किन बारम्बार भासिन्छ पोखराको जमिन ?

पोखराको महेन्द्रपुलमा गत आइतबार भासिएको फुट ट्रयाक । तस्वीरः अनुप पौडेल/शिलापत्र

A+ A A-

देशको सबैभन्दा धेरै पानी पर्ने शहरमा पर्छ, पोखरा । जल तथा मौसम विज्ञान विभागको मंगलबार बिहान पौने ९ बजेको तथ्यांकअनुसार पोखरामा २४ घण्टामा १५० मिलिमिटर वर्षा भएको छ । यसलाई अत्यधिक मानिन्छ ।

ठूलो पानी पर्नेबित्तिकै पोखराका सडक र जमिनमा भ्वाङ पर्छ । महेन्द्रपुल, चिप्लेढुंगा, छोरेपाटनमा वर्षेनि जमिन भ्वाङ पर्छ, भासिन्छ । साविकको अर्मला गाविस (हाल पोखरा महानगरपालिका-१६) अर्मलामा २०७० साल मंसिरमा ठूल्ठूला भ्वाङ पर्‍यो । जोगीमारे फाँटमा एक सयभन्दा बढी ठाउँमा साना-ठूला भ्वाङ परेको थियो ।

केही वर्ष त्यहाँको जमिनमा खेती छोडिएकोमा भ्वाङ पर्ने समस्या नदेखिएकाले खेतीपाती हुन्छ । आजकल अर्मलामा भ्वाङ पर्ने समस्या देखिएको छैन । तर, लगातार केही घण्टा पानी पर्दा पोखराका मुख्य क्षेत्रका सडक भ्वाङ पर्ने र भासिन थालेका छन् ।दुई घण्टा लगातार पानी पर्दा गत आइतबार पोखराको मुख्य बजारक्षेत्र महेन्द्रपुलमा अपांगमैत्री फुट ट्रयाकसहित सडक छेउको जमिन भासिएको छ ।

पोखरामा के कारणले पर्छ भ्वाङ ?

पोखरामा किन वर्षैपिच्छे भ्वाङ पर्छ ? भूगर्भविद्हरू यो प्रश्नलाई पोखराको भौगोलिक इतिहाससँग जोड्छन् । अन्नपूर्ण चौँथो हिमालमा करिब १२ हजार वर्षअघि आएको बाढीले बगाएर ल्याएको ढुंगा, माटोलगायत गेग्य्रान थुप्रिएर पोखरा उपत्यका बनेको बताइन्छ ।

पोखराको जमिनभित्र चट्टानको बीचमा चुन माटो छ । चुनले पानी छिट्टै सञ्चित गर्छ । जब जमिनभित्र पानी छिर्छ त्यसपछि त्यो चुनमा घुलिन्छ । भूगर्भमा रहेको पानीले त्यो चुनको लेदो बगाउँदा जमिन कमजोर हुन्छ अनि भासिन्छ । पोखराको महेन्द्रपुलमा आइतबार राति सडक छेउमा भासिनुको कारण पनि विज्ञले भारी वर्षालाई नै मानेका छन् ।

अर्मलामा २०७० सालमा भासिएको जमिन । तस्वीरः कृष्णमणि बराल

तर, भू-भौतिक अध्ययनबिनै ठोस कारण भन्न नसकिने उनीहरू बताउँछन् । ‘पोखरामा पहिला गुफा र सुरूङ भएको अध्ययनले बताउँछ । पहिल्यैदेखि कमजोर ठाउँमा अनियन्त्रित रूपमा पानी छिर्दा खोतलियो होला,’ भूगर्भविद् श्रीकमल द्विवेदी शिलापत्रसँग भने, ‘विस्तृत अध्ययन नगरी यही कारण भन्न सकिँदैन । भासिनुको प्राकृतिक कारणचाहिँ यही हो ।’

आठ वर्षअघि अर्मलामा भ्वाङ पर्दा त्यसको अध्ययन गरेका द्विवेदी पोखराको मुख्य बजार क्षेत्र र पोखराको माथिल्लो भेग अर्मलाको जमिन फरक छ । त्यसैले दुवै ठाउँमा भ्वाङ पर्नुको कारण नै फरक-फरक छन् । भूगर्भविद् द्विवेदीका अनुसार अर्मलाको जमिनमुनि रहेको चुन, माटो लेदोसहितको छ । त्यही लेदोसहितको चुन पग्लिँदा त्यहाँ भ्वाङ पर्न थाल्यो ।

पोखराको मुख्य बजार क्षेत्रमा भने चुन लेदो छैन, जमेको छ । जमिनभित्र पानी छिरेपछि चुन लेदो बन्छ र त्यो चुन भएको ठाउँ खाली हुँदा भ्वाङ पर्छ । ‘अर्मलामा पहिला ताल थियो, पुरिएर खेत भयो । त्यहाँभित्र माटो पोखराको जस्तो जमेको छैन । पोखरा अर्मलाजस्तो नरम छैन,’ भूगर्भविद् द्विवेदीले भने ।

गत २० असारमा पनि पोखराको चिप्लेढुंगामा सडकमै भ्वाङ परेको थियो । २०७३ साल मंसिरमा बाटलुचौरमा सडक भासियो । त्यतिबेला गुडिरहेको नगर बस नै भ्वाङमा परेको थियो । २०७६ सालमा पनि पोखराको मोहरिया टोल, निर्माणाधीन पोखरा क्षेत्रीय अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल नजिकैबाट फलेपाटन जाने सडकमा पनि भ्वाङ पर्ने, भासिने भएको थियो ।

समाधानको उपाय के ?

पोखरामा आकाशे पानीले निकास पाउने ठाउँ पर्याप्त छैन । पानी परेको केही समयमै त्यो सुक्छ, जमिनभित्र पुग्छ । भ्वाङ पुर्नको मुख्य कारण नै पानीको निकास नहुनु हो । पोखरा नगर विकास समितिमा रहेर काम गरेका सेवानिवृत्त इन्जिनियर किसानसिंह गुरुङ आकाशे पानीको व्यवस्थापन भए भ्वाङ पर्ने र भासिने समस्या टर्ने बताउँछन् ।

पोखराको आकाशे पानी सेती नदीमा मिसिन्छ । तर, ठाउँ-ठाउँमा ढल नहुँदा बर्खायाममा पानी सडकमै बगेर ताल बन्छ । २०५५ सालतिर एसियाली विकास बैंक (एडीबी) को आर्थिक सहयोगमा पोखरामा आकाशे पानी व्यवस्थापन गर्न ढल बनेको थियो । त्यसपछि ढल निर्माण र आकाशे पानी व्यवस्थापनमा जोखिम टार्ने गरी लगानी हुन सकेको छैन ।

गत असारमा पोखराको चिप्लेढुंगामा चोकमा परेको भ्वाङ ।

‘पानीको व्यवस्थापन भएन भने भ्वाङ पर्ने समस्या अरू ठाउँमा पनि हुन्छ । बर्खे पानीलाई निकास दिन सकेनौँ भने विध्वंस मचिरहन्छ,’ उनले सम्भावित जोखिमतर्फ इंगित गरे । २३ वर्षअघि सन् १९९८ मा नेपालको खानी तथा भूगर्भ विभाग र जर्मनीको भूवैज्ञानिक तथा प्राकृतिक स्रोतसाधन संस्थान (बिजीआर)ले पोखराको भौगर्भिक अध्ययन गरेको थियो ।

दुई वर्ष लगाएर गरिएको त्यो अध्ययन पोखराको भौगर्भिक अवस्थाबारेको सबैभन्दा ठूलो अध्ययन मानिन्छ । त्यसमा तत्कालीन पोखरा नगर विकास समितिका तर्फबाट इन्जिनियर गुरुङ सहभागी थिए । उनका अनुसार त्यो अध्ययनले पोखराको महेन्द्रपुल, चिप्लेढुंगा, छोरेपाटनजस्ता ठाउँको जमिन निकै कमजोर रहेको देखाएको थियो ।

सकेसम्म यी ठाउँको जमिनमा धेरै भार हुने गरी संरचना बनाउन नहुने सुझाइएको थियो । इन्जिनियर गुरूङ भन्छन्, ‘बर्खे पानीलाई व्यवस्थापन नगरे भ्वाङ पर्ने, जमिन कमजोर हुन्छ, बर्खे पानीलाई व्यवस्थित गर्नुपर्छ भनेर त्यतिखेरै सिफारिस गरेको हो ।’ त्यतिबेलाको अध्ययनले जुन ठाउँलाई जोखिमपूर्ण भनेको छ, त्यही ठाउँमा अहिले भ्वाङ पर्ने र जमिन भासिने क्रम चलिरहेको छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ ८, २०७८ १७:१०