कहिले बुझ्ला काठमाडौंले मेलगैरीको मर्म ?

A+ A A-

१ फागुन २०५२ देखि माओवादीले सशस्त्र विद्रोह सुरु गर्यो । सशस्त्र विद्रोहप्रति तीव्र प्रतिक्रिया आइरहेको थियो । समाज धु्रवीकृत थियो । वामपन्थी भनिएकै बुद्धिजीवीले यसलाई ‘केटाकेटीपन’ भनेर परिभाषित गर्दै थिए ।

आजीवन सशस्त्र संघर्षको पक्षमा उभिएका मोहनविक्रम सिंहले पनि ‘जनयुद्ध सुरु गर्ने आत्मगत अवस्था तयार नभएको’ प्रतिक्रिया दिएका थिए ।

१५ फागुनमा रेडियो नेपालबाट एउटा समाचार बज्यो, रुकुमको मेलगैरीमा ६ जना आतंककारीको हत्या ।
समाचार कतिपटक बज्यो, बिर्सिएँ । जे होस्, त्यति बेलाका सरकारी सञ्चारमाध्यमले घटनालाई ठूलो उपलब्धिका रूपमा प्रचार गरे ।

माओवादीलाई तह लगाउन पुलिस सक्षम र तयार पनि छ भन्ने समाचार सम्प्रेषण भयो । समाचारमा ६ जना आतंककारी बन्दुकसहित रहेको जनाइएको थियो । यही घटनाबाट ‘माओवादी सकिन्छ’ भन्ने प्रचार व्यवस्थित तरिकाले गरियो ।

घटना भएको २३ वर्षपछि अर्थात् १२ चैत २०७५ मा मेलगैरी जान रुकुमको पीपल भन्ने ठाउँमा पुगें । जहाँबाट मेलगैरी पुग्न उकालो हिँड्नुपर्ने थियो । दुई दिनदेखि मेरा सहयात्री थिए, पहलसिंह ।

बाटोमा थपिए धनबहादुर खत्री । जो अहिले वडाध्यक्ष छन् र उनी शहीद पिता पनि हुन् । उनका २० वर्षीय छोरा खड्कबहादुर केसी मेलगैरीमा प्रहरीद्वारा मारिएका थिए, आतंककारीको नाममा । रेडियो नेपालले आतंककारी भन्दै खड्कबहादुरको नाम धेरैपटक बजायो ।

शहीद विशिष्टकी श्रीमती मनकला पुन पनि हाम्रो टोलीमा थिइन् । मलाई बडो हैरानी थियो, दुई शहीद परिवारसँग गफ गर्नु । किन किन मलाई शहीद परिवारसँग गफ गर्न रमाइलो लाग्दैन । रुकुम–रोल्पाको यात्रामा धेरैपटक यस्तो परेको छ । शहीद परिवार देख्नेबित्तिकै मनमा प्रश्न उब्जन्छ, अहिलेको राजनीतिलाई शहीद परिवारले कसरी बुझेका होलान् ? कस्तो होला उनीहरूको मनोभावना ? यस्तै यस्तै प्रश्नको घेराबन्दीमा पर्छु । गफ गर्न नसक्ने गरी थला पर्छु । तर, म दुई शहीद परिवारसँग यात्रा गरिरहेको छु ।

भ्रष्ट र विचलित राजनीतिको बीचमा छन्, शहीद परिवार ।

गणेशमान ठाउँको ठाउँ मर्थे

आधा घण्टा उकालो चढेपछि जयपुरी घर्तीको गाउँ आयो । गाउँभन्दा माथि पुगेपछि धनबहादुर खत्रीले त्यो दिनको सचित्र बयान गरे–

सुराकीसहित ५० जना पुलिस गाउँको एउटा बाटोबाट र ५० अर्काे बाटोबाट गाउँ छिरे । जयपुरीको घर घेरे । जयपुरीका श्रीमान थिएनन् । पुलिसले धाकधम्की दिए । परिवारको सात्तो लिए र पुलिस उकालो लागे ।

पूर्ववाईसीएल अध्यक्ष तथा पूर्वआपूर्ति मन्त्री गणेशमान पुन जयपुरीको घरभन्दा केही पर थिए । जयपुरीका श्रीमानलाई नभेटाएपछि पुलिस रन्थनिएर उकालो लागेका थिए । पुलिसले सर्च गरेको भए गणेशमान ठाउँका ठाउँ मर्थे ।

चोर औंलाले देखाउँदै उनले भने, ‘ऊ त्यही घरमा थिए गणेशमान ।’

त्यतिकैमा शहीद विशिष्टकी श्रीमतीले मुख खोलिन्, ‘पुलिसले त्यस्तो किसिमको बर्बरता गर्छन् भन्ने गाउँलेलाई थाहै थिएन ।’

उकालो बाटो बिस्तारै हिँड्दा मनकला पुन टक्क अडिइन् र भनिन्, ‘जुन ठाउँ उकालोमा अलिकति सम्म थियो । जहाँ चौतारो थियो, शीतल थियो । मेलगैरीको घटनापछि यो ठाउँमा गोठ बनाएर तीनजना बसेका थिए । पुलिसले ठहरै पार्यो ।’

त्यो घटनाबारे थाहा थिएन । सायद, तीनजना मानिस मारिनु सरकारका लागि ठूलो कुरा थिएन त्यसैले समाचार बनेन । हुन त त्यतिबेलाका हत्याकाण्ड कति सुन्नु र कति सम्झनु ?

ठाडो उकालो छ । मनकला र धनबहादुर आपसमा गफ गरिरहेका छन् । म बेलाबेला प्रश्न गर्छु । धेरै सुन्छु । उनीहरूले जनयुद्धको बयान गरिरहँदा संघीय निर्वाचनअघि खड्गप्रसाद ओलीले एउटा दैनिक पत्रिकामा दिएको अन्तर्वार्ता सम्झिएँ । उनले भनेका थिए, ‘माओवादी जनयुद्ध ठूलो भूल थियो । हामी कम्युनिस्ट होइनौं ।’

ओलीको भनाइ बेठीक होइन, उनको दृष्टिकोणमा ठीकै हो । तर, म धनबहादुर र मनकलाको भनाइसँग उनको भनाइको तारतम्य खोज्छु, आकाश जमिनको फरक छ ।

अहिले मनकला र धनबहादुरका पार्टी अध्यक्ष ओली नै छन् । उनीहरू दुवै जनयुद्धमा जनताले गरेको योगदानको व्याख्या गर्छन् । जनयुद्धलाई एउटा गर्वका रुपमा लिन्छन् । तर, उनकै पार्टी अध्यक्ष ‘जनयुद्ध भूल थियो’ भन्छन् । सायद यही होला, राजनीतिक खेल । दुई विपरीत धु्रव एकै ठाउँमा अर्थात् एउटै पार्टीमा बस्न पनि मिल्दो रहेछ । चलिरहेकै छ ।

एक छिन जनयुद्धको गफले विश्राम पायो ।

वडाध्यक्ष धनबहादुरले गाउँको योजना सुनाउन थाले, सडकले किचिएको पोखरीको डिलमा बसेर, ‘खै, आजकाल सडक खन्दा पोखरी जोगाउने र प्राकृतिक स्रोत जोगाउने भन्ने चलन हरायो ।’

मोटरबाटो नै विकासको पर्याय बनेको बेला डोजर स्वतन्त्र छ । डोजरले खेतीयोग्य जग्गा नष्ट गरे पनि हुन्छ । पोखरी नष्ट गरे पनि केही छैन । ‘वनजंगल सखापै बनाए पनि छुट छ किनभने विकासको ब्रम्ह, विष्णु र महेश्वर डोजर हो, धनबहादुरसँग यस्तै गफ गरें ।

पोखरीबाट उकालो लाग्दै गर्दा धनबहादुरको वडा अध्यक्षीय हैसित जाग्यो । र, धाराप्रवाह बाले, ‘मेलगैरीलाई युद्ध पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न युद्ध संग्रहालय बनाउने हो । यो चौतारोसम्म गाडी ल्याउने र माथि घोडा या पैदलयात्राको मार्ग बनाउने हो । पर्यटक पैदलबाट यात्रा गर्छन् । स्थानीय खाना खान्छन्, दूध र दही खान्छन् । मेरो योजना पनि यस क्षेत्रलाई कृषि पर्यटक क्षेत्र बनाउने नै हो । यो क्षेत्रमा फलफूल पनि पर्याप्त पाइन्छ । कृषि र युद्धलाई जोडेर पर्यटन गर्नुपर्छ ।’

उकालो बाटोमा म पछाडि थिएँ । घरीघरी मतिर हेर्दै आफ्ना योजना बताउँथे ।

‘मोटर बाटो त अब तलै रोकिन्छ । यो हाम्रो पिता पुर्खाले वस्तुभाउलाई पानी खुवाउन थोरै तरकारी बारीका लागि सजिलो होस् भनेर बनाएको पोखरी हो । कहाँ मास्न हुन्छ ?’ अलि चर्किए ।

हाम्रो छलफल भौतिक पूर्वाधार विकास गर्दा प्राकृतिक स्रोतलाई नष्ट नगर्ने गरी एक छिन अगाडि बढ्यो । धनबहादुरले आफूले वडाध्यक्ष जितेपछि कृषि र फलफूलमा बढी जोड दिएको बताए ।

उनी बेलाबेला निकै भावुक भएर ग्रामीण कृषि विज्ञ जसरी बोल्थे । हुन पनि हो, उनी लामो समयदेखि कृषि कर्ममै रमाइरहेका छन् । माटोसँगै खेलिरहेका छन् । के फल्छ, के फल्दैन, थाहा छ । कस्ता रोग र कीरा लाग्छन् ? कसरी खेतीपाती गर्नुपर्छ ? उनलाई कण्ठै छ । औपचारिक डिग्री नभएका कारण मात्र उनलाई विज्ञ भन्न मिल्दैन ।

गफ गर्दागर्दै करिब तीन घण्टाको उकालो हिँडेपछि मेलगैरी पुगियो । आपसमा मुखामुख गर्यौं ।

धेरैपटक सुनेको थिएँ, मेलगैरीमा ६ जना खत्री बन्धुको सामूहिक हत्या भएको थियो । तर धनबहादुरलाई सोध्न सकेको थिइनँ ।

थोरै जग्गा भएको ठाउँमा ‘खड्कबहादुर केसी, कलबहादुर केसी, दलबहादुर केसी, मनबहादुर केसी, पशुपति खत्री, लालबहादुर खत्री’ लेखिएको एउटा पहेंलो बोर्ड झुन्ड्याइएको छ । बोर्डको सिरानमा ‘गुरिल्ला टोल’ लेखिएको छ । धनबहादुरले ‘युद्ध संग्रहालय बनाउने’ भनेको सम्झें । बोल्न सकिनँ । टुलुटुलु हेरिरहें मात्रै ।

धनबहादुरले बेलीबिस्तार लगाउन थाले–

बिहान लगभग उज्यालो हुन लागेको थियो । एक जना महिला घरभित्र पसिन् र आगो ताप्न थालिन् । तलबाट पुलिस आएको खबर आयो । वरिपरिका गाउँले पनि डराएर त्यही घरमा आएर आगो ताप्न थाले । १६ जना मानिस आगो बालेर नजिक नजिकै बसेका बेला पुलिसले घर घेर्यो । पुलिसले ढोका खोल्छौ कि घर आगो लगाइदिऔं भन्यो, चर्को चर्को स्वरमा ।

भित्रका मानिस चुपचाप बसे । फेरि पुलिस चर्काे स्वरमा करायो, ढोका खोल्छौ कि आगो लगाइदिऔं ?

ढोका खोलेर सबैले भने, ‘हजुरहरूले जे भन्नुहुन्छ, हामी त्यही गर्छाैं ।’

त्यतिकैमा पुलिसले फायरिङ गर्यो । दुई जना घरभित्रै ढले । अरु चारजनालाई बाहिर ल्याएर गाईवस्तु बाँध्ने किलोमा पटुकाले बाँधे । जसलाई गोली हान्ने हो, त्यसैलाई पटुका खोल्न लगाए । अनि पटुकाले किलोमा बाँधेर गोली हाने ।

यो गोलीकाण्डका दिन घरभित्रै बसेका महिला अहिले पनि जीवित छन् । देउसरी केसी, तिर्खी जैसी र मंगली खत्री जीवितै छन् ।
‘मेरो छोरालाई यहीँनेरको किलोमा बाँधेर हत्या गरिएको हो,’ छोराको हत्या भएको ठाउँ देखाए । उनले बारम्बार भनिरहें, ‘यो घटनाका प्रत्यक्षदर्शी जीवितै छन् ।’

आफू प्रत्यक्षदर्शी नभएको तर प्रत्यक्षदर्शीबाट सबै कुरा सुनाउने उनको धोको थियो । उनले तल झरेर प्रत्यक्षदर्शीसँगै कुरा गराउने भए ।

एक छिन सन्नाटा छायो, सन्नाटालाई तोडिन्, शहीद पत्नी मनकला पुनले, ‘कसरी संग्रहालय बनाउने त यसलाई ?’

धनबहादुरले जवाफ दिए, ‘जग्गा पुग्दैन, थप्नुपर्छ । यो घटना भएको घरलाई जस्ताको तस्तै राखी माथिबाट टिनले छाउनुपर्छ । शहीदको सालिक बनाउनुपर्छ । युद्धमा प्रयोग भएका सामग्री जोडजाड गरेर संग्रहालयमा राख्नुपर्छ । थप किनेको जग्गामा बगैंचा बनाउनुपर्छ ।’

धनबहादुर र मनकला पुनको गफ सुनिरहें । मनकलाले थपिन्, ‘यो वरिपरिको गाउँमा होमस्टे निर्माण गर्नुपर्छ ।’

फेरि धनबहादुरले थपे, ‘यी खरले छाएका गोठका घर जस्ताका तस्तै राख्नुपर्छ । पर्यटकका लागि यो पनि आकर्षण हुन सक्छ ।’

हामी नजिकको गोठमा गयौं, ओत लाग्न । म लमजुङको मान्छे, लमजुङमा पनि पहिला गोठ भन्ने चलन थियो । आजकाल त्यो चलन नयाँ सभ्यता र विकासले खाइसकेको छ । तर, रुकुममा यो जिउँदै देख्दा गजब लाग्यो ।

गोठमा ओत लाग्दा धनबहादुर दाइले प्रस्ताव गरे, ‘मकै खाऔं । लेकको मकै मीठो हुन्छ ।’

‘भटमास पनि मिल्छ ?’ मैले प्रश्न गरें ।

उनले ठाडै भने, ‘पाइँदैन ।’

मकै खाँदा तेह्रेयाए, ‘त्यो घटना हुँदा घर भित्र भएका मानिस जिउँदै छन् । तिनीहरूको कुरा सुन्नुपर्छ ।’

किन बारम्बार यसो भनिरहेछन् । भेउ पाउन सकिनँ ।

घटना भएको भोलिपल्ट पनि पुलिस गाउँमै बस्यो । लास अलपत्र थिए । पुलिसले भने उत्सव मनाए रे । तर, पुलिसले खसी काटेर दारुपानी पिए कि अरु केही भन्ने गाउँलेलाई थाहा छैन ।

अघि गएको भन्दा छोटो बाटोबाट तल झर्यौं । फेरि उनले घर देखाए, जयपुरी र गणेशमान बसेको सानो घर ।

फेरि दोहोर्याए, ‘पुलिसले सबै घर घेरेको भए गणेशमान त्यही दिन मर्ने थिए ।’

धनबहादुरको गफ सुन्दै झरेको छु । त्यतिबेला त्यस गाउँमा माओवादी भन्ने चलनै थिएन । मशाल भनिन्थ्यो रे ।

‘माओवादी नाम बनाएको दुई वर्ष भए पनि गाउँमा मशाल नै चल्ती थियो,’ धनबहादुरले भने, ‘मैले माओवादी भन्ने राम्रोसँग सुनेकै थिएनँ ।’

धनबहादुरको बोलीको गति अलि बढेको छ । मशाल भन्ने नाम पनि सुनेका थिए कि थिएनन् ? माओवादी सुन्न त परै जाओस् । मैले मेसो पाएको थिइनँ ।

अहिले नेकपा भएका पूर्वमाओवादीका नेतृत्वलाई यो घटनाले कति छुँदो हो ? यो त्याग, बलिदान र अहिलेको नेतृत्वबीच कति तालमेल र लय मिलेको होला ?

पूर्वमाओवादी नेतृत्वलाई मनमनै प्रश्न गरें, ‘तपाईंलाई थाहा छ कि बिर्सनुभयो, मेलगैरीे घटना ?’

अहिलेको सरकारका ठूला र हावा कुरा सम्झिएँ । पानीजहाज र रेलका कुरा पनि सम्झिएँ । गरिबका कुरा लुकाइएको काठमाडौंलाई दुःखले छोपेको छ । हो, सिंहदरबारको ओली सरकार र मेलगैरीको सम्बन्ध मैले बुझ्नै सकिनँ ।

पीपल झरेपछि एक श्वासमै धनबहादुरले तीनजना प्रत्यक्षदर्शी महिलालाई बोलाए, देउसरी केसी, तिर्खी जैसी र मंगली खत्रीलाई । हामी पीपलमा भएको शहीद स्मारकको घरभित्र बसेर गफ गर्न थाल्यौं । बडो भारी अनुभूत भएको छ । कसरी सोधौं ? के भनेर सोधौं ? विभिन्न अनुसन्धानका लागि प्रश्न सोधेको म थला परें ।

तीनजना महिला अगाडि छन् । धनबहादुर र म एक एक कुर्सीमा बसेका छौं । जेनतेन मसिनो स्वरमा मैले प्रश्न गरें, ‘तपार्इंहरू त्यो घटना भएको दिन घरभित्रै हुनुहुन्थ्यो ?’

देउसरी केसी बोलिन्, ‘हामी आगो तापिरहेका थियौं । पुलिस आएको हल्लाले अरु गाउँले थपिए । एक छिनमा पुलिस आए । बाहिरबाट चर्काे स्वरमा बोले, घर आगो लगाइदिऔं कि ढोका खोल्छाै ?

हामीले ढोका खोलेनौं । पुलिसले बाहिरबाट लात्तीले हाने र घर आगो लगाइदिने चेतावनी दियो । हामीलाई केही नगर्नुस् । हजुरले जे भन्नु हुन्छ, त्यही मान्छौं ।

बोल्दाबोल्दै ढोकामा लात्तीले हानेर पुलिस भित्र पस्यो । अनि गोली हान्यो । भाग्ने कोसिस गर्यौं । हामी तीनजना महिला त भित्रै बस्यौं । चार जनालाई बाहिर ल्याएर गोली हानेछ । हामीले थाहा पाएनौं । होसहवास उड्यो । ओहो त्यो दिन कसरी सम्झिनु ?’

अनुहार अर्कै बनाउँदै उनले थपिन्, ‘त्यसपछि हामीलाई हतकडी लगाएर नजिकैको घरमा राख्यो । पुलिस कहाँ गयो ? के गर्यो ? हामीले केही थाहा पाएनौं ।’

तल गाउँबाट तीनजना जासुस लगेको थियो । ती सबै बस्नेत थरका थिए । महिलाले बेलाबेला ढोका खोल्थिन् र ‘गुहु खुवाइदिऊँ ?’ भन्थिन् । बाँच्ने त आसै थिएन । तर, दिउँसोतिर दिमाग सही ठाउँमा आएजस्तो भयो । गाउँलेहरू उल्टिएर आउलान् र हाम्रो हतकडी फुकाउलान भन्ने आशा थियो । कोही आएनन् ।

दिनभरि गाउँले नआएपछि ‘मरिने पक्का भयो’ जस्तो लाग्यो । दुई दिन र एक रात त्यही घरमा बसियो । घरी गाउँले जम्मा भएर हतकडी फुकालेर लिन्छन् कि जस्तो लाग्छ, घरी मरिन्छ कि जस्तो ।

घटना भएको दोस्रो साँझ हामीलाई हतकडीसहित लाससँगै मुसिकोट पुर्याए । चुपचाप घोसे मुन्टो लगाएर मुसिकोट गयौं । मुसिकोटमा कस्टडीमा राख्यो र भोलिपल्ट छोडिदियो । लास लिएर गाउँको ओरालो झर्दा गाउँलेलाई हेर्यौं, कोही देखिन्छन् कि भनेर । देखिएनन् ।’

धनबहादुर खत्री, मनकला पुन र मंगली खत्रीको कुराले सुनेपछि काठमाडौं सम्झें । फेरि मनमा प्रश्न उठ्यो, ‘मेलगैरी र काठमाडौंको के सम्बन्ध होला ?’

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ ३२, २०७६ १७:५६