फेक न्युजको महामारी : त्याे ऋतिक राेशन काण्ड, याे एमसीसी सम्झाैता

A+ A A-

पुस २०५७ मा चितवनबाट एउटा हल्ला डढेलोसरी फैलियो, ‘भारतीय अभिनेता ऋतिक रोशनले एक अन्तर्वार्तामा नेपाललाई होच्याएर बोले । नेपाल र नेपाली मन पर्दैन भने ।’

यो अफवाहको सुरुवात चितवनको चिया पसलमा कुनै एक व्यक्तिबाट भएको थियो । त्यो चियागफलाई स्थानीय पत्रिकाले समाचार बनायो । अब ‘कागले कान लग्यो’ भनेर कसैले चलाएको हल्लामा कान छाम्न छाडेर मान्छेहरू कागको पछि दौडिन थाले । कालो झण्डा बाेकेर दुई/चार जना युवा ऋतिक रोशनविरुद्ध नाराबाजी गर्दै सडकमा निस्किए । पुतला जलाए ।

बलिउड हिरोको पुतला दहन गरिएपछि नेपालका प्रायः मिडियामा समाचार आयो । अब चितवनबाट सुरु भएको हल्ला समाचारकै कारण निमेषभरमै अरू जिल्लातिर पनि फैलियो । हुलका हुल मान्छे सडकमा नाराबाजी गर्न थाले । विरोध यतिमै सीमित रहेन । पार्टीका विद्यार्थी भातृसंगठनहरूले यसलाइ आन्दाेलनकै रूपमा चर्काए । त्यसमा पनि वामपन्थी पार्टीहरू अगाडि थिए ।

भारतीय कलाकारले गरेको भनिएको टिप्पणीको सजाय नेपालका मधेसी समुदायमाथि दिइयाे । रंगभेदी आक्रमण भयो । मधेसीमाथि दुर्व्यवहार गरियाे । उनीहरूका घर, पसलमा आगो लगाइयो । एउटै गाउँमा मिलेर बसेका पहाडे र मधेसी समुदायबीच फाटो आयो ।

‘ऋतिक रोशन घटनापूर्व पनि म पहाडी साथीहरूसँग बिरलै फरक मत राख्न सक्थेँ । तर, त्यसपछि उनीहरूको हरेक कुरामा सहमत हुनु मेरो बाध्यता नै थियो । र, त्यो उनीहरूप्रति आफ्नो बफादारी साबित गर्ने र आफू नेपाली भएको दाबी गर्ने आधार थियो’, विभेदविरुद्ध विखण्डनसम्म पुगेर फर्किएका जनमत पार्टीका अध्यक्ष डा. सिके राउतले आफ्नो आत्मकथा ‘वैराग्यदेखि बचाव’सम्ममा लेखेका छन्, ‘अब फरक मत राखेमा ‘आखिर जात देखाइहाल्यो’ भन्थे ।’

लोकतान्त्रिक समाजवादीका नेता केशव झा पनि आफूले त्यो बेला असाध्यै अपमान सहेको बताउँछन् । ‘गल्ती नै भए पनि अर्को देशको, अरू कसैले गरेको थियो । हामी मधेसी समुदायमाथि आक्रमण भयो । त्यही अपमानले मभित्र क्रान्ति पैदा भयो । त्याे प्रकरणपछि नै म राजनीतिमा लागेको हुँ’, झा भन्छन् ।

आन्दोलन नियन्त्रण गर्न प्रहरीले गोली चलाउनुपर्‍यो । त्यस क्रममा चार जनाकाे अनाहकमा ज्यान गयाे । नेपालमा यत्रो काण्ड भएपछि भारतीय मिडियाले पनि खबर छापे । नेपालतिर आन्दोलन चलिरहेकै थियो । यसरी नेपालीलाई उत्तेजित बनाउने गरी ऋतिकले कहाँ, कहिले, के कुरा गरे, बल्ल खोजी गर्न थालियो ।

भारतीय पत्रकारले ऋतिकलाई सोधे, ‘तपाईंले नेपालबारे टिप्पणी गर्नुभएको हो ?’

ऋतिकले जवाफ दिए, ‘मैले नेपालबारे कुनै टिप्पणी गरेको छैन ।’ खोजीनिधी गर्दा ऋतिक रोशनले नेपालबारे कुनै टिप्पणी गरेको पाइएन । यो कुरा थाहा पाउँदासम्म नेपालमा केही मानिसले ज्यान गुमाइसकेका थिए । दर्जनौँ घाइते भएका थिए । त्योभन्दा भयानक त मिलेर बसेका फरक-फरक समुदायबीचको सद्भावमा खलबलिइसकेकाे थियो ।

०००

दुई वर्षअघि काठमाडौंमा एउटा हल्ला चल्यो, ‘पर्सामा धमाधम भारतीयलाई नागरिकता दिइँदै छ ।’

यो हल्ला केही युट्युबरको कानमा पर्‍यो । यथार्थ नबुझी उनीहरूले सनसनीपूर्ण शीर्षक दिएर यसलाई सामाजिक सञ्जालतिर फैलाए । पर्सा जिल्ला प्रशासन कार्यालयअगाडि नेपाली नागरिकता लिन भारतीयको घुइँचो भन्दै भिडियो आएपछि सामाजिक सञ्जालका प्रयोगकर्ता चुप लागेर के बस्थे ! फेरि राष्ट्रवाद जाग्यो ।

‘भारतीयलाई नेपाली नागरिकता काण्ड’ ह्यासट्यागमा त्यो भिडियोले सनसनी मच्चायो । त्यो बेला नागरिकताको बहस उत्कर्षमा थियो । फेरि बिराेधकाे कालो झण्डा लिएर केही हुल मान्छे सडकमा निस्किए अनि नाराबाजी गर्न थाले । सरकारी कार्यालयमा ढुङ्गामूढा, तोडफोड गरियो । पछि त्यो भिडियोको सूचना गलत रहेको प्रमाणित भयो ।

०००

गत १ असारमा काठमाडौं बबरमहलकी घरधनी सरस्वती प्रधानले जात थाहा पाएपछि आफूलाई कोठा भाडामा नदिएको दाबीसहित सञ्चारकर्मी रुपा सुनारले प्रहरीमा जाहेरी दिइन् । यो मुद्दा अनुसन्धानकै क्रममा थियो । तर, एकाएक हल्ला फैलियो, ‘नेपालमा इयूले जातीय सद्भाव भड्काउन खोज्दैछ । यसमा रुपा प्रयोग भएकी छन् । उनले इयूबाट डेढ करोड रुपैयाँ लिएकी छन् ।’

केही अनलाइन पोर्टलमा त यो हल्ला प्रमुख समाचार नै बन्यो । पीडक भनिएको पक्षले आफ्ना विरोधीविरुद्ध आएका सूचना फैलाउन भूमिका खेल्ने भइहाल्याे । सामाजिक सञ्जालमा रुपाको चर्को आलोचना हुन थाल्यो । रुपाले प्रहरीदेखि प्रेस काउन्सिलसम्म उजुरी दिइन् । तर, उनले डेढ करोड लिएको आरोप पुष्टि हुन सकेन । उल्टै काउन्सिलले याे प्रकरणमा भ्रम फैलाएकाे भन्दै ६ वटा अनलाइन पाेर्टललाई कारबाही गर्‍याे । जिल्ला अदालत काठमाडाैंले रूपामाथि घरधनी प्रधानले जातीय विभेद गरेकाे भन्दै एक लाख १५ हजार रूपैयाँ धराैटी मागेकाे छ । यसकाे अन्तिम फैसला आउन बाँकी छ ।

०००

अहिले उसैगरी चर्चामा छ, अमेरिकासँग भएकाे एससीसी सम्झाैता ।

‘एमसीसी सम्झौता लागू भयो भने अमेरिकी सेना नेपाल आउँछन् । नेपालले सिरिया, इराक, अफगानिस्तानकै नियति भोग्नुपर्छ । अमेरिकी सेना बिजुलीको तारमुनि बन्दुक लिएर बस्छन् । चित्त नबुझेको मान्छेलाई देख्यो कि हानिहाल्छ । ढालिहाल्छ । हत्या, बलात्कारजस्तो अपराधमा उनीहरूलाई नेपालको कानुन लाग्दैन । पाल्पाको नुवाकोट डाँडामा क्षेप्यास्त्र प्रणाली निर्माण गरेर मिसाइल हान्ने अमेरिकी योजना हो ।’

यस्ता हल्ला हिजोआज सामाजिक सञ्जालमा छ्यापछ्याप्ती छन् । एमसीसीबारे अफवाह यतिसम्म फैलाइएको छ, कतिपय मान्छे त यसका विरुद्ध मर्नुपरे मर्छौं भनिरहेका छन् । सडकमा नाराबाजी भइरहेको छ ।

विज्ञ भनिएकाहरूसमेत दुईतिर बाँडिएका छन् । कोही एमसीसीको ठेक्का नै लिएजसरी चिच्याइरहेका छन्, ‘एमसीसी (इन्डाेप्यासिफिक स्ट्र्याटेजी) आईपीएससँग जोडिएकै छैन । विशुद्ध आर्थिक कार्यक्रम हो । यो परियोजना लागू भएपछि नेपालको रुपरेखै बदलिन्छ । अमेरिकाको यसमा कुनै स्वार्थ छैन ।’

जबकि, अमेरिकी उच्च अधिकारीहरूले विगतमा भनेकै कुरा हो, एमसीसी आईपीएसकाे अघोषित अंग हो ।

अफवाहकाे महामारीमा परेका सर्वसाधरण जतातिर चर्को स्वर सुन्छन्, उतैतिर विश्वास गरेको पाइन्छ । यहाँसम्म कि हल्लाकै पछि लागेर सरकारले एमसीसीलाई लाजमर्दाे प्रश्नहरूको सूची पठाएको थियो ।

अहिले एमसीसीको पक्षमा बोल्नेहरूमाथि त साइबरदेखि भौतिक आक्रमणसम्मको खतरा छ । विरोधमा पल्लाभारी भएको देखेर विज्ञ, राजनीतिकर्मी, अभियन्तालगायतले बोली फेरेको पनि देखिन्छ । पक्षमा भएका दलहरू चुपचाप प्रायः छन् । हल्ला चिर्न एमसीसी नै सक्रिय देखिन्छ । केहीअघि त विज्ञापन बनाएर टीभीमा प्रसारणसमेत गरेको थियो ।

कुनै कुराको विरोध, समर्थन हुनु अस्वाभाविक होइन । तर, यस क्रममा अघि सारिएका तर्क भने ज्यादै अनौठा छन् ।

सामाजिक सञ्जालमा एउटा भाइरल भिडियो छ, जहाँ एक पत्रकारले टंकप्रसाद चौलागाईं नामका एक ज्येष्ठ मानिसलाई सोध्छन्, ‘एमसीसी किन ल्याउन हुँदैनजस्तो लाग्छ हजुरलाई ?’

एमसीसी स्वीकार्नु हुँदैन भन्ने पक्षमा दरिएका टंकप्रसाद जवाफ दिन्छन्, ‘हाम्रो नेपालमा एनसीसी ल्याउन हुँदैन । हाम्रो नेपालै छ नि । ऊ नै छ नि । पहिलेकै छ नि हाम्रो । टेलिफोन छ । ऊ छ । सबै थोक छ नि । एनसीसी मात्रै हो र बाबु, अहिले त टीभी त खाए त यी चो..डा..ले । तीन सयमा एउटा घरलाई हुन्थ्यो, अहिले पानसय तिर्नुपर्छ एउटा टीभीले । कुरा बुझ्नुभो ? यी थोत्रा गाडी ल्याएर यहाँ १५/२० हजार कर तिर्नुपर्छ ।’

एमसीसीको विरोध गर्ने सबैले यही स्तरको बुझाइ राख्छन् भन्न खोजिएको होइन । तर, एमसीसीको विरोधमा सडकमा निस्किएका अक्सर प्रदर्शनकारीले राख्ने कतिपय तर्क अत्यन्तै भ्रामक छन् ।

आफूलाई सामाजिक अभियन्ता बताउने ज्ञानबहादुर शाही (ज्ञानेन्द्र) सार्वजनिक रूपमा भन्दै हिँडेका छन्, ‘अमेरिकी सेनाले नेपालमा आएर अड्डा जमाउँछ । एकपल्ट आएपछि फर्केर जाँदैन । नेपाल अमेरिकाको उपनिवेश बन्छ ।’

जबकि, यो कुरा पुष्टि गर्न उनीसँग झिनो पनि आधार छैन । उनले यस्तो दाबी गरेका भिडियोहरू हजारौँले शेयर गरिरहेका छन् । लाखौँले हेरिरहेका छन् ।

केही दिनअघि एउटा भिडियो क्लिप्स सामाजिक सञ्जालमा भाइरल थियो, जहाँ तिनै ज्ञानबहादुर एमसीसी सम्झौतामा भएको अकर्मण्यता शब्दलाई आक्रमण भनेर पढिरहेका देखिन्छन् । बहसमा उनीसँगै बसेका अर्का एक जनाले उनलाई सम्झाउँछन्, ‘एउटा शब्द बिग्रँदा अनर्थ लाग्छ, भ्रम फैलिन्छ ।’

एमसीसीको पक्षमा लागेकाहरूचाहिँ यसलाई गरिब देशले पाएको ‘अमृत’ भनिरहेका छन् । एमसीसी अस्वीकार गरे अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसँग नेपालको सम्बन्ध बिग्रने भविष्यवाणी गरिरहेका छन् । एमसीसी लागू भइसकेको दलील दिँदैछन् ।

डा. युवराज संग्रौलालगायतका विज्ञ एमसीसीको एकोहोरो विरोध गरिरहेका छन् । डा. स्वर्णिम वाग्लेहरू निरन्तर एमसीसीको बचाउमा देखिन्छन् । सरकार आफैँ दोधारमा छ भन्ने कुरा उसले केही साताअघि पठाएको प्रश्नसूचीबाटै पुष्टि भइहाल्छ । हारिने डरले एमसीसीको पक्षधर सत्तारुढ कांग्रेस र विपक्षी एमाले नै चुनावअघि यसलाई अघि बढाउन आलटाल गरिरहेका छन् ।

‘एटेन्सेन सिकर’हरूले यही ग्यापको फाइदा उठाउँदै भ्रम फैलाइरहेका छन् । पक्षको तुलनामा एमसीसीको विपक्षमा माहौल यति चर्किइसकेको छ, कसैले तथ्यप्रमाण राखेर बुझाउन खोजे पनि लोकले मान्नेवाला छैन ।

बरु एमसीसी अस्वीकार गरे नेपाललाई बीआरआई परियोजनाअन्तर्गत चीनले १ खर्ब सहयोग दिने घोषणा गरेको अर्को हल्लामा मानिसहरू रमाइरहेका छन् । यस्तै गलत सूचना राखेर टिकटकमा पोस्ट गरिएको भिडियोमा १ लाखभन्दा ज्यादा लाइक अनि समर्थनमा हजारौँ कमेन्टहरू देख्न सकिन्छ । एमसीसीबारे बहस यति नमजाले गिजोलिएको छ, अब यसले निकास पाउने सम्भावना निकै न्यून देखिन्छ ।

०००

यी त प्रतिनिधि घटना मात्र हुन्, यस्ता हल्लाहरूले व्यक्ति, परिवार, समाजहुँदै सिङ्गो देशलाई समेत क्षति पुर्‍याएका प्रशस्त घटना छन् । यतिसम्म कि, जनस्वास्थ्यजस्तो संवेदनशील मामिलामा समेत मानिसहरूले फेक न्युजको खेतीपाती गरेको देखियो- कोरोना केही होइन भन्नेदेखि भ्याक्सिन लगाउँदा मरिन्छ भन्नेसम्म ।

अन्तर्राष्ट्रिय पत्रकारितामा ‘सिटिजन जर्नलिज्म’ भन्ने शब्दको चर्चा छ । आफूले पाएको सूचना, आफूलाई लागेको विचार अरूसमक्ष बाँड्ने माध्यमका रूपमा मानिसहरूसँग सामाजिक सञ्जाल छ । सूचना छ, माध्यम पनि छ । अर्थात् सूचनालाई सही तरिकाले ल्याएमा एउटा नागरिक स्वयम्‌ले पत्रकारको काम गर्न सक्छ । यसअनुसार यो माध्यमको सदुपयोग गर्ने मानिसहरू पनि थुप्रै छन् ।

तर, जानाजान वा थाहा नपाएर फेक न्युज, हल्लालाई गोडमेल गरी आफूले पाएको सुविधाको दुरुपयोग गर्नेको जमात पनि सानो छैन । ऋतिक रोशन काण्ड भएका बेला सामाजिक सञ्जालको यति सहज पहुँच थिएन । त्यसबेला अखबार, टीभी र रेडियो नै फेक न्युज फैलाउने माध्यम बने । तर, हिजोआज यस्तो हल्ला निमेषभरमै देशभर फैलिन, फैलाउन सम्भव छ, सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट ।

आज सबैको हातहातमा मोबाइल छ, इन्टरनेट छ । अनि त्यो मोबाइल र इन्टरनेट कसलाई ‘देउता’ बनाउने, कसलाई ‘दैत्य’ बनाउने भन्ने ‘देवास्त्र’का रूपमा प्रयोग भएको देखिन्छ । आज फेक न्युजको खेतीमा सबैभन्दा बढी सर्वसाधारण प्रयोग भइरहेका छन् । ‘सिभिक ड्युटी’जस्तै गरी मानिसहरूले फेक न्युज फर्वार्ड गरिरहेका छन् ।

स्क्याम वा रमाइलो खालका कुरा त प्राय: मान्छेले थाहा पाउँछन् । तर, कतिपय कन्टेन्ट यस्ता हुन्छन्, जो मानिसले झुटाे हो भन्ने भेउ नै पाउँदैनन् र फर्वार्ड गरिदिन्छन् । केही महिनाअघि होण्डाले आफ्नो वार्षिकोत्सवमा बाइक उपहार दिन्छ भन्दै लोभ्याएर कसैले खेलाएको अनलाइन खेल ‘बुद्धिजीवी’ भनिएकाहरूले समेत खेल्न भ्याए । पछि होण्डाले विज्ञप्ति निकालेर आफूले बाइक जिताउनेखाले कुनै खेल नखेलाएको भनेपछि धेरै रोकिए । कतिपयचाहिँ खेलिरहे ।

हुनलाई फेक न्युज अहिले नेपालको मात्रै नभएर पूरै विश्वको समस्या हो । अमेरिकासहितका देशमा फेक न्युजले त्यहाँको समाज, राजनीतिमा ठूलै असर गरेको देखिन्छ ।

बीबीसीले सन् २०१८ मा गरेको एउटा सर्भेले देखाएको थियो, ‘आफ्नो धारणा, विश्वास, मूल्यमान्यता कुनै समाचारमा अटाएको पाइए मानिसहरू आँखा चिम्लेर शेयर अनि फर्वाड गर्न थाल्छन् । चाहे त्यो सरासर गलत नै किन नहोस् ।’

‘आफूले पहिल्यैदेखि विरोध गरिरहेको विषयमा कुनै समाचार आयो भने त्यो गलत नै भए पनि शेयर गर्ने प्रवृत्ति छ’, साउथ एसिया चेकका सम्पादक दीपक अधिकारी भन्छन्, ‘यसलाई कन्फरमेसन बायस भनिन्छ ।’

दीपक अधिकारी, सम्पादक, साउथ एसिया चेक ।

६ वर्षयता नेपालमा तथ्य जाँचसम्बन्धी अनलाइन पोर्टल साउथ एसिया चेक छ । कोरोना महामारीका बेला आएर हल्लाको जाँच गरी साउथ एसिया चेककाे टोलीले वाहवाही पाएको थियो ।

बीबीसी अध्ययनको अर्को निचोडले भन्छ- फेक न्युज फैलाउँदा मानिसहरूले राष्ट्रवादलाई आड बनाएका छन् । यो तर्कलाई थप प्रस्ट पार्न बीबीसी लेख्छ, ‘यसको अर्थ राष्ट्रवादीले नै फेक न्युज फैलाए भन्न खोजिएको होइन । राष्ट्रवादको आडमा चाहिँ फेक न्युज फैलाउने काम भइरहेको छ ।’

सामाजिक सञ्जालमा पोस्टहरू देख्न सकिन्छ, ‘तीन करोड नेपालीले हेर्नैपर्ने भिडियो । तपाईं देशभक्त हो भने यो भिडियो शेयर गर्नुहोस् ।’

एउटा मुद्दाबारे मिडियामा आउने परस्परविरोधी समाचार, लेखका कारण मानिसहरू मूलधारका मिडियालाई समेत बिकाउ ठान्छन् । उनीहरू यस्तो संशयमा युट्युब र कतिपय अनलाइनका भड्काउ सामग्रीले बल पुर्‍याएको देखिन्छ । विज्ञहरूले पनि कुनै विषयमा बोल्दा राम्रा र नराम्रा दुवै पक्षबारे बोल्छन् । तर, मानिसहरू ‘अतिवादी’का पछि दौडिरहेका छन् । एमसीसी खराब हो भन्नेतिर एउटा जमात, यो त अमृत हो भन्नेतिर अर्को जमात ।

‘जब समाज संकटमा हुन्छ । मानिसहरू ध्रुवीकृत हुन्छन् । तब एकखाले भ्याकुमको स्थिति बन्छ । त्यस बेला सजिलै फेक न्युज फैलिन्छ’, त्रिभुवन विश्वविद्यालय समाजशास्त्र विभागका उपप्राध्यापक प्रेमबहादुर चलाउने भन्छन्, ‘यस्तो अवस्था चिर्न सबैभन्दा बढी प्रभावकारी भूमिका व्यावसायिक मिडियाको हुनुपर्छ ।’

व्यावसायिक मिडियाको कमजोरी

फेक न्युजले प्रश्रय पाउनुमा सरकारी संयन्त्र र व्यावसायिक भनिएका मिडियाको कमजोरी प्रमुख कारण रहेको कतिपयकाे बुझाइ छ । उनीहरूका अनुसार, मूलधार भनिएका मिडिया पुग्न नसकेका ठाउँमा युट्युबर पुगेका छन् । तलभन्दा तल पुगेर मानिसहरूको आवाज बाहिर ल्याइदिएका छन् । त्यसैले युट्युबरले देखाएका जेसुकै कुरालाई ती मान्छेले सत्य ठान्छन् । पत्रकार अधिकारी भन्छन्, ‘व्यावसायिक मिडियाले बेवास्ता गरेका तर आममान्छेसँग सिधासिधी जोडिएका धेरै विषयमा युट्युबर पहिलो भएका छन् । यस्ता विषयमा मूलधारका मिडिया फेल भए । युट्युबर हाबी भए । मिडिया लिटरेसी छैन । स्वतन्त्र विज्ञ छैनन, प्राय: पूर्वाग्रही छन् ।’

प्रेम चलाउने, उपप्राध्यापक, त्रिभुवन विश्वविद्यालय, समाजशास्त्र विभाग ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय समाजशास्त्र विभागका उपप्रध्यापक चलाउने नेपालकाे सन्दर्भमा सरकारी संयन्त्र चुस्त नहुनु, नागरिकमा वर्तमान राजनीतिक प्रणाली, यसका अंगप्रति वितृष्णा बढ्नुलाई पनि फेक न्युज फैलनुकाे एउटा कारण मान्छन् । उनी भन्छन्, 'सरकारले नागरिकको विश्वास जित्न सकेन । राजनीतिकर्मीले राम्राे काम गर्न सकेनन् भने यसको फाइदा अरू कोही न कोहीले त उठाइहाल्छ । अब नागरिकले सरकारलाई भन्दा अमुक व्यक्तिलाई बढी मान्न थाल्छन् । त्यस्ता व्यक्तिले फेक न्युज मात्र हाेइन, समाजमा सद्भाव नै भड्काउन सक्छन् ।'

प्रकाशित मिति: आइतबार, असोज १०, २०७८ १७:३५