जातीय भेदभाव र प्रहरी कुकर्मको पर्दाफास गर्ने 'जय भीम'

A+ A A-

देशमा नियम, कानुन छ । त्यसैले त हामी चैनसँग सुत्न पाएका छौँ । किनकि, कानुनले हामीलाई असुरक्षा र अन्यायबाट बचाउँछ । तर सोच्नाेस् त, त्यही कानुन कुनै व्यक्तिलाई बर्बाद बनाउने अस्त्र बन्यो भने ?

यसको चित्र दक्षिण भारतीय चलचित्र ‘जय भीम’ले सुस्पष्ट देखाएको छ ।

भारतसँगै नेपालमा पनि यतिबेला बलिउड चलचित्र ‘सूर्यवंशी’ चौपट्टै चलिरहेको छ । यो फिल्ममा प्रहरीलाई ‘हिरो’का रूपमा देखाइएको छ । तर, अमेजन प्राइममा हालै रिलिज भएको ‘जय भीम’ ले प्रहरी कुकृत्यकाे पर्दाफास गरेकाे छ । भारतमा आदिवासी, दलितमाथि कुन हदसम्म दमन भइरहेको छ भन्ने यथार्थकाे पर्दा टीजे ग्यानवेल निर्देशित यो फिल्मले उघारेकाे छ ।

नाम सुन्दा यो ‘एजेण्डा फिल्म‘ पक्कै लाग्छ । तर, कुनै सत्य बाहिर ल्याउँछ भने हरेक एजेण्डालाई स्वागत गर्नुपर्छ । न्यायकाे पैरवी गर्छ भने त्यस्ता हरेक एजेण्डालाई समर्थन गर्नुपर्छ । बाबासाहेब अम्बाडेकरका रूपमा चर्चित भीमराव रामजी अम्बडेकर (जो मार्क्स र लेनिनको विचारबाट प्रभावित थिए) लाई यो चलचित्रको हिरोले आफ्नो आइडल मानेको छ । अम्बडेकर मार्क्स र लेनिनको विचारबाट प्रभावित थिए ।

भारतको उत्तर प्रदेश र बिहारका धेरै क्षेत्रमा मुसहर जातिका मानिस बस्छन् । मुसा र सर्प समातेर जीवन चलाउनु उनीहरूको बाध्यता हो । दक्षिण भारतमा बस्ने यस्तै जातिका मानिसको कथा ‘जय भीम’ले बोल्छ । र, यो फिल्म कुनै काल्पनिक कथा होइन, तमिलनाडुमा बस्ने कुरवा जनजातिका मानिसमाथि सन् १९९३ मा भएको प्रहरी दमन, उत्पीडन दर्शाउने जीवनचित्र हो ।

जय भीममा चाहिँ इरुलर जातिका आदिवासीको उत्पीडनलाई देखाइएको छ । यो फिल्म त्यो दशकको कथा हो, जति बेला भारतमा मण्डल कमिसन लागू भइसकेको थियो । तमिलनाडुको राजनीतिमा जयललिताहरू थिए । तर फिल्म त्यो समयकाे राजनीतिमा छिर्दैन । आदिवासीमाथिको उत्पीडन, दमन र न्यायालयकै वरिपरि घुम्छ ।

त्यो बेला मद्रास उच्च अदालतका पूर्वन्यायाधीश चन्द्राले आफू वकिल हुँदा लडेकामध्येको एउटा मुद्दामा आधारित फिल्म हो जय भीम । यसअघि कमै मान्छेले चिन्थे, अहिले वकिल चन्द्राको चौतर्फी वाहवाही छ ।

यो फिल्मले सुरुमा तमिलनाडुको एउटा गाउँ देखाउँछ, जहाँ इरुलर जातिका आदिवासी बस्छन् । फिल्म असली कथामा प्रवेश गर्न थोरै समय लाग्छ । तिनै आदिवासी जनजातिहरूको जीवनशैली देखाउँदै फिल्म खास कथातिर छिर्छ ।

इरुलर जातिका आदिवासीसँग आफ्नै जमिन छैन । अर्थात् लालपुर्जा छैन, रासन कार्ड छैन । न त भोटर लिस्टमा नाम नै छ । खासमा उनीहरूसित केही नै छैन, जसबाट उनीहरूले आफूलाई प्रमाणित गर्न सकून्, हामी नागरिक हौँ ।

भारत स्वतन्त्र भएको ५० वर्ष भइसक्दा पनि उनीहरूसित प्रमाणित ठेगानासम्म छैन । उनीहरू अनागरिक छन् । उनीहरूको विषयमा राजनीतिक नेतृत्व यति गैरजिम्मेवार देखिन्छ, भोट माग्न जाँदा नमस्कार गर्नुपर्छ भनेर भोटर लिस्टमा नाम राख्न नेताहरूले कुनै चासो देखाउँदैनन् ।

खेतमा बालीलाई नोक्सान गर्ने मुसा अनि घरभित्र पस्ने विषालु सर्प समात्नु यी आदिवासीको बाध्यता हो । एउटा सिनमा मुसा समातिरहेका बेला सेनगेनीले सानो मुसाको बच्चालाई छोडिदिन्छे ।

पति राजकन्नुले उसलाई सोध्छ, ‘किन छोडिदिएकी ?’

सेनगेनीले जवाफ दिन्छे, ‘यो बच्चा हो । यसलाई मार्नुहुन्न ।’

तर उसलाई के थाहा, मुसाको बच्चामाथि यति दया राख्ने उसको जीवनलाई आफूजस्तै मान्छेले एक दिन तहसनहस गरिदिने छन् ।

अर्को एउटा सिनमा राजकन्नुले सरपञ्च (स्थानीय जनप्रतिनिधि) को घरमा समातेको सर्पलाई मार्न मान्दैन । भन्छ, ‘प्राकृतिक रूपमै विषालु दाँत पाएको हो । यसमा यो सर्पको के दोष !’ उसले त्यो सर्पलाई जंगलमा लगेर छोडिदिन्छ ।

राजकन्नुलाई पनि के थाहा, विषहीन दाँत भएकाहरूकै डसाइबाट उसले इँटाको घर बनाएर सेनगेनीलाई भित्र्याउने सपना र जीवन एक साथ त्याग्नुपर्ने छ ।

र,, दुवैमाथि आइपर्ने विपत्तिको एउटै कारण हुने छ, उनीहरूको जात ।

फिल्मको सुरुमै देखाइन्छ, आपराधिक घटनामा कागजी खानापूर्ति गर्ने नाममा प्रहरीले निर्दोष मानिसलाई जेलबाट रिहा भएलगत्तै समातेर मुद्दा लगाइहाल्छ । कथित उच्च जाति र आदिवासी जनजातिलाई छुट्टाछ्ट्टै लाइनमा राखिन्छ । अनि आदिवासीमाथि फर्जी मुद्दा ठोकेर जेलबाहिर निस्किएलगत्तै समातिन्छ ।

यस क्रममा एउटा पुलिस अधिकारीले एक डायलग बोल्छ, ‘एउटा मान्छेलाई एउटै मुद्दा लगाउनू भनेर कुन कानुनले भन्छ । हर एकलाई दुई/दुई मुद्दा ठोक्दे ।’ सुल्झाउन नसकिएका वा हाइ कमाण्डबाट दबाब आएका मुद्दा फर्छ्यौट गर्न प्रहरीले इरुलर जातिका आदिवासीलाई मोहराका रूपमा प्रयोग गर्छ । कहीँकतै चोरीका घटना हुनेबित्तिकै बिनाछानिबिन इरुलर जातिका मानिसलाई नै समातिन्छ ।

गाउँमा सरपञ्चकी श्रीमतीले गहना लगाउने क्रममा कोठामा सर्प निस्कन्छ । त्यो सर्प समात्न सरपञ्चले राजकन्नुलाई बोलाउँछ । राजकन्नुले सर्प समात्नुअघि टेबुलमुनि खसेको सुनको टप टिपेर सरपञ्चकी श्रीमतीलाई बुझाउँछ । छेउमा सुनका गहनाले भरिएको एउटा बक्सा हुन्छ । राजकन्नुले सर्प समातेर जंगलमा लगेर छोडिदिन्छ ।

उसकी पत्नी सेनगेनी गर्भवती हुन्छे । पहिल्यै एउटी छोरी भएकाले अब सन्तानका लागि केही जोह गर्ने भनेर राजकन्नु सेनगेनीलाई गाउँमै छोडेर इँटा भट्टामा काम गर्न जान्छ । यही बेला सरपञ्चको घरबाट आभूषणको त्यो सन्दुक चोरी हुन्छ ।

स्थानीय जनप्रतिनिधिको घरमा चोरी भएकाले प्रहरीले यसलाई ठूलो दबाबका रूपमा लिन्छ । अनि सुरु हुन्छ आदिवासीमाथि अमानवीय उत्पीडन । मानौँ, ती मान्छे कीराफट्याङग्रा हुन् । ती आदिवासी बरू मुसा र सर्पमाथि दया देखाउँछन् तर प्रहरीले उनीहरूप्रति एकरत्ती दया देखाउँदैन । समाजमा भइरहेकाे जातीय विभेदकाे स्पष्ट चित्र फिल्मले देखाउँछ ।

चोरीको आरोप अरू कसैलाई नभएर राजकन्नुलाई नै लगाइन्छ, जसले सर्प समात्न जाँदा आभूषणकोे सन्दुक देखेको थियो । सरपञ्चको घरमा भएको चोरी सुल्झाउने दबाबका कारण प्रहरीले निर्दोष इरुलर जातिका आदिवासीलाई चरम यातना दिन्छ । महिला, गर्भवती, बालबालिका, निर्धा सबैलाई नाङ्गोझार पारेर प्रहरीले दिएको यातनाको दृश्य कम कारुणिक छैन ।

चोरीको मामिलामा प्रहरीले राजकन्नुसहित तीन जनालाई समातेर थुन्छ । अनि चरम यातना दिन्छ । एक दिन सेनगेनी पतिका लागि खाना लिएर प्रहरी थाना जान्छे । त्यहाँ उसले आफ्ना पतिलाई झुण्डाएर रगताम्य पारी चरम यातना दिइरहेको देख्छे ।

त्यसको भोलिपल्टै प्रहरी हिरासतबाट तिनै जना बेपत्ता भएको खबर फैलिन्छ ।

यसपछि सेनगेनीको कठिन संघर्ष सुरु हुन्छ । पुलिसका लागि एक अपराधी बेपत्ता भएको थियो । तर, परिवारका लागि सबैथोक हराएको थियो ।

सेनगेनी पतिको खोजीमा निस्कन्छे । प्रौढ शिक्षा बढाउने एक युवतीको सहयोगमा उसले नेता, समाजसेवीको ढोका पनि नढकढकाएकी होइन । तर, राजकन्नुलाई दोषी देखाउन प्रहरीले सबैखाले कागजी प्रमाण तयार गरिसकेको हुन्छ । अघि हामीले माथि भनेजस्तै प्रहरीले एक निर्दोष आदिवासीलाई फसाउन कानुनलाई नै हतियार बनाइसकेको हुन्छ । लाग्छ, अब सेनगेनीलाई न्याय दिलाउन कानुनका कुनै छिद्र वा दफा बाँकी छैनन् ।

एक दिन सेनगेनी एक वकिलकहाँ पुग्छे, जसले त्यो छिद्रा वा दफा उधिन्न सक्थ्यो, जसकाे सहयाेगमा राजकन्नुले न्याय पाओस् । वकिलको नाम हुन्छ चन्द्रु । माथि हामीले ‘एजेण्डा फिल्म’को चर्चा गरेका थियौँ नि ! हो, चन्द्रु कम्युनिजममा झुकाव राख्ने वकिल हुन्छ । उसको कोठामा भीमराव रामजी आम्बेडकरको फोटो झुण्ड्याइएको हुन्छ । चन्द्रुका लागि त्यो सिर्फ एक फोटो होइन । आम्बडेकर त एक सोच हो, एक सत्य हो । पूरै संसारलाई साथमा जोडिराख्ने पुल हो । स्व. आम्बेडकर जातीय विभेदविरुद्धका अभियन्ता थिए ।

चन्द्रुको भूमिका साउथ सिनेमाका स्टार सूर्याले निभाएका छन् । उनले फिल्ममा वामपन्थी विचारधारा मान्ने आन्दोलनकारीको भूमिका त निभाएका छन् तर आफ्नो विचारधारमा मानवताको वकालत उनको प्राथमिकतामा पर्छ । अन्धाधुन्धा सिद्धान्तका पछाडि दौडिनेहरूका लागि यो एउटा सन्देश हुन सक्छ ।

वकिल चन्द्रु इरुलर जातिका आदिवासीहरूमाथि प्रहरी उत्पीडनको मुद्दा लड्न तयार भएपछि फिल्मले दर्शकलाई चुम्बकजसरी आफूमा टसाउँछ । सेनगेनीले भेटेकी वकिल चन्द्रुले विभेदकारी प्रणालीविरुद्ध एउटा यस्तो युद्ध छेडिदिन्छ, जहाँ आदिवासीहरू भोटर लिस्टसम्ममा सूचीकृत छैनन् । झुठा मुद्दा ठोकेर पुलिसले उनीहरूलाई फसाइरहेको छ ।

उसले राजकन्नुको मुद्दामा बन्दी प्रत्यक्षीकरण (हेभिएस कर्पस) को सहारा लिन्छ । तब एउटा मात्र होइन, हजारौँ आदिवासीमाथि लगाइएका झुठा पुलिन्दा उदाङ्गो हुन्छ । आदिवासीका विरुद्ध थानेदारदेखि प्रहरीको महानिर्देशकसम्म हुन्छन् ।

राजकन्नु र आदिवासीमाथि भएको अन्यायको पर्दा खुल्दै जाँदा प्रहरी अधिकारीहरूको कुर्सी पनि हल्लिन थाल्छ । सेनगेनीलाई मुद्दा फिर्ता लिए पैसा दिने प्रलोभन देखाइन्छ । वकिल चन्द्रुमाथि पनि दबाब बढाइन्छ । तर, त्याे कठिन लडाइँबाट न सेनगेनीले हार खान्छे, न चन्द्रु पछाडि फर्किन्छ ।

खासमा राजकन्नुलाई पुलिसले हिरासतमा यातना दिएरै मारेको हुन्छ । जेलमा राजकन्नुसँगै राखिएका अरू दुई जनालाई सीमाछेउको अर्कै जेलमा अर्कै मुद्दा हालेर थुनिएको हुन्छ ।

आदिवासीहरूले मुद्दा जितेमा संगठनको बदनाम हुने चिन्ता प्रहरी नेतृत्वलाई हुन्छ । पुलिसले मुद्दा हारे राज्य सरकार बदनाम हुने चिन्ता महान्यायाधिवक्तालाई हुन्छ । त्यसैले आदिवासीका विरुद्ध हरसम्भव झुठा प्रमाण जुटाउन प्रहरी र सरकारी वकिलले कुनै कसर बाँकी राख्दैनन् ।

मुद्दामाथि बहस हुँदै जाँदा वकिल चन्द्रुले यो पुष्टि गरिदिन्छ, सरपञ्चको आभूषण चोर्ने व्यक्ति अर्कै हुन्छ, पहुँचवाला । पुलिसले यो कुरा पहिल्यै थाहा पाएको हुन्छ । तर, आरोपचाहिँ त्यो निर्दोष राजकन्नुलाई लगाइन्छ, जसको पक्षमा बोलिदिने कोही हुँदैन ।

खासमा राजकन्नु मात्र होइन, देशका विभिन्न भूगोलमा बस्ने निर्दोष आदिवासीहरूलाई झुठा मुद्दा लगाउँदै फसाइएको कुरा फिल्मले बुझाउन खोजेको छ ।

दुई जना न्यायाधीशको इजलासले यो मुद्दाकाे सुनुवाइ गर्छ । सेनगेनीका इँटाको घर बनाउन नपाउँदै निर्दोष राजाकुन्नी मारिन्छ । तर, अदालतले सेनगेनीका लागि जग्गा र घर उपलब्ध गराउने आदेश दिन्छ ।

हुन त अरू फिल्मले पनि प्रहरी, राज्य र प्रणालीमाथि औँला नतेर्स्याएका होइनन् तर जय भीमले प्रश्नहरू यसरी तेर्स्याएको छ, जुन पीडक प्रणाली, संयन्त्रको मुटुमै घोपिन्छ । फिल्मले पीडक संयन्त्रको छहारीमा रमाइरहेकाहरूलाई समेत लज्जित बनाउँछ । नेपालमै बारम्बार भइरहने जातीय विभेदका घटना सम्झेर हामी आफैँ लज्जित हुन पुग्छौँ ।

फिल्ममा निर्माण पक्षको मिहेनत तारिफयोग्य छ । के काथिरको कला निर्देशनलाई मान्नुपर्छ, जो दर्शकलाई बीसौँ शताब्दीतिर लैजान सफल छन् । कोटरुमको सेट हेर्दा लाग्छ, हामी साँच्चै अदालतमै छौँ ।

एसआर काथिरको सिनेम्याटोग्राफीले फिल्ममा दर्शकलाई कुनै बोर हुन दिँदैन । दिमाग घुमाउनलाई सस्पेन्स र ट्विस्टहरू पनि प्रशस्तै छन् । मसिनो कुरामा पनि ख्याल गरिएको छ । जस्तो कि, जेलमा कैदीलाई खुवाइने खानामा मोटो चामल देखाइएको छ, जुन सस्तो हुन्छ ।

फिल्ममा सूर्याको अभिनयको वाहवाही चौतर्फी छ । तर, फिल्मलाई यति रियालिस्टिक बनाउन सहायक कलाकारहरूकाे भूमिका उस्तै दमदार छ । फिल्ममा राजकन्नुले न्याय पाएजस्तै, गर्भवती आदिवासी महिला सेनगेनीको भूमिकालाई अभिनेत्री लिजोमोल जोसले न्याय दिएकी छन् । उनको आर्तनादले दर्शकको मथिङ्गल हल्लाइदिन्छ ।

फिल्म जय भीम मद्रास उच्च अदालतका पूर्वन्यायाधीश चन्द्राको त्यो चर्चित घटनामा आधारित छ, जुन उनले आफ्नो वकालतका दिनमा लडेका थिए । यद्यपि, यो मामिला कुरवा जनजातिका मानिसको उत्पीडनको थियो ।

यो फिल्मको कथा नै यसको हिरो हो । सूर्याले त यसलाई साथ मात्र दिएका हुन् । किनकि यो फिल्मको कथा एकान्तमा कसैले रचेकाे हाेइन । सन् १९९३ मा तमिलनाडुको मुदन्नी गाउँमा कुरवा आदिवासीमाथि प्रहरीले गरेको दमनकाे वास्तविक चित्र हो ।

यथार्थमै २८ वर्षअघि राजकन्नु र सेनगेनी नाम गरेका दम्पत्ति थिए । राजकन्नुलाई चाेरी आराेपमा प्रहरीले यातना दिएर मारेकाे थियाे । पतिकाे हत्या गरिएकी सेनगेनीकाे मुद्दा चन्द्रुले बिनाशुल्क लडेका थिए । राजकन्नुमाथि अन्याय गरेको अभियोग पुष्टि भएपछि सन् २००६ मा मद्रास उच्च अदालतले पाँच प्रहरी अधिकारीलाई दोषी ठहर गरेको थियो । घटनाको १३ वर्षपछि ती प्रहरीलाई जन्मकैदको सजाय सुनाइएको थियो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २७, २०७८ १६:२३