नेपाली नोट कसले, कसरी छाप्छ ? पछि अर्बौं रुपैयाँको नोट किन आगोमा हालिन्छ ?

फाइल तस्वीर

A+ A A-

दसैँका लागि नयाँ नाेट लिनुभयाे ? चाहिन्छ अनि किन नलिनु हाेइन ?

पक्कै लिनुभयाे हाेला ।

याे स्टाेरी पढ्दै गर्दा पनि तपाईंकाे साथमा कागजका नाेट हाेलान् नै, चाहे त्यो धेरै होस् या थोरै ।

अपवादबाहेक धेरै मान्छे नोटकै लागि मरिमेटेर काम गरिरहेका हुन्छन् । खुसी पनि नोटमै अनि दु:ख पनि नोटमै । कतिले त जीवनलाई नोटसँगै तुलना पनि गर्ने गरेका छन् ।

तर, कहिल्यै सोच्नुभएको छ– जीवनसँग तुलना हुने नोट कसले बनाउँछ ? कसरी तपाईंको हातसम्म आइपुग्छ ? ल आउनाेस्, यसबारे मन्थन गराैँ ।

तपाईंलाई थाहै हुनुपर्छ राष्ट्र बैंक बैंकहरूको पनि बैंक हो । यसैले नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्थाकाे नियमन गर्छ । नेपाली नाेट छाप्ने सबै जिम्मेवारी पनि राष्ट्र बैंकलाई नै हुन्छ । राष्ट्र बैंक ऐन, २०५८ अनुसार राष्ट्र बैंक चलेकाे हुन्छ । राष्ट्र बैंकलाई केन्द्रीय बैंक पनि भनिन्छ ।

हामी नाेट मन्थनमा छाैँ ।

नोट छापिँदाको सबै प्रक्रिया केन्द्रीय बैंकले गर्दै आएको छ । तर, यसले आफैँ नाेट छाप्नेचाहिँ हाेइन । विशेष खाले प्रिन्टिङ मेसिनले हाम्राे खल्तीमा भएकाे नाेट छापेकाे हाे ।

नोट छाप्ने प्रिन्टिड मेसिन सामान्य मेसिनजस्तै होला त ? हाेइन । नोट छाप्न विशेष प्रकारको प्रिन्टङ मेसिन चाहिन्छ । यस्ताे मेसिन सबै देशमा हुँदैन । नेपालमा पनि छैन ।

सेक्युरिटी प्रिन्टिङ प्रेस प्रकरण त तपाईंले सुन्नुभएकै हाेला । यही प्रिन्टिङ प्रेस खरिद प्रक्रियामा ७० करोड रुपैयाँ कमिसन खान खाेजेकाे आराेप लागेपछि तत्कालीन सञ्चारमन्त्री गाेकुल बाँस्काेटाले राजीनामा दिनुपरेकाे थियाे । हो, यही सेक्युरिटी प्रिन्टिङ प्रेसबाट नै नोटहरू छापिन्छ ।

नेपालमा मात्र नभएर विश्वमा नै नोटहरू यसै मेसिनबाट छापिने गर्छ । यसको सम्पूर्ण नियम र निर्देशन भने अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषले गर्छ ।

नोट छाप्न यस्ता छन् प्रक्रिया

देशको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन, बजेटले व्यवस्था गरेको चालु खर्च र त्यस वर्ष आएको रेमिट्यान्सकाे हिसाबमा कति नोट छाप्ने भन्ने तय गरिन्छ, जसले मुलुकको अर्थतन्त्र धान्न सकोस् ।

यसरी कति नोट छाप्ने भन्ने तय गरिसकेपछि राष्ट्र बैंकले सरकारसँग नयाँ नोट छाप्न अनुमति माग्छ । नयाँ नोट छाप्न सरकारबाट अनुमति पाएसँगै राष्ट्र बैंकले कुन दरका नोट कति छाप्ने भन्ने तय गर्छ । जुन दरको नोट बजारमा बढी चलनचल्तीमा छ, त्यही नोट बढी मात्रामा छापिन्छ ।

मानौँ, २० रुपैयाँ दरको नोट बढी चल्तीमा छ भने त्यही नोट बढी मात्रामा छापिन्छ । सबै नोटमा ६ अंकको नम्बर राखिएको हुन्छ । जस्तै : देवनागरी लिपिको ‘अ १’ बाट छाप्न सुरु भएको नोट ‘अ १००’ सम्म छापिन्छ । ती सबै नोटमा ६ अंकको नम्बर पनि राखिएको हुन्छ । त्यसपछि फेरि ‘आ १’ बाट अरू नोट छापिन्छ । यसरी आवश्यकताका आधारमा ‘ज्ञ’सम्म नम्बरिङ गरेर नोट छाप्ने गरिन्छ ।

यसरी छापिने नोटहरूको आवरणको काम नोट डिजाइन समितिको हुन्छ । समितिमा राष्ट्र बैंकका डेपुटी गभर्नर, इतिहासविद्, संस्कृतिविद्, वन्यजन्तुविज्ञ, कलाकार (चित्रकार) आदि हुन्छन् । त्यसमा वन्यजन्तुविज्ञले कुन वन्यजन्तुको चित्र नोटमा राख्ने, संस्कृतिविद्ले नेपालको कुन संस्कृतिलाई प्रवर्द्धन गर्ने भन्ने सुझाव दिन्छन् ।

सबै पक्षको सुझावका आधारमा नोटमा कस्ता चित्र समावेश गर्ने भन्ने निर्णय भएपछि राष्ट्र बैंकमा नोटको डिजाइन गरिन्छ र राष्ट्र बैंकको बोर्डबाट स्वीकृत गराइन्छ । त्यसपछि मन्त्रिपरिषद्‌मा नोटको डिजाइन र दरलाई पेस गरिन्छ । त्याे प्रस्ताव पारित भएसँगै बैंकले नोट छाप्छ ।

यत्राे प्रक्रिया पुर्‍याएर छापेकाे खर्बाैंकाे नाेट राष्ट्र बैंकले किन जलाउँछ त ?

बेलाबेला तपाईं हामी सबैले सुन्ने गरेका छौँ- राष्ट्र बैंकले अर्बाैंका नोटहरू जलाएर नष्ट पारेको । विकासोन्मुख देशमा गरिबीको चपेटामा आधा हिस्सा जनता छन्, जो पैसा नभएर भोकभोकै बस्न बाध्य छन् । त्यस्तो देशमा पनि किन खर्बौं रुपैयाँबराबरका नोट जलाइएकाे हाेला ? धेरैमा यस्ताे जिज्ञासा हुन सक्छ ।

राष्ट्र बैंकले हरेक वर्ष पुराना भएका, चलनचल्तीमा आउन नसक्ने र क्यान्सिल भएका नोटहरू जलाउने गरेको छ । यो नेपालमा मात्र नभएर विश्वभर नै गर्ने गरिन्छ ।

विश्वमा हरेक वर्ष अनगिन्ती नोटहरू जलाइन्छ । सोहीअनुरूप राष्ट्र बैंकलाई पनि राष्ट्र बैंक ऐन, २०५८ को अधीनमा रहेर नोट जलाउन पाउने अधिकार छ । नोट छापिएर बजारमा गएपछि कारोबार हुँदै जाँँदा कतिपय नोट राष्ट्र बैंकमा फर्कन्छन् ।

राष्ट्र बैंकमा आएका पुराना नोटको सट्टामा नयाँ नोट बजारमा पठाइन्छ । यसरी पठाइएको नोटमा पुराना नोटहरूकै नम्बर हुने हुनाले ती फर्किएर आएका नोटहरूलाई मात्र बैंकले नष्ट गर्ने गर्छ ।

त्यसो त सर्वसाधारणको नोट भुलवश जलेमा पनि त्यसको क्षतिपूर्ति बैंकले दिन्छ । यसमा भने क्षतिपूर्तिको रूपमा जलेको नोट बराबरको रकम भुक्तानी पाउनका लागि नोटको नम्बरसहित नोटको दुईतिहाइ भाग हुनुपर्छ । नोटको आधा भाग मात्र भयो भने त्यसको भुक्तानी हुँदैन, किनकि आधा नोट एक ठाउँमा र आधा अर्को ठाउँमा पेस गरी दोहोरो भुक्तानी लिन सक्छन् भनेर दुईतिहाइ भाग हुनुपर्ने नियम बनाइएको हो ।

छालादेखि कागजसम्मको यात्रामा नेपाली नोट

हामीकहाँ कागजी नोट आएकाे धेरै भएको छैन । नेपालमा कागजी नोट २०१७ सालयता चल्न थालेकाे पाइन्छ । २००२ सालमा नै यसको सुरुवात गरे पनि चलनचल्तीमा भने १५ वर्षपछाडि मात्र आएको हाे । त्यसअघि नेपाली नोटहरू छालाका बनाइन्थे । यद्यपि, त्यस्ता नोटहरू कमैले मात्र प्रयोग गर्न पाए । यो राजघराना र व्यापारी वर्गमा मात्र प्रयोग हुने गर्थ्यो । (पुनः प्रकाशन)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असोज २८, २०७८ २१:४७