'उसको सूर्य पूर्वमा रातो छ, बिहे गरेपछि पश्चिममा रातो हुनेछ'

A+ A A-

मनु ब्राजाकीको नाम मैले तीसको दशकमा सुनेको थिएँ तर उहाँका रचनाहरू पढेको थिइनँ । पहिलोपल्ट नाम सुन्दै अनौठो लागेको थियो । त्यो कस्तो थर होला भन्ने पछिसम्म लागिरह्यो । झापामा निकै साथीहरूलाई सोधेँ, अरूले पनि मेरैजस्तो अन्योल बोले ।

चालिसको दशकमा जब साझा प्रकाशनबाट गरिमा पत्रिका निस्किन थाल्यो, त्यसमा मनु ब्राजाकीका कथाहरू छापिन थाले । ती कथाहरू हामीले पढिआएका जस्ता परम्परागत थिएनन् । तिनका बनोट र प्रस्तुति नयाँ किसिमका थिए । आख्यानात्मक हुँदाहुँदै पनि ती कताकता निबन्धात्मक जस्ता पनि लाग्थे । कथा भए पनि त्यहाँ छापिएका वाक्यहरूलाई सुक्तिका रूपमा प्रयोग गर्न मन लाग्थ्यो ।

उहाँका गरिमामा छापिएका अधिकांश कथाहरू मैले पढेँ । हरेक कथा कुनै खास कुरामा केन्द्रित हुन्थे । अधिकांश कथाहरू देशभित्र रहेको सामाजिक, राजनीतिक र बौद्धिक विसंगतिका विरुद्धमा हुन्थे । एउटा राम्रो निबन्धकार वा व्यङ्ग्य लेखकले लेखेको भन्दा कडा व्यङ्ग्य हुन्थ्यो उहाँका कथामा । प्रस्तुतिको गम्भीरताभित्रै अनौठो गरी हाँस्न मन लाग्ने वाक्यहरू फ्याट्ट आँखामा ठोक्किन आउँथे, अनि पाठक एकछिन मुस्कुराउँथ्यो ।

हरेक महिना गरिमा पढेर हामी उहाँका कथाको चर्चा गर्थ्यौं । अनौठो पाराले उहाँले हामीलाई प्रभावमा पार्नुभएको थियो । उहाँका अधिकांश कथामा तराईको जनजीवन र समस्याहरू मुखरित भएका हुन्छन् । जुन लेखनमा पनि अन्ततोगत्वा कुनै खास दृष्टिकोण र विचार आएको हुन्छ । आख्यानमा यसरी निबन्धात्मक शक्तिले भन्न सक्ने कला उहाँमा फरक प्रकारले उभिएको पाइन्छ ।

उसो त बीस/बाईस वर्षकै उमेरमा क्रान्तिकारी बनेर सशस्त्र विद्रोह गर्न भनी जगदिश घिमिरेका साथ सिन्धुली र रामेछाप कब्जा गर्न हिँडेको कुरा रमाइलो चर्चासँगै टुङ्गिन्छ । त्यो उमेरमा आउने यस्तै क्रान्तिकारी सोचले कैयौँ मानिसहरू राजनीतिमा पछिसम्म लागेर ठूलाठूला नेता नै बनेका छन् ।

हाम्रो देशका अधिकांश नेताहरू सुरुमा त्यसरी नै जोसले घर छोडेर हिँडेकाहरू नै त हुन् । तर, उहाँहरूको क्रान्तिकारी सोच धेरै दिन टिकेन । कालान्तरमा लेखनमा आउँदा पनि त्यो चेत भने सँगै आएको पाइन्छ । त्यही चेत नै कथा, कविता, गजल, उपन्यास सबैतिर पसेको पाइन्छ । यद्यपि पछि उहाँलाई कहीँ कतै पनि राजनीतिक दलहरूका झण्डामुनि देखिएन । उहाँका पाठक सबै धार र विचारका हुन्थे ।

अमेरिकामा मुटुको उपचार गराइरहनुभएका मनु ब्राजाकीले नेपाल जाइहाल्नुजस्तो भएको छ तर उपचार पनि छोड्नुभएको छैन भन्नुभो । उहाँले मेरो अमेरिका–यात्रा र लेखनका बारेमा सोध्नुभो । त्यो नै उहाँसँगको मेरो अन्तिम प्रत्यक्ष भेट थियो ।

कृति राम्रो भए लेखक चिनेको, देखेको, भेटेको वा अरु कुनै पारिवारिक सम्बन्धको भइरहनु आवश्यक नहुने रहेछ । उसो त हामीले कैयौँ त्यस्ता अत्यन्त लोकप्रिय कृतिहरू पढिरहेका हुन्छौँ, जुन कृतिको लेखकलाई न कहिल्यै भेटेका हुन्छौँ, न भेट्ने सम्भावना नै हुन्छ । तैपनि हामी ती लेखकलाई एकदमै आफन्तजस्तो माया गर्छौं र उनको पक्षमा कैयौँसँग बहससमेत गरिरहेका हुन्छौँ । सायद कोही कसैको फ्यान बनेको भनेको पनि त्यही स्थिति होला ।

मलाई उहाँको सबैभन्दा धेरै मनपरेको कथा थियो– ‘आमालाई बेच्नु हुँदैन लाटा’ । त्यसो त धेरैले मन पराएका थिए– ‘तिम्री स्वास्नी र म’ । त्यो पनि मलाई मन नपरेको होइन । उहाँले त्यही कथालाई कृतिको शीर्षक बनाएरै किताब छाप्नु पनि भयो । तर, किनकिन मलाई माथि उल्लेख गरेको कथा नै मन परेको थियो । त्यो कथा सामाजिक तथा राजनीतिक व्यंग्यमा आधारित थियो ।

एउटा बेरोजगारी युवकको छटपटी र पीडा कथाभरि छ । कथा यतिसम्म निर्मम छ कि त्यो पात्र यौनकर्मीको दलाल थियो । एकपल्ट उसले केटी ल्याइदिने सर्तमा एक जनासँग पाँच सय रुपैयाँ लिन्छ तर उसले कुनै केटी त्यो मानिसको कोठामा पुर्‍याउन सक्दैन । केही नलागेपछि उसले आफ्नै स्वास्नीलाई भन्छ । स्वास्नीले त झन् कसरी मानोस् र ? स्वास्नीले हातको नोटसमेत खोसेर झ्यालबाट बाहिर फालिदिन्छे । उसले तल गएर नोट खोज्छ, कहीँ भेट्दैन । अनि ऊ आफैँ त्यो मानिसको अगाडि गएर आफ्नो सुरुवाल खोलेर घोप्टिन्छ । कथा यति हदसम्म निर्मम छ । आर्थिक अभावका कारण एउटा पुरुषभित्र उत्पन्न विवशताको योभन्दा कारुणिक अवस्था के हुन सक्ला ?

त्यही कथामा कतै एउटा यस्तै खालको वाक्य पनि छ– ‘अहिले ऊ जवान छ । बिहे गरेको छैन । घरजम बसालेको छैन । अहिले उसको सूर्य पूर्वमा रातो छ । जब ऊ बिहे गर्छ, घरमा श्रीमती, छोराछोरी हुन्छन् । अनि उसको सूर्य पश्चिममा रातो हुन्छ ।’

यो वाक्यले यति सशक्त व्यङ्ग्य बोकेको छ कि आज पनि यो उत्तिकै शक्तिशाली छ । आज पनि कैयौँ युवकहरू सडकमा नारा, जुलुस र आन्दोलनमा अग्रपंक्तिमा पुग्न चाहन्छन् । क्रान्तिकारी बन्न खोज्छन् । आमूल परिवर्तनका लागि लागेको भन्छन् र बन्दुक पनि बोक्न तयार हुन्छन् । तर, तिनीहरू विस्तारै मूलधारबाट हराउँदै जान्छन् । कतिपय पछि कताकता देखिन्छन् पनि, कैयौँ त कहिल्यै पर्दामा आउँदैनन् । एउटा बेला हुन्छ, हरेकभित्र क्रान्तिकारी बन्न मन लाग्छ । यो संसारलाई नै बदल्न मन लाग्छ । संसार बदलिँदैन, ऊ आफैँ बदलिन्छ ।

मनु ब्राजाकी नेपाली गजलका पुराना गजलगो पनि हुनुहुन्थ्यो । उहाँका २०१९ सालतिरै गजलहरू छापिएका पाइन्छन् । उहाँ उसैबेलाको कथाकार पनि हो । उहाँकै संगतले आफू लेखनतिर लागेको भनेर जगदीश घिमिरेले आफ्नो ‘अन्तर मनको यात्रा’ मा उल्लेख गरेका पनि छन् । तर, बीचमा के भएर हो, लामो समयसम्म उहाँ लेखनबाट बाहिर गएको पाइन्छ । त्यसै भएर पनि त्यसबीचका पाठकहरूले उहाँलाई पढ्न पाएनन् ।

गरिमामा छापिन थालेपछि उहाँका पाठकहरू एकाएक उम्रिए । उहाँको लेखनको चमत्कार नै त्यो आकर्षणको कारण थियो । चालिसको दशकदेखि एकाएक सक्रिय हुनुभएका ब्राजाकी अन्तिमसम्म नै लेखनमा निरन्तर रहनुभयो । पछिल्लो कालमा पनि उहाँका गजलहरूले अलग्गै आसन पाएका थिए । नेपाली साहित्यमा उहाँको नामजस्तै लेखन पनि पृथक्‌ छ ।

मैले पहिलोपल्ट उहाँलाई काठमाडौंकै एउटा कार्यक्रममा नजिकैको कुर्सीमा मञ्चमा भेटेँ । उहाँको प्रमुख आतिथ्यमा सम्पन्न त्यो कार्यक्रममा मलाई पनि उहाँकै छेउमा बसाएकोमा आयोजकप्रति कृतज्ञ भएको थिएँ । नजिक हुनाले सभाको मर्यादालाई तोड्दै हामीले खुसुखुसु कुरा गरिरह्यौँ । त्यसैबेला मैले उहाँसँग सोधेको थिएँ, ‘मनुको त अर्थ सहजै छ तर यो ब्राजाकी भनेको चाहिँ मैले बुझेको छैन । के होला भन्ने जिज्ञासा अझै छ । के म यो प्रश्न यहाँसँग सोधौँ ?'

उहाँले केही बेरै नलगाई भन्नुभो, ‘यसको अर्थ मलाई पनि थाहा छैन र यसको अर्थ खोज्न वा बनाउनतिर म आजसम्म लागेको छैन । बस्, यसलाई खालि एउटा शब्द सम्झनुभए हुन्छ ।’ त्यसपछि फेरि केही सोधिनँ । मलाई सोध्नेहरूलाई पनि म त्यही कुरा सुनाइदिन्थेँ ।

त्यसबेला उहाँ पुत्रशोकले दुःखमा हुनुहुन्थ्यो । म पनि पत्नीशोकले दुखित थिएँ । हाम्रा शोकहरूले त्यो सभालाई नै प्रभावित गर्लाजस्तो भएको थियो । त्यसबेला उहाँ भर्खरै मुटुको समस्याले केही समय अस्पताल बसेर निस्किनुभएको थियो । मजस्तो धेरै नबोल्ने, सोधेको प्रश्नको झट्टै जवाफ दिने उहाँको स्वभाव थियो । अध्ययन र ज्ञान प्रचुर भए पनि त्यसलाई अनावश्यक रूपमा प्रस्तुत नगर्ने उहाँको विशेषता थियो । आठवटा कथासंग्रह, एउटा उपन्यास र केही गजलका पुस्तकहरू प्रकाशित छन् । गजल र आख्यान दुवैमा हामी उहाँलाई समानान्तर क्षमताको भेट्दछौँ ।

पछिल्लोपल्ट मैले उहाँलाई अमेरिकाको कोलोराडोमा एक बृहत् साहित्यिक समारोहमा भेटेको थिएँ । मैले उहाँलाई छेउमा गएर नमस्कार गर्दै सोधेँ, ‘दाइले चिन्नुभयो कि भएन होला । म कृष्ण धरावासी ।’ मलाई अँगालो हाल्दै भन्नुभो, ‘कसरी चिन्दिनँ म तपाईंलाई ?’

मैले उहाँलाई परोक्ष चिनेजस्तै उहाँले पनि मलाई मेरै रचनाहरूबाट चिन्नुभएको रहेछ । मलाई अचम्म लागेको चाहिँ के थियो भने, मेरा अखबारतिर छापिएका लेखहरूका बारेमा पनि उहाँले त्यो दिन कुरा गर्नुभएको थियो । पछि पनि अरू विभिन्न कार्यक्रमहरूमा भेट भयो । सामान्य औपचारिकतामै हामी सीमित हुन्थ्यौँ । वास्तवमा म उहाँको लेखनबाट जुन हदसम्म प्रभावित थिएँ, त्यसकै कारणले होला उहाँमाथि अत्यधिक आदरभाव उत्पन्न हुनाले पनि धेरै घुल्न सकिनँ ।

पछि सुनेँ, उहाँ अमेरिकातिर बस्न लाग्नुभएको छ । स्वास्थ्य उपचारका लागि पनि उहाँलाई त्यो आवश्यक थियो सायद । यसै पनि सधैँ नभेटिने मानिस जहाँ बसे पनि के नै फरक पर्ने हो र । आजको समय भनेको सामाजिक सञ्जाल र मिडियाको हो । यो बेला एक प्रकारले भन्ने हो भने पृथ्वीको दूरी नै हराएको छ । संसार हरेक मानिसका हत्केलामा आएर साँघुरिएको छ । उहाँ लामो समय अमेरिकामा बस्नुभयो । विशेष प्रतिभा भएका व्यक्तिहरूलाई अमेरिकाले सहजै नागरिकता दिन्छ । उहाँलाई पनि नागरिकता लिने कि भनेर अमेरिकी सरकारले सोधेको थियो तर उहाँले आफू नेपाली पासपोर्टमै बस्न राजी हुनुभयो । आखिर उहाँले आफ्नो शरीर नेपाली भूमिमै विसर्जन गर्नुभयो ।

पछिल्लोपल्ट मैले उहाँलाई अमेरिकाको कोलोराडोमा एक बृहत् साहित्यिक समारोहमा भेटेको थिएँ । मैले उहाँलाई छेउमा गएर नमस्कार गर्दै सोधेँ, ‘दाइले चिन्नुभयो कि भएन होला । म कृष्ण धरावासी ।’ मलाई अँगालो हाल्दै भन्नुभो, ‘कसरी चिन्दिनँ म तपाईंलाई ?’ अनि केही बेर छेउको कुर्सीमा बसेर कुराकानी गर्‍यौँ ।

त्यसबेला पनि उहाँ मुटुको उपचार गरिरहनुभएको थियो । नेपाल गइहाल्नुजस्तो भएको छ तर यो उपचार छोड्नुभएको छैन भन्नुभो । मेरो अमेरिका यात्रा र लेखनका बारेमा सोध्नुभो । सामान्य भलाकुसारीपछि हामी छुट्टियौँ । त्यो नै उहाँसँगको मेरो अन्तिम प्रत्यक्ष भेट थियो । पछि काठमाडौंमै उहाँको निधन भएको बेला म झापामा थिएँ ।

नेपाली साहित्यका एक फरक अनुहार मनु ब्राजाकी उहाँका कृति र योगदानकै कारणले हामी अघि सधैँ जीवन्त हुनुहुन्छ आफ्ना कृतिहरूका आधारमा उभिएर ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ १८, २०७८ ०७:५९