बिदा टुहुरे– साढे तीन क्लास पढ्ने, लाखौँ जनता पढाउने गुरु

A+ A A-

सबै मनोरथ पूरा भई जीवन बिसाउन पाउने सौभाग्य आखिर कसलाई पो हुन्छ र ? जेबी टुहुरेलाई पनि भएन । बाँकी २० वटा गीत रेकर्ड गराउने उनको कत्रो धोको थियो, त्यो धोको धोकै रह्यो । दशवटा गीत छायाङ्कन गर्ने उनको कत्रो रहर थियो, त्यो रहर रहरमै बिलायो । सातै प्रदेशमा गीति अभियानमा जाने उनको कति सुन्दर सपना थियो, त्यो सपना विपना हुन नपाई चितामा जल्यो । अनि राजधानीमा एकल साँझ कार्यक्रम गर्ने उनको उत्कट अभिलाषा, अनि...अनि... । जन्मथलो धरान असोज ९ पर्खेर टुहुरेको बाटो हेर्दै बसेको थियो । टुहुरे यता काठमाडौँमा दिनदिनै रियाज कर्ममा निमग्न थिए । तर, न असोज ९ आउन पायो, न धरानले टुहुरेको गायन सुनेर न्यास्रो मेट्ने मौका पायो । यता काठमाडौँमा टुहुरेको दैहिक अस्तित्वको अन्त्य भयो, उता धरान शोकाकुल भई उनी कहिल्यै नआउने बाटो हेरेको हेर्‍यै भयो ।

०००

टुहुरेले २००१ साल कात्तिक १५ गते आफ्नो कोमल देहले यो कल्याणी धर्ती स्पर्श गरेका थिए । उनले २०७८ साल भदौ १० गते ७८ वर्षको वृद्ध जीवन यही धर्तीमा बिसाए । आमाबा दानदेवी र कृष्णबहादुरले राखिदिएको नाम थियो जुठबहादुर खड्गी । बदलिँदो समयले उनलाई जेबी टुहुरे बनायो । जुठबहादुर दाइ चिचिलैमा मरेर जन्मेका भाइ थिए । आमा–बालाई डर लाग्यो– यो पनि मर्ला कि ! छोरालाई जन्मिनासाथ तिनले जुठेल्नामा मिल्काएको नाटक गरे । त्यो नाटक नवजात छोराको दोख–मोचन गर्ने अन्धविश्वासी विश्वास थियो । अन्धविश्वासी विश्वासले नभन्दै काम गर्‍यो । फोहोर जुठेल्नामा मिल्किएको शिशुको ज्यान लिन जेमराजलाई जाँगर लागेन । र, आमा–बाका डरको कालबाट शिशु बाँच्यो । बाँच्न त ऊ बाँच्यो, तर नाम रह्यो जुठबहादुर खड्गी । पछि छोटीकरण गर्दा नाम जेबी भयो र नाममा ‘टुहुरे’को पुच्छर गाँसियो । २०२१ सालमा बा कृष्ण बिते । बा नहुँदा जेबीका हृदयको विशाल खण्ड रित्तो भयो । रित्तो–रित्तो र उदास–उदास । उनलाई सहारा गुम्दाको असहायपनको मर्मान्तक अनुभूति भयो, र नाममा ‘टुहुरे’को पुच्छर गाँसे । ‘ऊबेला नाममा टाइटल गाँस्ने चलन थियो,’ उनी भन्छन्, ‘बाउको सम्झनामा मैले पनि गाँसिदिएँ ।’

०००

जेबी आफ्नो क्रूर नियतिउपर ठट्टा गर्दै अरुलाई मनोविनोद गराउँथे । वचनले वा भङ्गिमाले म पढ्यालेख्या हुँ भनी धाक लगाउनेसँग उनी भन्थे, ‘मैले पनि पढ्या'छु ।’

‘कति क्लास कमरेड ?’

‘साढे तीन क्लास ।’

अरु कोही भए शायद पुर्पुरोमा हात राखेर सुस्केराको भाकामा भन्दो हो, ‘के गर्ने यार, यो ज्यानले पढ्नै पाएन । साला आर्थिकले दिएन । ज्यानको पढाइ गरिबीको निर्मम छायामा परेर नाथे साढे तीन क्लासमै टाक्सियो ।’ तर टुहुरे परे अर्कै धातुले बनेका, अर्कै मनोभावका मनुवा । नियतिजन्य विवशतालाई ठट्याइलो भावले स्वीकार गर्ने र त्यसविरुद्ध डटेर लड्ने बिछट्टका मनुवा ।

सूचनाका शिकारीहरू टुहुरेलाई सोध्थे, ‘हैन, तपाईंले पढाउनु भो भन्ने सुनिया छ नि । तपाईं ‘साढे तीन क्लासवाले’ले कसरी पढाउनु भो ?’

‘पढाएँ त,’ टुहुरे बडो शानले जबाफ दिन्थे, ‘मसँग पनि केही ने केही खुबी त छ नि हाव ।’

योग्यता र दक्षता, सीप र लगन एवं यत्न र इमानको पर्वाह नगरी केवल पद, पगरी र पुरस्कारधारीलाई ठूलो ठान्ने ढोँगी समाज लोकलाई सुनाउँछ, ‘अरु त अरु, टुहुरेले मन्त्रीसम्म भएका रकम चेम्जोङलाई पनि पढाएका हुन् ।’

‘साढे तीन क्लास’ टुहुरेको जीवनमा सधैँ मनोविनोदको विषय भने भइरहेन । बरु उचनीच र भेदभावग्रस्त जीवनको कठिन एवं कष्टकर यात्रामा यो उनका बाटाको तगारो बन्यो । यो तगाराले कहिले उनको अहम्‌को बाटो छेक्यो । कहिले उनको अवसरको बाटो छेक्यो । कहिले उनको सम्मानको बाटो छेक्यो । र, कहिले उनको सन्तुष्टिको बाटो छेक्यो ।

०००

टुहुरेले संगीत विद्याको औपचारिक पाठशालामा त्यै नाथे ‘साढे तीन क्लास’ पनि पढ्न पाएनन् । प्रकृतिले उनलाई जादुगरी माधुर्ययुक्त गलो दियो । सांस्कृतिक परम्पराले उनलाई लोकप्रिय लोकभाका दियो । स्वभावले उनलाई जाँगर दियो । र, अथक साधनाले उनलाई मनग्गे सिद्धि दियो । यस अर्थमा टुहुरे पूर्ण रूपले स्वनिर्मित गायक हुन्– आफैँ आफ्नो स्रष्टा, आफैँ आफ्नोे कालिगड, आफैँ आफ्नो व्यक्तित्वको शिल्पी ।

०००

सानो छँदा चलबुले टुहुरे हिन्दी गीत गुनगुनाउँथे । देउसी–भैलोमा गाउँथे र छमछमी नाच्थे । धर्मराज थापाको कम्पनमय मुलायम स्वरबाट मुग्ध भई भाँती पारेर उनको नक्कल गर्थे । नक्कल गराइको मेसोमा उनले थापाको ‘हरियो डाँडामाथि हलो जोत्ने साथी’को भाकामा गीत बनाएः

ह ह कली ह ह
छैन नि माली ह ह
नैटेगी भै कान्छी मेरा गोरु भुलाइदेऊ ।

चित्तमा गायक हुने धुन सवार भएका उन्नाइस वर्षे टुहुरे उन्नाइस सालमा भागेर काठमाडौँ आए । र, उनले यो ‘ह हवाले’ गीत रेकर्ड गराए । धर्मराज थापा गायनयात्रामा जनवादको बाटो छाडेर भोगवादतिर लहसिए । र, उनी ‘शिरमाथि नेपाल आमालाई, काँधमाथि महेन्द्र राजालाई’ बोकेर चाटुकारी कृत्यमा लिप्त हुन पुगे । आफ्ना अनौपचारिक गुरुको त्यो चाटुकारीपथ टुहुरेलाई जँचेन । र, उनले आफ्नै बाटो रोजे । अन्यायविरुद्ध संघर्षको बाटो । विभेदविरुद्ध मुक्तिको बाटो । रैरकमको हैकमविरुद्ध मानवीय गरिमाको बाटो ।

कम्निस्ट आन्दोलनमा सादा जीवन उच्च विचारको आदर्श खुइलिनुअघिको याम थियो त्यो । लजमा खाट खाली भए कमरेड खाटमा सुत्थे, खाट खाली नभए खुसीसाथ भुइँमा लमतन्न हुन्थे । खल्तीमा पैसा हुनेले खाइ–सुताइ खर्च इमानसाथ चुक्ता गर्थे । पैसा नहुनेले भाका राख्थे र पछि आएर नबिर्सी तिर्थे ।

महेन्द्रीय शासनको जगजगीको याम थियो त्यो । निर्दलीय निरङ्कुश शासनको । चतुर नरेश महेन्द्र लोकप्रिय मानिन अनेक छलकारी अभिनय गर्थे । गाउँफर्क राष्ट्रिय अभियान थियो उनको एउटा नामी अभिनय । टुहुरेलाई शाही अभिनय मन पर्‍यो । र, उनले गीत कथे:

फर्क फर्क फर्क हो
गाउँतिरै फर्क हो
गाउँले हामी मिलेर
अमृत बोली छर्कौं हो
गाउँघरमा गएर
अमृत बोली छरेर
ढिलासुस्ती खत्तम गरौँ
भ्रष्टाचार उन्मूलन गरौँ
फर्क फर्क फर्क हो ।

०००

२०२५ सालमा जेबी टुहरे स्रेस्तामा नाउँ चढेका कम्निस्ट भए । पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीका सदस्य । उनलाई सदस्यता दिने हात दधिराम आचार्यको थियो । टुहुरे हुनलाई आफू भए दर्तावाल कम्निस्ट, तर गीत छन् धर्मराजमार्गी र महेन्द्रमार्गी । नेताहरूले भने, ‘कमरेड ! तपाईंको स्वरमा जादु छ । यस्तो मीठो स्वरमा राजाका गीत गाउनु पनि के गाउनु ? कम्निस्टले त जनताका गीत पो गाउनुपर्छ ।’

कम्निस्ट भनेको के हो ? र, के हो जनताका गीत गाउनु भनेकोे ? टुहुरेको जीवनमा अब भने साँच्चि नै जान्नु र बुझ्नुपर्ने खण्डखातिर आइलाग्यो । तिनताक कम्निस्ट महलमा ‘सचित्र चीन’ पत्रिका खुब पढिन्थ्यो । पत्रिका भन्थ्यो, ‘कम्निस्टहरू राम्रा मानिस हुन् । ती नि:स्वार्थी हुन्छन् । लड्दै गए एक दिन मुक्तिको घाम उदाउँछ–उदाउँछ ।’ लाल पढाइमा रस बस्दै जाँदा टुहुरेले फेला परेका अनेक कुरा पढे । राहुल सांकृत्यायनको ‘भागो नहीँ दुनियाँको बदलो’ पढे । चिनियाँ ‘ल्यू हु लान’ पढे । भियतनामी ‘न्युयन भान ट्रोई’ पढे । गोर्कीको ‘आमा’ पढे । माओका ऊबेला खुबै चर्चित मसिना चार लेख पनि पढे हुनन् शायद । ‘पहाड पन्छाउने मूर्ख बुढो,’ ‘जनताको सेवा गर,’ ‘नर्मन बेथ्युनको सम्झनामा’ र ‘सही विचार कहाँबाट आउँछ ?’

२०२६ सालमा टुहुरेले धरानमा गाए:

बसाइँ हिँड्नेको ताँतीले
बस्नेको मन रुवाउँदछ
लाखौँका लागि उजाड छ यो देश
मुट्ठीभरलाई त स्वर्ग छ ।

यो गीतका रचनाकार थिए लव प्रधान । नेता कमरेडले भनेको ‘जनताको गीत’ यस्तै हुँदो हो शायद । यो गीत जब गाए, सुन्नेहरूका मन–मानसमा टुहुरे छाए । यो गीतले यत्रतत्र ‘वान्स मोर’को स्वागत पाउन थाल्यो । जनस्तरमा जहाँ गायन मञ्च बन्छ, त्यहाँ टुहुरेको माग हुन थाल्यो अब । र, गायनको लालपथमा टुहुरे छिट्टै नै ‘अत’ अर्थात् अनिवार्य तत्त्व बन्न पुगे ।

०००

समयचक्रले डोर्‍याउँदै टुहुरेलाई पारिजात दिदीकहाँ पुर्‍यायो, काठमाडौँमा । र, सँगसँगै विद्रोही राल्फा सन्ततिसँग मिलन गरायो । २०२६ सालको घटना हो यो । जिज्ञासु टुहुरेको जीवनमा पारिजात दिदी र राल्फासँगको भेट वास्तवमा एउटा मूल्यवान् पाठशालासँगको भेट थियो । खासमा विचारको पाठशाला र शिल्पको पाठशालासँग । यो पाठशालामा राल्फाली गायक रामेश, रायन, मञ्जुलहरू भेटिए । यो जीवन्त एवं गतिमान पाठशालाले टुहुरेको ज्ञानको दायरा बढाइदियो, दृष्टि–क्षितिजलाई फराकिलो पारिदियो । र, यसले उनको जोस–जाँगर हलक्कै बढायो, मनोबल र हौसला हुत्त उकास्यो ।

विचार भाषामा अभिव्यक्त हुन्छ । भाषा नबुझिए विचारको भेउ पाइँदैन । टुहुरेलाई राल्फाको भाषा उदेकको लाग्यो, जति कने पनि बुझ्नै गाह्रो । ‘सेतो वन नीलो जून आकाशका नुनिला निश्वासहरू,’ यो थियो राल्फाको घोषाणापत्रको शीर्षकको भाषा । ‘म सडकमा पल्टिदिन्छु, राल्फा सन्तति ममाथि क्रीडा गर्छन्,’ यो थियो राल्फाकी जननी पारिजात दिदीको भाषा । टुहुरेले शायद सुस्केरा हाल्दै एकालाप गरे हुनन्– बाह्र–चौध क्लास पढेकाको भाषा साढे तीन क्लास पढेकाले नबुझ्दो रहेछ क्यार । भाषाले बाटो छेकेर टुहुरे राल्फा सन्ततिमा गाभिएनन् । तथापि मातृतुल्य ममतामयी पारिजात दिदी र अग्निवर्षी राल्फा सन्ततिहरूसँग उनको अन्तरङ्ग भेटघाट र अर्थपूर्ण बातचित भइरह्यो । कम्निस्ट पाठशालाको चल्तीको भाषामा त्यो ‘सुन्ने–सुनाउने र सिक्ने–सिकाउने’ उपक्रम थियो । टुहुरे दर्तावाल राल्फा त भएनन् तर राल्फालीहरूसँग सहकार्य गर्दै राल्फाका फड्के किनारका साक्षी भने भइनै रहे ।

०००

राल्फा फुटेर दुई फ्याक भयो । अलि नरम भाषामा भनुँ भने राल्फाको अंशवण्डा भयो । राल्फाको एक फ्याक चौथो महाधिवेशनको भाग लाग्यो, अर्को फ्याक लाग्यो मालेको भागमा । पारिजात, निनु, रायन आदि चौथो महाधिवेशनको भागमा परे । रामेश, मञ्जुल, अरिम परे मालेको भागमा । जन्मी हुर्केको भूगोल, पुरानो चिनारीको नाता र नित्य उठबसका कारण टुहुरे स्वभावतः मालेतिर परे । चौममार्गीहरू ‘वेदना’ परिवारमा एकमुस्ट भए, मालेमार्गीहरू जुटे ‘संकल्प’ परिवारमा । ‘वेदना परिवार’ साहित्यिक र सांगीतिक कर्ममा किञ्चित् सुस्त थियो, ‘संकल्प परिवार’ थियो तुफानी संग्रामी । सत्य वचन कहँदा सुन्नेका कानमा बडो धृष्ट ध्वनित होला, वास्तवमा यी दुई परिवारको आपसी सम्बन्ध कुकुर–बिरालाको जस्तो थियो । तर सोझा, मितभाषी, मिष्ठभाषी र विनयशील टुहुरे भने ‘वेदना परिवार’का नजरमा पनि न्यूनाधिक प्रिय रहिरहे ।

०००

आयो अब तेत्तीस साल । तिनताका टुहुरे नारिएको टुक्रेः पूर्व कोसी उदास र उद्विग्न मनोदशामा थियो । कारण थियो– मनमोहनको अत्यासयुक्त वक्तव्यले जन्माएको उपहासपूर्ण प्रतिक्रिया । झापामा जब खुकुरी अभियान घटित भयो, निरङ्कुश राजशाहीको चरम दमन सुरु भइहाल्यो । र, भले मानुष मनमोहनले यो अभियान ‘खसोखास व्यक्तिहत्या हो’ भनी वक्तव्य दिए । यो ‘भीरु’ वक्तव्यमा अन्तर्निहित मनशाय आफ्नो भयातुर पङ्क्तिको चर्मरक्षा गर्नु थियो । यी भयातुर पात्रमध्ये एक जना थिए जेबी टुहुरे, जो ज्यान मुद्दा खेप्दै थिए, र जो लोकको उपहासको तारो बन्नुपर्दा त्यसैत्यसै उदास र उद्विग्न थिए ।

ठीक त्यही बेला काशीबाट तीन तन्नेरी ठमठम गर्दै स्वदेश फर्के । ती थिए– मदन भण्डारी, मोदनाथ प्रश्रित र जीवराज आश्रित । तिनले ‘मुक्ति मोर्चा’ नामक नयाँ झण्डा बोकेका थिए । कमरेड पुष्पलाललाई बाह्रथरी बात लगाएर, चोइटिएर, आफ्नै कल्पनालोकको हिरो भएर आएका थिए ती युवा नेतात्रय । ती आगन्तुकहरूबाट टुहुरेलाई एउटा स्यानो पुस्तिका हात लाग्यो– ‘चरी भरर’ । पुस्तिकामा एउटा गीत फेला पर्‍यो । रचनाकार थिए एकदेव ज्ञवाली । खासमा त्यो गीत ‘आमा, दिदी, बहिनी’को प्रारुप हो । गीतमा कतैकतै नारीलाई अपमान गर्ने पदावली परेका छन् भनी जागरुक रामेशले विमतिको औँलो ठड्याए । त्यो गीत यत्रतत्र हेरफेर र परिमार्जन भयो । गीतमा थालनी अंश थपियो, बिसौनी अंश थपियो । थालनी अंश कसको सिर्जना थियो थाहा छैन, बिसौनी अंश थियो बम देवानको ।

चौँतीस सालमा टुहुरेलाई जनजागरणकारी गायनमा कीर्तिमानी गौरव प्राप्त भयो । गौरवको जसदायी कारक बन्यो उही ‘आमा, दिदी, बहिनी हो...।’ यो गीतको मङ्गलाचरण टुहुरेको जन्मथलो धरानमा भयो । टुहुरे र ‘आमा, दिदी, बहिनी हो’ एकअर्काको चिनारीका अभिन्न पर्याय बन्न बेर लागेन । गायन अभियानको दीर्घ एवं अथक यात्रामा टुहुरेले लगभग डेढ सौ गीत गाए हुनन् । ती सबैको शीर्षक सरह बन्यो ‘आमा, दिदी, बहिनी हो’ । र, अन्य समस्त गीतहरू बने टुहुरेको अर्थपूर्ण गायनको पेट व्यहोरा एवं पाद टिप्पणीहरू । टुहुरेको भौतिक अवसानको दुःखद खबर सुन्दा स्रोतागणको आहत अन्तरआत्मामा टुहुरेको बिदाइ सम्मानमा यही ‘आमा, दिदी, बहिनी’को मधुर धुन गुञ्जियो होला सायद ।

०००

टुहुरेले परिवारको प्राण धान्न अनेक इलम गरे । कहिले कपडा दोकान चलाए, कहिले सागसब्जी बेचे । गरिखाने मेसोमा कहिले त यिनले सुगा–मैनाधरी बेचे । र, ३६ सालदेखि ४६ सालसम्म यिनले विराटनगरमा लज चलाए । पहिले शीतल लज, पछि मौसम लज । फकिर टाइपका यी यायावरले लज चलाए पनि के भन्नु ? वास्तवमा चलाइन् यिनकी पत्नी सतीदेवीले । टुहुरे त जनजागरण अभियानमा आज यो डाँडामा, भोलि त्यो पाखामा । आज कतैको स्टेजमा, भोलि कतैको हिरासतमा । आज कतै भूमिउपर झुलुक्क, भोलि कतै भूमिगत लुप्त । जीवन नित्य गतिमान, जीवन नित्य अनिश्चित ।

‘मुक्ति मोर्चा’ नामक नयाँ झण्डा बोकेका मदन भण्डारी, मोदनाथ प्रश्रित र जीवराज आश्रित कमरेड पुष्पलाललाई बाह्रथरी बात लगाएर, चोइटिएर, आफ्नै कल्पनालोकको हिरो भएर आएका थिए । ती युवानेतात्रयबाट टुहुरेलाई एउटा स्यानो पुस्तिका हात लाग्यो– ‘चरी भरर’ ।

शीतल लज होस् वा मौसम लज, सतीदेवी–टुहुरेको लज भन्नु मात्र लज थियो । वास्तवमा भूमिगत कमरेडहरूले मुन्टो लुकाउने सेल्टर थियो त्यो । तिनका लागि त्यसको द्वार सदैव खुला रहन्थ्यो । कम्निस्ट आन्दोलनमा सादा जीवन उच्च विचारको आदर्श खुइलिनुअघिको याम थियो त्यो । लजमा खाट खाली भए कमरेड खाटमा सुत्थे, खाट खाली नभए खुसीसाथ भुइँमा लमतन्न हुन्थे । खल्तीमा पैसा हुनेले खाइ–सुताइ खर्च इमानसाथ चुक्ता गर्थे । पैसा नहुनेले भाका राख्थे र पछि आएर नबिर्सी तिर्थे । लज पार्टीको जीवन्त सम्पर्क केन्द्र थियो । गुप्ती लिखत ल्याइ–लैजाइ गर्ने पक्का थलो थियो त्यो । अपवाद सिबाय जोकोही कमरेड लजमा आउँदा बोझ होइन, उमङ्ग आउँथ्यो ।

०००

शाही पञ्चायती निरङ्कुशता इतिहासको मसानघातिर सर्‍यो, जेबी टुहृुरे विराटनगरबाट काठमाडौँ सरे । पूर्णकालिक अभियन्ता भई काम गर्ने मनसुवाले उनी यता सरेका थिए । खासमा यो पार्टीको आदेश थियो । अनुदार निर्दल लखेटिएर उदार बहुदल बहाल हुँदा परिवेश फुक्का भएको थियो । भिन्न मत वा विरोध लेखे, बोले वा गाएबापत कलाकर्मी अब आखेट, हिरासत वा कारावासको भागी बन्न अभिशप्त थिएन । मुक्त विचार, निर्बन्ध अभिव्यक्ति, फुक्काफाल चलहपहल– कलाकर्मीका लागि बडो अनुकूल मौसम थियो त्यो । तर, सिर्जनशीलताका दृष्टिले त्यो मौसम टुहुरेका लागि उतिसारो फलिफाप भइदिएन ।

पार्टीको झण्डा बोकेर टुहुरेले घरघर डुल्दै देउसी गीत गाए, चुनावी क्षेत्र–क्षेत्र चहार्दै चुनावी गीत घन्काए । गलाको अस्त्र बोकेर उनी मेची–महाकाली अभियानमा कुदे । यस क्रममा टुहुरेको गायन कलाकारिताको धर्म छाडेर राजनीतिको सपाट दैनिकीको निरीह कैदी बन्यो । र, उनको गायन कोरा राजनीतिक नाराको क्षणभङ्गुरताको अन्धभक्त भरियातुल्य भयो । यसरी तात्कालिकता एवं क्षणिकताप्रतिको लालसमा फसेर टुहुरेको गायनको दिर्घायुपन बहुधा अपहृत भयो ।

०००

वचनमा सरल, प्रभावमा जादुमय, वाक्–प्रहारमा गोलीसमान, कर्मशील यत्नमा नित्य दृढ र गतिमान । यो हो टुहुरेको मुहुनीमय गायनमा कमरेड मदन भण्डारीको शब्दचित्र:

कति सरल उसको भाषण
सयौँ हजार मुटु छुने
बोली लाग्यो हामीलाई त
बैरीलाई त गोली हुने
कतिले त मैदान छाडी
पलायन भई भाग्न थाल्यो
तर मदन गाउँ–शहर
किरण छर्दै हिँड्न थाल्यो ।

उनै मदनको जब आकस्मिक, रहस्यमय र त्रासद् अवसान भयो, अनिल पौडेलको भावमय शब्द–रचना र टुहुरेको कारुणिक स्वरलहरीमा देशै द्रवीभूत भयो, यसरीः

मृत्यु पनि मान्छेपिच्छे फरक हुँदो रै’छ
देशभक्त छोरो मर्दा देशै रुँदो रै’छ ।

०००

पार्टी जबसम्म लोक हितकर जनवाद हेतु कठिन, कष्टकर र बलिदानी संघर्षमा यत्नशील थियो, पार्टीसँग टुहुरेको न कुनै निजी अपेक्षा थियो, न त थियो कुनै गुनासो नै । पार्टी जब सत्तामा उक्लियो, सोझा टुहुरेका चित्तमा गुनासो सुरु भयो । हिजो एउटै थालमा खाएका, एउटै ओछ्यानमा सुतेका सुख–दुःखका सहयात्री कोही सांसद भए, कोही भए मन्त्री, कोही प्रधानमन्त्री । कोही चलचित्र संस्थानको कुर्सीमा विराजमान भए, कोही भए सांस्कृतिक संस्थानको हाकिम । कोही साझाको बोस भए, कोही भए प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका दादा । तर, टुहुरे केही भएनन् । तँलाई पनि केही हुन मन छ कि भनी सोध्ने उदारमना कमरेड एउटै भएनन् ।

हिजो ती भन्थे– ‘खाँदा पहिलो गाँस तँलाई, दोस्रो गाँस मलाई । मर्नुपरे मेरो गर्धन माथि, तेरो गर्धन तल’ । अहिले मानौँ, तिनले सत्ताको सम्मोहक चमकधमकसामु आदर्शका ती मीठा वचन भुसुक्कै बिर्से । ती सब माथि गए, टुहुरे तल छुटे । माथिकालाई फोन गर्‍यो, कोही फोन उठाउँदैन । फोन उठाइहाले पनि माथिकाले तलकालाई भेट दिँदैन । त्यो अप्रिय क्षणमा उपेक्षित टुहुरेको आहत चित्तमा अनेक कुरा खेले हुनन् । आखिर ऐन मौकामा अवसरतर्फको मेरो बाटो छेक्यो केले ? मसँग जातको शक्ति, डिग्रीको शक्ति, चतुर्‍याइँको शक्ति, चाप्लुसीको शक्ति, कपटको शक्ति नहुनाले ? एक वर्ष बित्यो, पाँच वर्ष बित्यो, पन्ध्र वर्ष बित्यो । टुहुरेलाई माथि गएका कुनै कमरेडले फर्केर हेरेनन् । सोझा टुहुरेका चित्तमा सञ्चित रिसको रन्को उर्लियो । पदले, नामले र प्रतिष्ठाले झलनाथ खनाल पार्टीका ठूला मान्छे थिए । रिसको रन्को अघि लगाएर टुहुरे पुगे तिनै झलनाथ खनालका हबेलीको द्वारमा ।

टुहुरे आफ्नो सत्यदर्शी सिद्धान्तका न विवेचक थिए, न त थिए प्रवक्ता नै । ती जे थिए, केवल एक गायक थिए । तिनको दर्शन भने पनि, सौन्दर्यशास्त्र भने पनि, नीतिशास्त्र भने पनि केवल गायकी र गायकी मात्र थियो । जे भन्नु छ, गीतैले ती भन्थे । टुहुरे थिए बक्रोक्ति, कूटोक्ति आदि नजान्ने सिधासादा मानिस । सोझो भाषामा अर्थात् केवल अभिधामा सोच्ने, अभिधामै गाउने, अभिधामै जिउने मानिस । अभिव्यक्तिमा लक्षणा र व्यञ्जनासँग मानौँ टुहुरेको बाह्र हात परेको साइनो पनि थिएन । माग्नु छ मोही, ढुङ्ग्रो लुकाउनु किन ? ढुङ्ग्रो अघि सारेर त्यस्ता टुहुरेले भने, ‘कमरेड, पैँसट्ठी वर्षको भएँ । सारा जिन्दगी दायाँ–बायाँ केही नहेरी पार्टी र आन्दोलनमा बित्यो । मेरो भविष्य के हुने हो ?’

एउटै थालमा खाएका, एउटै ओछ्यानमा सुतेका सहयात्रीहरू हिजो भन्थे– ‘खाँदा पहिलो गाँस तँलाई, दोस्रो गाँस मलाई । मर्नुपरे मेरो गर्धन माथि, तेरो गर्धन तल’ । अहिले मानौँ, तिनले सत्ताको सम्मोहक चमकधमकसामु आदर्शका ती मीठा वचन भुसुक्कै बिर्से । ती सब माथि गए, टुहुरे तल छुटे ।

प्रत्युत्तरमा कमरेड झलनाथले मुसुक्क हाँस्दै भने, ‘कमरेड, तपाईं गायक मान्छे । खुब घुम्नोस्, गाउनोस्, जनतालाई जगाउनोस्, तपाईंको भविष्य राम्रो छ ।’ पार्टी नेतृत्व आममानिससँगको अनुरागयुक्त एवं जीवन्त नाताबाट विल्कुल विमुख भएको थियो । त्यसैले नेता झलनाथले टुहुरेका वचनको अन्तर्यमा निहित आक्रोश एवं पीडायुक्त अपेक्षाको भेउ नै पाएनन् । उनको संवेदनहीन उत्तरद्वारा टुहुरेको चित्त करौँतीले झैँ रेटियो । रिसको रन्को अघि लगाएर टुहुरे सर्वोच्च नेताका द्वारमा दुःख पोख्न गएका थिए । उनी रिसको अतिरिक्त रन्को अघि लगाएरै आफ्नो रामझुपडीतिर फर्किए । त्यो दिग्भ्रमित क्षणमा टुहुरेको व्यथित अन्तस्करणमा कतैबाट मानौँ, उनैलाई खोज्दै आएको प्रतिध्वनि गुञ्जियो । त्यो थियो भूपाल राईरचित आफूले गाएको गीतको मधुरो प्रतिध्वनिः

जनता सबै देशलाई, देश जनतालाई
कोही पनि आफ्नो हुन्न भ्रष्टाचारीलाई ।
हामी पिउँछौँ हावापानी, त्यसले पिउँछ रगत
एकएक थोपा रगत चुसी बटुल्दछ तागत ।
जनता सबै देशलाई, देश जनतालाई
कोही पनि आफ्नो हुन्न भ्रष्टाचारीलाई ।

०००

फुर्क्याएर होस् वा लोभ्याएर, कम्निस्ट पार्टीको अर्को पार्टीका प्रतिभालाई आफूतिर खिच्ने चोर दाउ पुरानै हो । माओवादीले दाउ मार्‍यो, टुहुरे एमालेलाई त्यागेर माओवादीमा भित्रिए । नवागन्तुक टुहुरेलाई दोस्रो संविधानको समानुपातिक सांसद बन्ने सौभाग्य प्राप्त भयो । कोटको कल्लरमा जब सांसदको चिनारी चिह्न खिलियो, टुहुरे हुनसम्म मखलेल भए । आफ्नो समीपका जनलाई उनले भने, ‘अलिकता भए पनि माओवादीले मलाई न्याय गर्‍यो ।’ सञ्चारकर्मीले सोध्यो, ‘कमरेड, छातीमा यो लोगो भिर्दा तपाईंलाई कस्तो लाग्यो ?’ सोझा टुहुरेले सोझो चित्तले सोझो जबाफ दिए, ‘थोरै भए पनि मेरो इज्जत रह्योजस्तो लाग्यो ।’

०००

कत्राकत्रा संग्राम र बलिदानपछि कम्निस्ट पार्टीहरू सत्तासीन भए । केके न होला भन्ने कत्रो आशा र विश्वास थियो, तर टुहुरेका नजरमा गरिखाने भुइँमान्छेलाई केही नै भएन । टुहुरेलाई आफ्नो भविष्यको चिन्ता त थियो नै । चिन्ता अर्को पनि थियो । कम्निस्टप्रति जनताको आस्था धुजाधुजा हुने हो कि भन्ने चिन्ता । दक्षिणपन्थी सूचना शिकारी उल्ल्याउने मनसुवाले सोध्थ्यो, ‘टुहुरेजी, तपाईंका सपनाको स्वर्ग आयो, होइन त ?’ त्यो उपहासकारी प्रश्नको प्रहारले टुहुरेको चित्त आहत हुन्थ्यो । तैपनि उनी सोझो उत्तर दिन्थे, ‘आ’को छैन ।’

‘के आ’को छैन ?’

‘मेरा गीतअन्सार भ’को छैन ।’

‘के भ’को छैन ?’

‘सबैलाई गाँस, बास र कपास । दबाइमूलो र लेखापढी । इलम र सम्मान ।’

०००

संकट र अभावका क्षणमा, विफलता र निराशाका क्षणमा, विश्वासघात र एक्लोपनका क्षणमा, बैरीले धम्क्याएर, लाेभ्याएर विवेकको बध गर्न खोजेका क्षणमा टुहुरेलाई सत्यनिष्ठाबाट विचलित पो हुँला कि भनी डर लाग्थ्यो । र, आफूलाई सम्हाल्न, ढाडस दिन र आफ्नो मनोबल उकास्न कहिले मुखले, कहिले मनले उनी गुनगुनाउँथेः

बरु मेरो छाती छेड्ला जनता रोप्ने भालाले
तर मलाई किन्न सक्दैनौ सुन–चाँदी सिक्काले
जनताको छोरो हुँ म तिनकै लागि बाँच्छु
मर्नै परे हाँसीहाँसी तिनकै लागि मर्छु
मरे बुद्धि, सीप सारा तिनकै सम्पत्ति हो
तिनकै लागि मर्छु, बाँच्छु केको आपत्ति भो ?

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ १६, २०७८ १५:१५