जीवन वृक्ष हो, साहित्य छाया

A+ A A-

सङ्घर्षमय जीवनको उतारचढावको कठिन बाटोलाई सजिलो बनाउने काम कविताले गर्छ । मानवजीवन जति सभ्यतर हुँदै जान्छ, उति नै जीवनमा सङ्घर्षको मात्रा बढ्दै जान्छ । सृष्टिको प्रारम्भमा जीवन माछा र जङ्गली जन्तुको सिकार गर्दै वृक्ष र गुफाभित्र रम्दथ्यो । केवल आहाराका निम्ति मानवले सङ्घर्ष गर्नुपर्‍यो । परन्तु, आज प्रत्येक सङ्घर्षको पहलुमा आर्थिक विषमता नै मुख्य देखिन्छ, तर पनि सङ्घर्षको दृष्टिकोण व्यापक छ, पेटभन्दा बाहिर पनि अल्लि ठूलो घेरामा सङ्घर्षको वातावरण भूमरी मारिरहेको छ ।

समाजका विकासवादी विचारहरू सङ्घर्षको अन्त्य नै जीवनको अन्त्य मान्दछन् । यसरी सभ्यताको प्रत्येक खुट्किलामा सङ्घर्षको मात्रा चर्किंदैछ । केका निम्ति ? जीवन सभ्यतर र शान्तिमय बनाउनका निम्ति । तर, के सङ्घर्षको जगमा जीवनले शान्ति पाउन सक्ला ? जीवन अधिक सभ्य बन्न सक्ला ? सम्भव मान्न सकिन्छ । यदि हामी आजको व्यापारिक भागदौडमा भइरहेको मानवताको शोषणलाई सङ्घर्ष नमानौँ भने । प्रतिदिन मानवको आकांक्षा, आवश्यकता र आविष्कारहरू बढ्दैछन् । यी कुराको पूर्तिका निम्ति मानवले मानवसित र प्रकृतिसँग सङ्घर्ष गर्नुपरिरहेको छ ।

जीवनको आकांक्षा पूर्तिका साथसाथै संघर्षहरू पनि बढ्दै गइरहेका छन् । वास्तवमा मानवजीवन अझ अशान्त देखिँदैछ । तैपनि आजका मानव पहिलेका भन्दा आफूलाई सुखी सम्झन्छन् । जान लाकजस्ता कतिपय व्यक्तिहरू नै प्रथम युगका मानवलाई सुखी सम्झन्छन् । यी विचारकहरू पछाडि परिसके । जीवन कंकडको बाटोमा हिँड्दा पनि गुलाबको सेजको आराम लिन्छ– आफ्नो हृदयको साथी कलाको साथ पाएर । सम्भवतः कविता कलाको मूल हाँगा हो । पशुको जीवन सङ्घर्षशील छैन । उसलाई परिश्रम गर्न बोझजस्तो लाग्छ तर मानव यसको विपरीत कोणमा छ । किन ? पशुको हृदय कलात्मक छैन । शायद यसै दृष्टिले भनिएको होला– 'साहित्य सङ्गीत कलाविहीनः साक्षात्पशुः पुच्छ विषाण हीनः’

जीवनमा जति प्रकारका घटना हुन्छन्, ती सबैको बँटवारा नौ प्रकारका छन् । मानवजीवनले पर्याप्त मोज र गर्दिशका बीच सिर्फ नौ सिँढीदेखि पर जान पर्दैन । ती हुन्– मानवजीवनले भोग्नुपर्ने जोस, शान्ति, दया, रोष, हास्य, डर, सुन्दरता, आश्चर्य र घृणा । जुनसुकै प्रकारको उत्थान र पतनले पनि यी नौ रसबाहिर हृदयलाई प्रभावित पार्न सक्तैनन् ।

मानवजीवनका यिनै नौ प्रकारका मनोभावनालाई बुझेर काव्यशास्त्रीहरूले ‘रस’ लाई नौ भागमा विभाजित गरेका हुन् । यस प्रकार हामी देख्तछौँ– कविता नै मानवजीवन हो । जीवनले कुनै प्रकारको तर्जुमा नगर्ने कवितालाई पनि हामी कविता भन्यौ भने त त्यो कुरा भिन्नै हो । वास्तविक कविताले उपर्युक्त कुराहरूमध्ये एक कुरा गर्न जीवनलाई अवश्य सिकाउँछ । यसैले भनिन्छ– कविताको आधार जीवन हो, र मानवजीवनको अनुभूतिबाहेक कविता भन्ने अरू कुरा केही छैन ।

जङ्गली कठोर हृदयका हुन्छन्, चाहे ती हैवान हुन् अथवा इन्सान । सङ्घर्ष पनि प्रकारान्तरको हिंसा हो र विकासको बाटो पनि हो । प्रकृतितः कठोर हुनुपर्ने सङ्घर्षशील मानवजीवन उत्तरोत्तर कोमल हुँदै गइरहेका कारण समाजको विकासका साथै कलाको एक शाखा कविताको विकास हो । शायद यसै दृष्टिले भनिन्छ– कुनै समाजको विकासको कसौटी साहित्य हो । आधुनिक वर्गीकरणले साहित्य र कविताको व्यापक सम्बन्ध भए पनि र शाब्दिक रूपले माने फरक भए पनि भावार्थमा साहित्य र कविता वा काव्यको एकै मतलब हो । यस उसले जीवन वृक्ष हो र साहित्य छाया ! यसको मतलब यो होइन कि लेखिएको मात्र साहित्य हो । हो, लिखित साहित्य अमर हुन्छ ।

आउने पिँढीहरूका निम्ति लिखित साहित्य बितेको जीवनको इतिहास हुन्छ । तर, तत्कालचाहिँ चालचलन र आचारबाट जीवनको साहित्यिक प्रवृत्ति पत्ता लाग्छ । हाम्रो पछाडि कन्दरामा वनकुञ्जबाट निस्कने, दाउरापात गर्न जाने कोकिल वधूहरूको सुरिलो लय र सारङ्गीको सुरमा गाइने कति दार्शनिक कविता कलाकारले अंकित गर्न नपाउँदै वनको दिव्य फूल कुसुमित भएर सेलाए हुन्– यी सबै अलिखित साहित्य हुन् । यसबाट पत्ता लाग्दछ कि जीवनको साथसाथ कविताको पनि सृष्टि भयो । यस कारण कविता स्वर्गीय र आकस्मिक हो, विज्ञानझैँ खोजेर हासिल हुने विषय हैन । वास्तवमा जीवनले अरू कुराहरूको साथ सुख वा दुःख र कविता पनि साथ लिएर आयो । दुःखी जीवनको कविता सहानुभवी र सुखी जीवनको साखिल्लो नै छ ।

यक्ष विरहमा निर्जीव मेघसित कवितामा बातचित गरेर शान्ति अनुभव गर्छ । कविताको यही विशेषता हो कि– विरहमा पनि कारुणिक कविता पाठ गरेर मानव अझ विरहले नजलेर आफ्नो विरह शान्त पार्ने अवसर पाउँछ । सायद यसै कारण कविता जीवनको अभिन्न साथी हो ।

जहाँसम्म आधुनिक कविताको वर्गीकरणको प्रश्न छ, कविता मानवजीवनको अझ पनि नजिक छ । समयसमयमा मानव आफ्नो भावना व्यक्त गर्न चाहन्छ र त्यति नै समयमा स्रोता कविलाई पढ्न चाहन्छ । महाकाव्य पढ्ने र लेख्ने बखत नभएकाले कविताको खाँडो जागेको छ । सायद आजको मानव महाकाव्यको झाडीभन्दा त्यसको फूल मात्र चुम्न मन पराउँछ । किनभने जीवनको सम्बन्ध केवल फूलसित छ, झाडी त सिर्फ सजावट मात्र हो ।

जीवनमा जति प्रकारका घटना हुन्छन्, ती सबैको बँटवारा नौ प्रकारका छन् । मानवजीवनले पर्याप्त मोज र गर्दिशका बीच सिर्फ नौ सिँढीदेखि पर जान पर्दैन । ती हुन्– मानवजीवनले भोग्नुपर्ने जोस, शान्ति, दया, रोष, हास्य, डर, सुन्दरता, आश्चर्य र घृणा । जुनसुकै प्रकारको उत्थान र पतनले पनि यी नौ रसबाहिर हृदयलाई प्रभावित पार्न सक्तैनन् ।

यो त आ–आफ्नो दृष्टिकोण हो कि कविता जीवनका निम्ति कि कविताकै निम्ति ? आदर्शवादी कविता कविताका निमित्त भनून्, तापनि कविता जीवनको साथ घुलेको छैन भने त्यसलाई कविता भन्न संकोच लाग्छ ।

यदि यस्तो नहुँदो हो त दुनियाँको इतिहासमा यस्तायस्ता सङ्घर्षमय जमानामा, जसमा मनुष्यको शैतानवृत्ति नै प्रधान देखियो, कविताको सुरिलो राग बज्न सक्तैनथ्यो । ट्वायको भयंकर युद्धमा पनि कविताले आफ्नो मैदान फेला पार्न सक्यो, र राम–रावण तथा कौरव–पाण्डवको युद्धमा पनि । साँच्चै भनौँ भने यस शताब्दीमा कविताको जुन विकास भयो, त्यो दुई महासमरको बीचमै विशेष रूपले उज्यालो देखिन्छ । मनुष्यमा दैवी र शैतानीवृत्ति एकनास हुन्छ । त्यसैको संयोगले मनुष्य, देव र दानवको बीचको मनुष्य बन्छ । यो त आधुनिक मनोविज्ञानीहरूले साबित गरिसकेका छन् कि भौतिक र मानसिक यदि एक स्थिति अथवा वृत्ति अगाडि बढ्दछ भने त्यसलाई प्राकृतिक तौरले फेरि सन्तुलनमा ल्याउन त्यसको विपरीत स्थिति अथवा गुण अगाडि बढ्दछ ।

यस कुरालाई अमेरिकन समाजशास्त्री एमर्सनले भौतिक दृष्टान्तर फ्रायडले मानसिक दृष्टान्तबाट साबित गरिसकेका छन् । जङ्गको जमानामा जब इन्सानको शैतानीवृत्ति चरम सीमामा पुग्यो । त्यसलाई सन्तुलनमा ल्याउन अथवा ललित खसुसियात अगाडि बढे । यस दृष्टान्तबाट यो पनि नतिजा निस्क्यो कि हामीलाई पोल्ने ज्वालाको अन्त्य कवितामा हुन्छ अथवा कविताले नै भौतिक विषमताहरूको सन्तुलन गर्दछ । यहाँ कवितामा रहेको करुणाको पनि संक्षेपमा चर्चा गर्नुपरेको छ ।

यदि कविता कुनै अर्को बाहिरी परिस्थितिको दबाबको साँघुरो प्वालबाट छिर्दैन भने त्यसमा केवल हार र करुणाकै प्रधानता हुन्छ । शायद शृङ्गारको मिलनवाला पहलुभन्दा विछोडको पहललाई नै लिएर हाम्रो शृङ्गारी काव्यको धेरैजसो रूप खडा भएको छ । सामाजिक मर्यादामा आमतौरबाट प्रेमीले चिताउनेबित्तिकै प्रेमिकालाई भेट्टाउन्न । यदि भेट्टाइहाल्यो भने पनि मनुष्यको लोभी गुण पाइसकेको वस्तुको बेकदरी गरेर अर्को कुनै वस्तुका निम्ति तड्पन्छ ।

सुन्दर वस्तु पाउनमा कहिले पनि शान्त नभएको यसै लोभले मानिसलाई जङ्गली अवस्थादेखि आजसम्म अगाडि बहाएको हो । जब यो चिरन्तन भोक प्रेमको क्षेत्रमा आउँछ त त्यसले प्रतिदिन नवीन र नवीनतर प्रेयसी खोज्दछ । तर, एक त सामाजिक परिस्थितिले, दोस्रो माथि भनिएको हमेशा नवीनताकै खोजको वृत्तिले मानिसको प्रेमलाई सन्तोष हैन, बरु व्याकुलताकै रूप दिन्छ । यसै कारण हामी जसलाई शृङ्गारी कविता भन्दछौँ, त्यसको भित्री सतहमा व्यथाकै कविता हुन्छ । यो व्यथा, जस्तो कि हामीले माथि नै भन्यौँ, परिस्थितिको प्रतिक्रिया र स्वयम् परिस्थितिमाथि प्रतिक्रिया पार्ने ताकत राख्तछ ।

वेदनामा एक यस्तो बल छ जसले राग, द्वेष इत्यादि मनुष्यको मनको मैलोपनलाई एकछिन पन्छाएर आफैँजस्ता अरुहरूलाई एक भाइचारामा उन्न सक्तछ । पाएको कुराको बँटवारामा मात्र झगडा हुन सक्तछ, बिलौना त यस्तो कुरा भयो जसमा पाउने वस्तु केही छैन, त्यस कारण यहाँ एउटाले अर्कोसित रिस गर्ने गुञ्जाइस नै छैन ।

बरु सबै रुने दिवानाहरू एकसाथ बसेर भाइचारा महसुस गर्दछन् । र कविताले आपसमा लड्ने मानिसहरूलाई यस आधारमा मिलाएको पनि छ । एउटा कविताको बिलौनामा धेरै वर्षसम्म धेरै मानिस हमदर्दी र आफ्नोपन भेट्टाउँछन् र त्यसले मनको भित्र जुन प्रतिक्रिया उत्पन्न गर्दछ, त्यो स्वयम् बिलौनाको भए तापनि संसारको कटुताउपर आदती हुन सक्तछ । कविताको हाम्रो जीवनमाथि यो अर्को र शायद सबभन्दा जबर्जस्त असर हो । यसैले पनि हामी जिन्दगीको सोखमा भन्दा परेशानीमा कवितालाई अझै बेस्सरी अँगाल्दछौँ । र, त्यसले हामीलाई दुःखमा भुलेर हैन कि दुःखलाई धोएर बाँच्ने प्रेरणा दिन्छ ।

-‘जीवन र कविता’ शीर्षकमा २०१७ सालको झंकार पत्रिकामा छापिएको रोकाको लेख ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज २३, २०७८ ०९:३७