मल्लकालको मोहक फूलपाती: घरघरमा चण्डीपाठ, मालश्री र पत्रिका स्थापना

A+ A A-

नेपालमा मनाइने विभिन्न किसिमका चाडहरूमा दसैँ चाडको महत्त्व ज्यादै ठूलो छ । यो हिजोआज राष्ट्रिय पर्वको रूपमा मनाइन्छ । सम्पूर्ण स्कुल, कलेजहरू लामो समयसम्म र सरकारी कार्यालयहरू पनि नौ दिनसम्म बन्द रहन्छन् ।

‘दसैँ’ शब्द संस्कृत ‘दशमी’ शब्दको अपभ्रंश हो । दशमी तिथि यस चाडमा सबभन्दा महत्त्वपूर्ण दिन भएकाले यस चाडलाई दसैँ भन्ने चलन चलेको छ । यस चाडको उत्पत्तिसम्बन्धमा अनेक लोकधारणाहरू पाइन्छन् । कतै रामले रावणलाई मारेको तथा कतै भवानीले विभिन्न रूप लिएर महिषासुर दानवलाई संहार गरेको प्रसङ्गसँग यसलाई जोडिएको पाइन्छ । विभिन्न पौराणिक ग्रन्थहरू देवीभागवत, सप्तशती आदिमा भवानीको वीरताको वर्णन गरिएको पाइन्छ । हाम्रो यहाँ पनि रामचन्द्रले देवीकै आराधना गरेर रावणमाथि विजय प्राप्त गरेको विश्वास गरिन्छ । त्यसैले अनिष्ट तत्त्वमाथि विजय प्राप्त गर्ने अभिलाषाले दसैँभरि भवानीको उपासना गर्ने गरिन्छ र यसलाई सांग्रामिक महत्त्वको चाडको रूपमा लिइन्छ ।

दसैँ ज्यादै प्राचीन चाड हो । यद्यपि यसको सुरुआतका सम्बन्धमा स्पष्ट भन्न सक्ने आधार छैन तर पनि अनेक प्राचीन धर्मग्रन्थहरूले यसको महत्त्वबारे उल्लेख गरेका छन् । हाम्रो यहाँ प्राचीनकालदेखि नै दसैँ मनाइन्थ्यो । लिच्छवीकालीन एक अभिलेखमा ‘नारायणदेव कुलदशमी गोष्ठी’ भन्ने शब्द परेको छ । यसलाई नारायणको मन्दिरमा दसैँमा गर्नुपर्ने विधिविधान सम्पन्न गर्न बनाइएको गुठी हुन सक्ने अनुमान गरिएको छ ।

मध्यकालमा यो चाड विशेष गरेर सांग्रामिक महत्त्वको रूपमा मानिएको पाइन्छ । त्यस बेला शस्त्र अभ्यास (खड्गसिद्धि) को रूपमा यो चाड मनाइन्थ्यो । हिजोआज गरिने घटस्थापना फूलपाती आदिका अतिरिक्त त्यस बेला अष्टमीको दिन खड्गसिद्धिको प्रार्थना गरी देवीको आराधना गरेर खड्ग स्थापना गर्दथे । दशमीको दिन उनीहरू धार्मिक रीतिअनुसार जात्रा गर्दथे । राजा जयस्थिति मल्ल र उनका भारदारहरूले समेत खड्ग स्थापना गरेको प्रसङ्ग गोपालराजवंशावलीमा परेको छ ।

दसैँको सुरुआत आश्विनशुक्ल प्रतिपदाको दिन घटस्थापना तथा जमरा राखेर गरिन्छ । त्यसै दिन दुर्गाभवानीलाई पूजाआजा गर्ने तथा देवस्थलहरूमा र घर–घरमा चण्डीपाठ गर्ने काम गरिन्छ । त्यसपछि सप्तमीको दिन काठमाडौंको हनुमानढोकामा फूलपाती महोत्सव हुन्छ ।

यस दिनका निमित्त चाहिने फूलपाती लिनका लागि केही दिनपहिले नै सरकारले खटाएका केही व्यक्तिहरू नुवाकोटको धुनीबेँसी गएर बेलको रूखलाई पूजा गरी बलि दिई बेलपत्र टिपेर ल्याउँछन् र फूलपातीको दिन जमल, रानीपोखरीछेउमा आएर बस्छन् ।

हनुमानढोकाबाट संवैधानिक अङ्गका प्रमुखहरू, मन्त्रीहरू, निजामती कर्मचारीहरू हजारौँ दर्शकहरूका साथमा पञ्चेबाजा, ब्याण्डबाजा बजाई नाचगान टोलीका साथ अबिर छर्दै तथा धुप बाल्दै जमल रानीपोखरीमा राखिएको फूलपाती लिन जान्छन् ।

फूलपाती पनि झल्लरी छाता ओढाएर बढाइँ गर्दै मालश्री रागगानबीच बडो सजधजका साथ डोलीमा राखेर राजकीय सम्मानका साथ हनुमानढोकामा भित्र्याइन्छ । पछि श्री ५ को त्यहीँ सवारी हुन्छ र मौसुफकै उपस्थितिमा फूलपातीको पूजा गरिन्छ । मल्लकालमा यो फूलपातीलाई पत्रिका स्थापनाका नामले सम्बोधन गरिन्थ्यो ।

दशमीको दिनपछि पूर्णिमासम्म दसैँको रमझम रहेकै हुन्छ । टाढाटाढा भएका आफन्तहरू यी दिनहरूमा मान्यजनको हातबाट टीको थाप्न भेला हुने गर्दछन् । चतुर्दशीको दिन विसर्जनपूजा गरेर दसैँको समापन गरिन्छ ।

अष्टमीको दिन देवीको पूजाआजा गरेर खड्ग स्थापना गर्ने काम घरघरमा गरिन्छ । विभिन्न देवस्थल, पीठ आदि ठाउँहरूमा श्रद्धालु भक्तजनहरूको घुइँचो लागेको हुन्छ । काठमाडौंको तलेजु मन्दिर पनि यस दिन सर्वसाधारणका निमित्त खुलेको हुन्छ । अष्टमीकै दिन गाउँघरमा देवीलाई बलि दिने भनेर बोका काटिन्छ ।

अष्टमी र नवमीको बीचको रात कालरात्रि मानेर रातभरि गुप्तपूजा गरिन्छ । दशमीको दिन विशेष महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । यस दिन पूजा गरेर प्रसाद ग्रहण गरिन्छ । यसै दिन मान्यजनहरूको घरघरमा गएर यो प्रसाद (टीका) ग्रहण गर्ने र मान्यजनहरूको आशिष लिने गरिन्छ ।

यस दिन हनुमानढोकामा दिनभरजसो पूजा गरेर राति ९–१० बजेतिर खड्गजात्रा गरिन्छ । यसैबेला राजप्रतिनिधिको रूपमा खड्ग लिने व्यक्ति अगाडि भएर पुरानो सैनिक पोशाक लगाएका व्यक्तिहरू पनि पछि हिँड्छन् । युद्धको क्षेत्रमा बजाइने प्राचीन बाजा बजाएर यसैको तालमा उनीहरू अगाडि बढेका हुन्छन् ।

दशमीको दिनपछि पूर्णिमासम्म दसैँको रमझम रहेकै हुन्छ । टाढाटाढा भएका आफन्तहरू यी दिनहरूमा मान्यजनको हातबाट टीको थाप्न भेला हुने गर्दछन् । चतुर्दशीको दिन विसर्जनपूजा गरेर दसैँको समापन गरिन्छ ।

दसैँ नेपालीको ज्यादै महत्त्वपूर्ण चाड हो । यस बेला वर्षाको हिलो सकिएर शरद् ऋतुको रमाइलो वातावरण छाएको हुन्छ । गाउँघर सफा राख्ने, बाटोघाटो बनाउने आदि सामाजिक कार्यहरू र स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित कार्यहरू सम्पन्न गरिन्छन् । टाढा–टाढा गएका परिवारका सदस्यहरूसमेत यस बेला घर आउने हुँदा आफन्तहरूको भेटघाट हुने हुन्छ ।

बालबच्चाहरूको रमाइलो क्षण तथा मनोरञ्जनले पनि यस चाडमा महत्त्व पाएको हुन्छ । गाउँघरमा विभिन्न नाचगानको आयोजना गरेर मनोरञ्जन गरिन्छ भने काठमाडौं उपत्यकामा ठाउँठाउँमा विभिन्न जात्रा र शास्त्रीय नृत्यको आयोजना गरिन्छ । काठमाडौंमा पचलीभैरवको जात्रा गरिन्छ भने पाटनमा नवरात्रिदेखि विजयादशमीसम्म प्रत्येक रात अष्टमातृका नृत्य (गंप्याखं) मूलचोकमा गर्ने परम्परा छ । यसरी दसैँ हिन्दूहरूको ज्यादै महत्त्वपूर्ण चाड मान्न सकिन्छ ।

डा. प्रेमकुमार खत्री र डा. पेशल दाहालको आधुनिक नेपाली समाजको इतिहास नामक किताबबाट साभार गरिएको ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असोज २६, २०७८ ०७:२२