सामाजिक चालचलनको पसिना छुटाउने 'तिम्रो आँखामा खसेको साँझ'

A+ A A-

गर्मी असाध्यै थियो । गूगलले तापक्रम ३३° सेल्सियस देखाइरहे पनि 'हिट इन्डेक्स' मार्फत हिसाब गरिएको 'महसुस हुने तापक्रम' ४५° सेल्सियस थियो । अझ झ्याल, ढोका र पङ्खा बेगरको बन्द कोठाभित्रको उकुसमुकुसले हुने थप गर्मी असह्य नै थियो । कदम थिएटरको नाटकघरभित्र दर्शकले शरीरमा महसुस गर्ने यो गर्मीभन्दा कडा ताप स्टेजमार्फत प्रवाह भइरहेको थियो । सागर खाती कामीको निर्देशन र प्रकाश शर्मा अधिकारीको लेखन रहेको लैङ्गिक तथा यौनिक सीमान्तकृतको कथा बोकेको भनिएको नाटक 'तिम्रो आँखामा खसेको साँझ' ले समाजका पूर्वनिर्धारित मान्यताहरूलाई पसिना छुटाइरहेको थियो ।

रूपालाई छोरा मान्छेले छोएको मन पर्दैन । बम्बईबाट आएको सूर्यमान (हर्कमानको छोरा) ले उसका हातमा छुँदा ढुङ्गाले छोएजस्तै लाग्छ । 'तैँले छुँदा त त्यस्तो हुँदैन त निशा ?' आफ्नी साथी निशालाई अज्ञासु भएर प्रश्न गर्छे । ऊ आफ्नो शरीर र भावनाहरू बुझ्ने प्रयास गरिरहेकी छे ।

नाटकले बहुदल आएपछि ५० को दशकको परिवेश प्रस्तुत गरेको छ तर अझैपनि रूपाहरूको स्थिति जहाँको तहीँ छ । लैङ्गिक अध्ययन र यौन शिक्षाका विषयहरू अझैपनि प्रभावकारी रूपमा विद्यालयका पाठ्यक्रममा समावेश भएका छैनन् । नेपाली समाज वा परिवारमा खुल्लारूपमा यी विषयमा कुरा हुने वा बालबालिका, किशोर किशोरीहरूको जिज्ञासा समाधान गर्ने वातावरण बन्न सकेको छैन । आफ्नो पहिचान, शरीर र भावनाहरू बारे प्रश्न गर्दागर्दै रूपाहरू थाकिसक्ने अवस्था छ ।

प्रविधिको विकासले इन्टरनेट मार्फत जानेर बुझेर केही जिज्ञासा समाधान गर्न सहज नभएको त होइन, तर डिजिटल साक्षरता अत्यन्त कमजोर मानिएको देशमा बालबालिका र किशोर किशोरीहरूले इन्टरनेटबाट कस्तो सामग्रीलाई विश्वसनीय मानेर ज्ञान लिइरहेका छन् ? त्यो चिन्ता र चासोको विषय हुनुपर्ने हो । यसको उपयुक्त समाधान राज्यको तहबाट र समाजको तर्फबाट मात्र हुनसक्छ । इन्टरनेट नै सर्वसुलभ नभएको ५० को दशकमा त अवस्था झन् कठिन थियो । उपयुक्त शिक्षा र जिज्ञासा समाधानका उपायको अभाव खड्किएको कथा नाटकले भनेको छ ।

निशाका बा रामकृष्ण गाउँका क्रान्तिकारी नेता मानिन्छन् । विद्रोह र क्रान्तिको बिगुल फुकेर बहुदल ल्याउन संघर्ष गरेका पात्रका रूपमा देखिन्छन् । प्रगतिशील राजनीति गर्ने उनी पनि निशाको यौनिकता स्वीकार्न सक्दैनन् । निशा समयौनिक हो भन्ने आशयको सूर्यमानको भनाइलाई रामकृष्णले 'बाउ भएर सुन्नै नसकिने आरोप'को संज्ञा दिन्छन् । निशाको आत्मनिर्णयको अधिकार स्वीकार्न पनि उनलाई गार्हो हुन्छ । नाक छेड्न नमानेकी निशालाई जबरजस्ती नाक छेडिदिने अवस्थासम्म उनी पुगेका छन् ।

सिद्धान्तका ठेली कण्ठ गरेर बाहिर क्रान्तिका ठूला ठूला गफ गरेर भित्र भने परम्परागत रूढिवादी विचारहरू पछ्याउने हाम्रो समाजका धेरै 'क्रान्तिकारी'हरूको प्रतिबिम्ब रामकृष्णमा देखिन्छ । भौतिकवादी दर्शनमा विश्वास गर्ने र जनतालाई पनि त्यसैमा आँखा चिम्लेर लाग्न आह्वान गर्ने तर आफू भने समस्याग्रस्त पुरातन यथास्थितिवादी मान्यता पालना गर्ने ढोङ्गी नेताहरू हाम्रो समाजमा प्रशस्तै भेटिन्छन् । तिनै नेताहरूको प्रतिनिधित्व रामकृष्णले गरेका छन् । स्वतन्त्रता र क्रान्ति घरबाहिर मात्र गर्नुपर्छ, यदि त्यो स्वतन्त्रताले आफ्नो सत्तामाथि प्रश्न गर्छ भने त्यसलाई लगाम लगाउनुपर्छ भन्ने आशयमा पुगेर रामकृष्णको क्रान्ति स्खलित भएको छ । रामकृष्णलाई हेर्दै गर्दा दर्शकले हाम्रै देशका शीर्ष राजनीतिक तहका नेताहरूको अनुहार याद गर्नेछन् ।

यस नाटकले मुख्यतः लैङ्गिक तथा यौनिक सीमान्तकृतको कथा भन्ने प्रयास गरिरहँदा पितृसत्तालाई परास्त गर्न नारीवादी दृष्टिकोण पनि सँगै प्रस्तुत गरिरहेको छ । निशा नाँच्न जान्दिन । जान्दिन मात्र होइन, उसलाई मनै लाग्दैन । उसले आजसम्म कहिल्यै नाँचेकै छैन । 'छोरी मान्छे भएर छमछम नाँच्न जान्नुपर्छ, शरीरमा लचकता हुनुपर्छ' लगायतका परिभाषाहरू ऊ अस्वीकार गर्छे । उसले नाक पनि छेडेकी छैन । निशाका बा रामकृष्णले निशाको नाक छेडिदिन अनेक प्रयास गरिसके तर हरेकपटक ऊ अस्वीकार गरिदिन्छे । परम्परागत लैङ्गिक परिभाषा अनुसार 'छोरी मान्छेले गर्नुपर्ने' भनिएका कुराहरू उसलाई गर्न मन लाग्दैन । 'छोरी मान्छे हुनलाई गर्नैपर्ने' भनिएका कुराहरू ऊ गर्नै मान्दिन ।

निशा सानी हुँदा ऊ आफ्ना साथीहरूसँग 'मिना अहिले सानी छे, यसो यसो गर्छे ...' गीत गाउँदै खेल्थी । अलिअलि बुझ्न सक्ने भएपछि 'मिनाको अहिले बिहे भयो ...' भन्ने भागमा आइपुग्दा उसलाई असहज महसुस हुन्थ्यो, अझ 'मिनाको अहिले नानी भयो ...' पुग्दा त उसलाई पटक्कै मन पर्दैन थियो । पितृसत्ताले महिलाका लागि बनाएको मानक उसलाई कहिल्यै मन परेन । ऊ प्रश्नहरू गरिरहन्थी । बा लाई सोध्थी, आमालाई सोध्थी, आफ्नी साथी रूपालाई सोध्थी । बिहे नगर्दा के हुन्छ ? बच्चा नपाउँदा के हुन्छ ? नाक नछेड्दा के हुन्छ ? जवाफ पाउँदिन थी तर प्रश्न गर्न छोड्दिनथी ।

निशाका बा रामकृष्ण गाउँमा क्रान्तिकारी र विद्रोही नेता मानिएपनि यथार्थमा भने रामकृष्णको भन्दा कैयौँ गुणा बढी संघर्ष निशाले गर्दैछे । राज्यसत्ताको विरुद्ध संघर्ष गर्नुभन्दा पितृसत्ताको विरुद्ध संघर्ष गर्नु अत्यन्त कठिन हुनेरहेछ भनेर नाटकको कथाले भनिरहन्छ ।

एउटा दृश्यमा गाउँको पूर्वप्रधानपञ्च हर्कमान हुँकार लगाउँछ - भैँसीलाई त नाकी छेडेन भने राँगोजस्तो हर्कत गर्छ, केटीहरूलाई लगाम लगाउनुपर्छ लगाम । हर्कमान पितृसत्ताको सबैभन्दा शक्तिशाली र उपयुक्त पहरेदार पात्रको रूपमा प्रस्तुत भएको छ । उसले आफ्ना संवादमा ठ्याक्कै नेपाली समाजको भाषा बोल्छ । सिङ्गो समाजलाई एउटा पात्र मार्फत प्रस्तुत गर्न लेखक र निर्देशकले गरेको मिहिनेत प्रशंसायोग्य छ ।

समाजकै प्रतिबिम्ब बोकेको अर्को पात्र छ - व्यापारी माइलो । भारको दुईपट्टि डोरी झुण्ड्याएर ढाकरमा सामान बोकेर गाउँतिर डुलाउँदै बेच्दै हिँड्छ । उसका अनुसार दाहिनेपट्टि 'छोरा मान्छेका' सामानहरू छन्, अनि देब्रेपट्टि 'छोरी मान्छेका' सामानहरू छन् । छोरा मान्छेका सामानमा दारी काट्ने मेसिन, कपालमा लगाउने कालो इत्यादि छन् भने छोरी मान्छेका सामानमा लिपस्टिक, धागो, चुरा, चिम्टी इत्यादि छन् । व्यापारी माइलोले पुरुष हुनका लागि यी यी सामान प्रयोग गर्नुपर्ने र महिला हुनलाई यी यी सामान प्रयोग गर्नुपर्ने भनेर मानक बनाइदिएको देखिन्छ । तर यो मानक पितृसत्तात्मक समाजले बनाएको छ ।

द्विसाङ्ख्यिक लिङ्गीय परिभाषा अनुसार पुरुष र महिला मात्र हुन्छन् भन्ने परम्परागत सोचको प्रतिरूप व्यापारी माइलोको भारमा देखिन्छ । द्विसाङ्ख्यिक लिङ्गीय परिभाषामा नअटाउने अन्य लिङ्गका मानिसहरूको अस्तित्व व्यापारी माइलोले जस्तै राज्यले पनि अझै अस्वीकार गरिरहेको छ । समाजले अस्वीकार गरिरहेको छ ।

नाटकमा रूपाले आफू गैर-द्विसाङ्ख्यीक व्यक्तिको रूपमा निक्कै ढिला मात्र महसुस गर्छे । नृसिंहअवतारका विष्णुले हिरण्यकशिपुको वध गरेको दृश्य टेलिभिजनमा हेरेपछि उसलाई द्विसाङ्ख्यिक परिभाषा बाहिर अरू मानिसको पनि जीवन रहेछ, प्रष्ट कालो र सेतो, यो र त्यो मात्र नहुने रहेछ भन्ने महसुस हुन्छ । न यो धर्ती हो, न आकाश हो भनेर नृसिंहले हिरण्यकशिपुको छाती चिर्दै गर्दा धर्ती र आकाश बाहेक पनि कुनै ठाउँ हुनेरहेछ भनेर ढुक्क हुन्छे । महिलालाई धर्ती र पुरुषलाई आकाशको रूपमा प्रस्तुत गरिने परम्परागत सङ्केतलाई यस नाटकमा द्विसाङ्ख्यिक परिभाषा बाहेक पनि लैङ्गिक पहिचान हुन्छ भन्ने कुरा देखाउन प्रयोग गरिएको छ ।

एउटा दृश्यमा सूर्यमानले समयौनिक निशालाई उसले बम्बईमा देखेका अन्तरलिङ्गी व्यक्तिहरू जस्तै हो भन्ठान्छ । यौन शिक्षा र लैङ्गिक शिक्षाको आधारभूत ज्ञानको अभावमा यस्ता भ्रम समाजमा प्रशस्तै छन् र लैङ्गिक तथा यौनिक सीमान्तकृतहरू बारेको बुझाइमा स्पष्टता ल्याउन अझै आवश्यक छ । निशा र रूपालाई सङ्केत गर्दै 'गाउँलाई बम्बईभन्दा पर्तिर बनाउने भए' भन्ने संवादले सूर्यमानको अज्ञानता प्रष्ट झल्किन्छ ।

उचित शिक्षा र रोजगारको अभावमा वैदेशिक रोजगारमा जानु परेको सूर्यमानको बाध्यता र त्यसै कारणले ऊ आवश्यक ज्ञानबाट वञ्चित भएको पनि बुझ्न सकिन्छ । तर सामाजिक संरचनाको कारणले उसको कमजोरीको प्रतिफल चाहिँ सीमान्तकृत व्यक्तिहरू भोग्न बाध्य हुन्छन् । राज्यले र समाजले सदैव आफ्नो कमजोरी भएतापनि त्यसलाई अन्देखा गर्दै सीमान्तकृत व्यक्ति र समुदायलाई आफ्नो अज्ञानताको भुङ्ग्रोमा थोपरेर उल्टो पीडा दिने प्रणालीलाई सूर्यमानमार्फत नाटकमा प्रकट गरिएको छ ।

मोफसलमा बिरलै सुनिने र बहसको विषय बन्ने लैङ्गिक तथा यौनिक सीमान्तकृतको कथालाई यस नाटकले प्रस्तुत गर्नु सकारात्मक कुरा हो । यद्यपि उक्त पहिचानका व्यक्तिहरूबारे समाजले बनाएको सतही परिभाषा र विचार यस नाटकमा पनि प्रकट भएको देखिन्छ । समयौनिक जोडीमा एकजनामा लोग्ने मान्छेको जस्तो स्वभाव र अर्कोमा महिलाको जस्तो स्वभाव हुनैपर्ने भ्रमलाई मञ्चमा उतार्न निर्देशक र कलाकारले अनावश्यक मिहिनेत गरेका छन् । हलो जोत्ने, बन्चरो चलाउने निशालाई 'पुरुषजस्ती' र फुली लगाउने अनि घरायसी काम गर्ने रूपालाई 'महिलाजस्ती' देखाउनका लागि जोडिएका ती विशेषणहरू भद्दा लाग्छन् ।

त्याचलैङ्गिक व्यक्ति केन्द्रित सोचासीमा नाटकमा हावी भएको छ । द्विसाङ्ख्यिक परिभाषा अस्वीकार गरेको देखाइरहँदा पनि नाटकमा त्यसै परिभाषाको ह्याङ्गोभर भेटिन्छ । त्याचलैङ्गिक विषमयौनिक दर्शकहरूले नाटक हेरिरहँदा सीमान्तकृत व्यक्तिको मुद्दालाई 'मञ्च दिएको' जस्तो बुझेपनि, वास्तविक सीमान्तकृतले भने आफ्नो मौलिक कथाको साटो समाजमा बनिबनाउ रहेको पूर्वनिर्धारित मान्यताकै हिस्सा यदाकदा भेट्ने सम्भावना छ ।

यौनिकता र लैङ्गिक पहिचान छुट्टै कुरा हो भनेर स्पष्ट रूपमा प्रस्तुत गरिएको छैन । त्याचलैङ्गिक विषमयौनिक व्यक्तिहरू केन्द्रित रहेको सोच अनुसार अरू सबै सीमान्तकृत व्यक्तिहरू एकै हुन् भन्ने गलत धारणालाई यस नाटकले अझ मजबुत बनाउने खतरा रहेको छ । यौनिकता र लैङ्गिक पहिचानलाई विशिष्ट रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिने मौका लेखकले गुमाएका छन् । 'सीमान्तकृतको कथा भनिदिने'भन्दै गर्दा वास्तविक, मौलिक र आधारभूत रूपमा ती कथा र पात्रका उपकथाहरू समेट्न नाटक चुकेको छ ।

रूपाले आफू गैर-द्विसाङ्ख्यिक व्यक्ति रहेछु भनेर सूर्यमानले बम्बईबाट ल्याएको टेलिभिजनमा विष्णु पुराणको एक दृश्य हेरेपछि बल्ल महसुस गर्छे । जुनसुकै समस्या भएपनि समाधानका लागि चाहिँ त्याचलैङ्गिक विषमयौनिक पुरुषमै भर पर्नुपर्ने अवस्था देखाइएको छ । सूर्यमानले टेलिभिजन नल्याएर विष्णु पुराण नदेखाइदिएको भए रूपाले आफ्नो लैङ्गिक पहिचान चिन्नै नसक्ने सम्भावना विडम्बनापूर्ण छ । सीमान्तकृतको उद्धारका लागि मसीहाका रूपमा उही सुविधासम्पन्न समुदायको एउटा व्यक्तिलाई प्रस्तुत गरिदिने 'क्लिसे'बाट यो नाटक पनि मुक्त रहन सकेन ।

नाटकमा प्राविधिक कमजोरी पनि प्रशस्तै छन् । कथानक र कलाकारको अभिनयसँगै लाइट र साउन्डको भूमिका पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छ । लाइटले यस नाटकमा सौन्दर्य भरेको देखिँदैन । लाइटको लय प्रस्तुतिसँग नमिल्दा त्यसले नाटकमा नकारात्मक प्रभाव परिरहेको देखिन्छ । भौतिक पूर्वाधारको अभावमा सानो हलभित्र मञ्चन गरिएको नाटकमा स्टेज पनि अत्यन्त सानो भएकाले त्यसले प्रस्तुतिमा असर गरेको महसुस दर्शकले स्पष्टसँग गर्न सक्छन् ।

अन्त्यमा, नाटकले आंशिक रूपमा सीमान्तकृत व्यक्ति र समुदायको अवस्था चित्रण गरेको छ । आफ्नो लैङ्गिक, यौनिक पहिचान सार्वजनिक गरिसकेपछि घरपरिवार र समाजमा भोग्नुपर्ने असरलाई केन्द्रमा राखेर मञ्चमा प्रस्तुति उतारिएको छ । संवादले प्रष्ट भन्न नसकेका कुराहरू पनि पात्रहरूले हाउभाउ, हातका क्रियाकलाप र कविताका माध्यमबाट व्यक्त गरिरहेका भेटिन्छन्, जुन नाटकको सुन्दर पक्ष हो । निशाले आफूलाई पारिजातसँग तुलना गरिएको कवितामा भनेजस्तै अब रातलाई अँध्यारोसँग जोगाएर उज्यालोतिर डोर्याउनु छ । परम्परागत परिभाषाभित्रका पहिचान मात्र सामान्य र अरू असामान्य भन्ने मान्यतालाई भत्काउँदै समतापूर्ण, न्यायपूर्ण र सबै अट्ने बिहानीको निर्माण गर्नु छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज २३, २०७८ १६:०८