भूकम्पको क्षतिबाट उठ्न नपाउँदै कोभिडले थलिएको हनुमान ढोका दरबार

A+ A A-

हनुमान ढोकाको मुख्य द्वारको दायाँपट्टि हरियो तुलभित्र टेको लगाएर राखिएको छ, आगाम छेँ । आगाम छेँ अर्थात् मन्दिर । पुनर्निर्माण पर्खिरहेको आगाम छेँ हाल हनुमान ढोकाको अवस्था र कार्यसुस्तता देखाउने उदाहरण हो ।

आगाम छेँ मात्रै होइन हाल हनुमान ढोकामा भएका अधिकांश संरचनाले पुनर्निर्माण पर्खिरहेका छन् । केहीको पुनर्निर्माण भइरहेको छ ।

‘भूकम्पको क्षतिबाट उठ्न नपाउँदै कोभिड–१९ ले हामीलाई नराम्ररी धक्का पुर्‍याएको छ,’ हनुमान ढोकाका कार्यकारी निर्देशक सन्दिप खनालले भने । खनाल भन्छन्, ‘संग्रहालय खोल्न पाइएको छैन । विदेशी पर्यटक नभएपछि हामीलाई पर्नु क्षति परेको छ । आम्दानी नै नभएपछि हामीले पुनर्निर्माण कसरी सम्पन्न गर्ने ?’ पर्यटक नभित्रिँदा हनुमान ढोका दरबारमा पुनर्निर्माण प्रभावित हुने निश्चित भएको उनको भनाइ छ ।

नासल चोक

आत्मनिर्भर रहेको हनुमान ढोका (विकास समिति) ले आफ्नै आम्दानीबाट नै पुनर्निर्माणको काम गर्दै आएको छ । तर, विगत दुई वर्षदेखि कोरोनाले ठप्प भएको पर्यटकका कारण आम्दानी नभएपछि पुनर्निर्माणमा अन्योल छाएको खनाल
बताउँछन् ।

हाल हनुमान ढोका समितिसँग २५ करोड सञ्चित रकम रहेको समितिले जनाएको छ । जसमध्ये यस आर्थिक वर्षमा प्रशासनिक र पुनर्निर्माणका लागि १८ करोड खर्च गर्ने प्रस्ताव गरिएको छ । ‘यस्तै अवस्था भइरहने हो भने आउँदो आर्थिक वर्षका लागि हामीसँग प्रशासनिक काम र पुनर्निर्माणका लागि रकम हुने छैन,’ खनाल भन्छन्, ‘त्यसैले हामीले पुनर्निर्माणका लागि आवश्यक रकम उपलब्ध गराइदिन नेपाल सरकारसँग पहल गरिरहेका छौँ ।’

हुन त नारायण मन्दिर, कृष्ण मन्दिर, माजु देगः, शिवपार्वती, दश अवतार, जैसी देवललगायतका संरचनाहरूको पुनर्निर्माण भइरहेको छ । नौतले र गद्दी बैठकबीचको राणाकालीन सेतो भवन र फरास खाना, पृथ्वीनारायण शाहको सयन कक्ष, नासल चोकको पश्चिमपट्टि रहेको लामो सेतो भवन, त्रिभुवन स्मृति भवन र देगुतलेजु मन्दिरको पनि पुनर्निर्माण भइरहेको छ । हनुमान ढोका परिसरमा रहेका ८४ सम्पदामा २१ वटा संरचनाको काम भइरहेको छ ।

तारिणी मन्दिर, कालिका मन्दिर सकियो, महेन्द्रेश्वर, तलेजु, दसैघरको काम भने सम्पन्न भइसकेको छ । सिंह सत्तल, न्यूछेँ चोकका काम लगभग सकिने चरणमा छन् । २५ वटाको पुनर्निर्माणको काम सकिसकेको छ ।

दिनुपर्ने रकम महानगरले दिएन : हनुमान ढोका

हनुमान ढोका आउने विदेशी पर्यटकबाट उठ्ने आम्दानीमा काठमाडौं महानगरपालिकाले २०७१ सालदेखि एकद्वार प्रणाली लागू गरेको थियो । विदेशी पर्यटकबाट उठ्ने रकमको ७५ प्रतिशत काठमाडौं महानगरपालिका आफैँले उपभोग गर्छ भने बाँकी २५ प्रतिशत महानगरले हनुमान ढोका विकास समितिलाई उपलब्ध गराउँदै आएको छ ।

२०७६ चैतमा भएको लकडाउनअगाडि नै बाँकी भएको एकद्वार प्रणाली अन्तर्गतको ३ करोड ५० लाख हारहारीको रकम महानगरपालिकाले हालसम्म पनि हनुमान ढोकालाई उपलब्ध नगराएको खनाल बताउँछन् । त्यसपछि पनि फाट्टफुट्ट विदेशी पर्यटक आएका छन् । त्यसको पनि रकम हनुमान ढोकालाई उपलब्ध गराउने कुनै सुरसार महानगरले नगरेको आरोप समितिको छ ।

आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा विदेशी पर्यटकबाट १३ लाख ९२ हजार ४ सय रुपैँया उठेको महानगरपालिकाले जनाएको छ ।

खस्कियो आम्दानी

कोभिड हुनुभन्दा पहिले विदेशी आगन्तुकबाट लिइने प्रवेश शुल्कबाट नै वार्षिक २० करोडसम्म आम्दानी हुने गरेकोमा विदेशी पर्यटक नभएपछि आम्दानी खस्किएको छ । २०७७/७८ मा मात्रै महानगरपालिकाले विदेशी पर्यटकबाट केवल १३ लाख ९२ हजार ४ सय रुपैँया आम्दानी गरेको छ ।

जबकी गत आर्थिक वर्ष विदेशी पर्यटकबाट ११ करोड ९५ लाख ७६ हजार २ सय ५० रुपैँया आम्दानी भएको थियो । गत आवमा विदेशी पर्यटक १ लाख ३४ हजार ८ सय ३८ थिए भने यस आवमा संख्या घटेर २ हजार ३ सय २४ पुगेको हो ।

कुनै समय अधिकत्तम वार्षिक २ लाखभन्दा बढी विदेशी पर्यटक भित्रिने हनुमान ढोकामा हाल पर्यटकको संख्या न्यूनप्रायः छ । कोभिड सिर्जित यस विषम परिस्थतिमा करोडौंको आर्जन दिने संस्कृति–पर्यटन व्यवसाय धराशयी हुन पुग्नु चिन्ताजनक विषय रहेको विज्ञहरूले बताउँदै आएका छन् ।

स्वदेशी पर्यटकबाट मात्रै यस आवमा हनुमान ढोकाले ३ लाख ९१ हजार आम्दानी गरेको छ ।

सम्पदामा लागेको कोरोना: आगन्तुक पर्खिरहेको पाटन दरबार, करोडबाट लाखमा झर्‍यो आम्दानी

२०७२ सालमा भूकम्प जाँदा पनि हनुमान ढोकाले आव ०७१/७२ र ०७२/७३ करिव १६ करोड र ८ करोड आम्दानी गरेको थियो । दरबारका अधिकांश संरचनाहरू भत्किए पनि पर्यटकका पाइलालाई भूकम्पले पूर्णविराम लगाउन सकेको थिएन ।

भूकम्पबाट उठ्न नपाउँदै कोरोनाले गर्दा पर्यटनविहीन बनेको हनुमान ढोका दरबारले महङ्गो मूल्य चुकाउन बाध्य भएको छ । हनुमान ढोका आउने स्वदेशी पर्यटकको शुल्क ३० रुपैँया छ भने विद्यार्थीका लागि १५ रुपैँया शुल्क छुट्टाइएको छ । विदेशीको शुल्क भने १ हजार रहेको छ ।

ठप्प पर्यटन व्यवसाय, परिसरका सात वटा पसल एकैपटक बन्द

हनुमान ढोका दरबारको पश्चिमतिर ठूलो घण्टतर्फको परिसर हिजोआज सुनसान देखिन्छ । विदेशी पर्यटकहरूको चहलपहलले गुञ्जयमान हुने हनुमान ढोकाको प्रमुख ठाउँ हो यो । तर, विगत दुई वर्षदेखि परिसर चहलपहल शून्य भएको छ ।

कोभिड–१९ कोरोनाले गर्दा हनुमान ढोका परिसरका व्यवसायीहरू मर्कामा परेका छन् । तिनैमध्येका एक हुन्, हरि तन्दुकार ।

विगत १० वर्षदेखि थान्का व्यापार गर्दै आएका हरिले हाल पसल बन्द गरेर व्यवसाय छोडेका छन् । ‘बीचमा २ महिना पसल नखोलेको पनि होइन मैले । विदेशी नै छैनन् । स्वदेशीले थान्का किन्न सक्दैन । अनि के गर्ने,’ हरिले भने । दैनिक लाखौँसम्म पनि आम्दानी हुने थान्का व्यवसाय ठप्प भएपछि हिजोआज हरि घरमै बसेका छन् ।

एक दशकदेखिको व्यापार डेढ वर्षको कोरोनाले संकटमा पारेपछि हरि सरकारले आफूजस्ता व्यवसायीका लागि केही नगरेको गुनासो पोख्छन् । लकडाउन भएको डेढ महिनाको मात्रै भाडा मिनाहा भएको उनी बताउँछन् । मासिक ६९ हजारको दरले आफूले दुई वर्षदेखिको भाडा तिर्न नसक्ने भएपछि व्यवसाय छोड्न बाध्य भएको उनको भनाइ छ ।

विदेशी पर्यटक आउन छाडेपछि ठप्प भएको व्यवसाय अनि अर्कोतिर भाडा तिर्न मुस्किल भएपछि हनुमान ढोकाको पश्चिमतिर रहेका सात वटै पसल एकैपटक बन्द भएका छन् ।

परिसरमा रहेका पसलबाट समेत हनुमान ढोकाले भाडाबापत आम्दानी गर्दै आएको थियो । हनुमान ढोकाले पसल भाडाबाट मात्रै ४ करोडसम्म आम्दानी गर्दै आएको थियो ।

भर्चुअल भ्रमण गराउने सोचमा छौँ : हनुमान ढोका

उपत्यकामा जारी निषेधाज्ञाको पहिलो नियमले नै संग्रहालय जस्ता सार्वजनिक स्थल खोल्न नपाइने भएको छ । जसको महङ्गो मूल्य हनुमान ढोका जस्ता आत्मनिर्भर संग्रहालयले चुकाएको छ ।

विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत हनुमान ढोकामा हनुमान ढोका विकास समिति, महानगरपालिका, पुरातत्व, उपभोक्ता समितिलगायत धेरै सरोकारवालाहरू छन् । त्यसैले पुनर्निर्माणको काम जतिसक्दो चाँडो सकेर हनुमान ढोकालाई जति सक्दो चाँडो पर्यटकमैत्री बनाउनुपर्ने मा सबै सरोकारवाला लाग्नुपर्ने खनाल बताउँछन् ।

हालको परिस्थतिलाई मध्यनजर गर्दै संग्रहालयको भर्चुअल टुर गराउने बारे पनि सोचिरहेको खनाल बताउँछन् । ‘कोरोना त हामीसँग सधैँ रहन्छ, यसरी सधैँ बन्द गरेर हुँदैन । जनस्वास्थ्य मापदण्डका सम्पूर्ण प्रोटोकल अपनाएर भए पनि संग्रहालय खोल्ने पहल गर्नुपर्ने हुन्छ’, उनले भने ।