन्दा माथि काेही अन्य बसेकाे सहँदैन, तर आफू पनि अन्यहरूमाथि बसिरहेको छु भन्ने कुराकाे हेक्का राख्दैन । आफूभन्दा मुनि पनि कराेडाैँ मानिसहरू बसिरहेका छन् भन्ने कुराले उसलाई कुनै फरक पर्दैन । कतै यिनीहरू तिनै त हाेइनन्, जाे जाेडदार ढंगले जातिवादविरुद्धको मुद्दालाई उचाल्छन्, नाराहरू लगाउँछन् र आदिवासीहरू (द्रविडहरू, एससी/एसटी समुदायहरू) राजनीतिक मञ्चमा एकजुट हाेऊन् भन्ने चाहन्छन् तर समाज र राज्यमा विद्यमान जातिवादी तन्त्रलाई ताेड्न चाहँदैनन् ?

सन् १९९० (खासगरी मण्डल) पछिका ३१ वर्षमा (तमिलनाडुमा त ६० वर्षदेखि) जातिवादविरुद्ध मानिसहरू राजनीतिक रूपले एकजुट त भए, तर यसलाई तोड्ने वा समाप्त पार्ने कति प्रयास गरे ? र यदि प्रयास गरे भने हालसम्म त्यसकाे उपलब्धि के रहयाे ? फिल्मबाट यी प्रश्नहरू हराएका छन् वा लुकाइएका छन् । यदि फिल्म हेरेपश्चात् उठेका बहसहरूमा यी प्रश्नहरू उठिरहेका छैनन् भने बुझ्नुहाेस्, त्याे बहस सतही छ ।

यथार्थ के हाे भने पछिल्ला तीन दशकहरूमा भारतीय समाजमा (जसमा तमिलनाडु पनि सामेल छ) उत्पीडक जातिहरूका कैयाैँ नयाँ लेयरहरू तयार भएका छन् । याे आफैँमा बिडम्बनापूर्ण र विरोधाभासपूर्ण कुरा हाे कि जातिवादलाई समाप्त पार्न निस्किएका मानिसहरू, नेताहरू तथा दलहरूले नै जानी नजानी जातिवादकाे बलियाे तन्त्रलाई खडा गरिदिए अनि, त्यही तन्त्रले बर्सेनि बर्बरताका यस्ता घटनाहरू जन्माइरहेकाे छ र दिनदिनै असंख्य राजकन्नुहरूलाई सिकार बनाइरहेकाे छ । तर, 'जय भीम' र यसले उत्पन्न गरेकाे बहस याे तहसम्म पुग्न सकेकाे छैन ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, कात्तिक ३०, २०७८ १४:२३