विद्यालयको तजबिजमा पठाइएको जीपीए हेरेर मक्ख नपरौँ !

मेरा एक जना साथी निजी स्कुलका सञ्चालक र शिक्षक पनि हुन् । उनले एसईईको नतिजा प्रकाशित भएपछि एक जना विद्यार्थी र अभिभावक विद्यालयमा झगडा गर्न आएको र धम्कीसमेत दिएको अनुभव सुनाए ।

उनले भने, 'पढाइमा कमजोर, आक्कलझुक्कल स्कुल आउने, कुलतमा फसेको विद्यार्थी थियो, उसलाई सुधार्न त सकिएन, एसईई दिएपछि जान्छ भन्ने ठान्यौँ, कोरोनाका कारण एसईई परीक्षा नहुने र आन्तरिक मूल्यांकनका आधारमा नम्बर पठाउनुपर्ने भएपछि उसलाई 'बी' ग्रेड आउने गरी जुनसुकै विषय पढ्न पाउने अवसरबाट वञ्चित पनि नहोस् भनेर नम्बर पठाइयो । रिजल्ट आएपछि त 'अन्य सबै साथीहरूको ए प्लस छ, मेरो मात्रै बी बनाएर पठाउने ? तपाईंहरूको के जान्थ्यो र ? हामीले पनि पैसा तिरेकै थियौँ' भने ।'

यस्तैयस्तै तर्क गर्दै उनीहरू झगडा गर्न थालेछन् । तिम्रो पढाइ कमजोर थियो, स्कुल पनि धेरै अनुपस्थित हुन्थ्यौ कसरी ए प्लस आउँछ त भन्दा उसले उल्टै 'यसपालि त अफर थियो नि, तपाईंहरूले दिएको भए भैहाल्थ्यो नि' भनेर जिकिर गरेछन् । ती साथी सुनाउँदै थिए– अहो ! नम्बर त अब 'अधिकार' पो बन्दै गयो ।

जीपीए ४ को खिल्ली उडाउने एसईईको नतिजा !

यस वर्ष एसईईमा ४ लाख ८४ हजार २ सय ७८ जना सहभागी भएकोमा ४ जीपीए ल्याउने विद्यार्थी ८ हजार ४ सय ४४ छन् । गत वर्ष ९ हजार ३ सय १९ जनाको जीपीए ४ आएको थियो । राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डले परीक्षा सञ्चालन गर्दा २०७५ सालमा जम्मा १ सय ६ जनाको जीपीए ४ आएको थियो । परीक्षा बोर्डको शिक्षा विकास इकाइले मूल्याङ्कनको कार्यविधि विद्यालयहरूलाई पठाए पनि खासै वास्ता नगरेको देखिन्छ ।

यस्तै पारा हो भने त, 'तँ रोएजस्तो गर्, म कुटेजस्तो गर्छु' भनेझैँ शिक्षा विकास इकाइले विद्यालयहरूलाई नम्बर अस्वीकृत भएको भनी फिर्ता पठाउने अनि आपसी समझदारी बनाएर वा कुनै भित्री लेनदेन नै गरेर फेरि अलिअलि हेरफेर गरेर त्यसैलाई स्वीकृत गर्ने सम्भावना बढ्दैबढ्दै जाने देखिन्छ । हाम्रो प्रणालीभित्र कुनै नियम कर्मचारीका लागि कमाउने अवसर सजिलै बन्ने गरेको देखिन्छ तर नियमको कार्यान्वयन भने हुन नसकेको देखिन्छ ।

मैले पढाउने काठमाडौंको एउटा कलेजमा कक्षा ११ मा साइन्स पढ्ने भनेर प्रवेश परीक्षा दिन आएका जीपीए ४ वाला विद्यार्थीहरूको मात्रै प्रवेश परीक्षाको नम्बर हामीले चासो दिएर हेर्‍यौँ । उनीहरूको प्रवेश परीक्षाको नम्बर हेर्दा थोरैले मात्र आफ्नो जीपीए ४ को इज्जत बचाए । अधिकांश औसत खालका थिए । ५० पुणाङ्कमा १० देखि १५ को बीचमा नम्बर ल्याउनेको संख्या पनि थुप्रै भेटियो ।

अहिले भिडियो गेममा रमाउने बालबालिकाको पुस्तालाई भानुभक्तको जीवनी कण्ठ गरेर सम्झिनुपर्ने आवश्यकता कहाँ छ ? हाम्रा बालबालिकाहरूलाई जंगबहादुरले कोत पर्व किन मच्चाए, अब किन चाहियो ? कसैको जीवनबाट बालबालिकाहरूलाई प्रेरणा सिकाउने उद्देश्य नै हो भने अहिलेकै समयका चर्चित उदाहरण दिन सकिँदैन र ?

नम्बर अहिले सजिलै पाउँछन् विद्यार्थीहरूले । नम्बर बिक्री पनि हुन थाल्यो भन्छन् धेरै शिक्षकहरू । विद्यालयले नै मूल्यांकन गरेर नम्बर पठाउने भएपछि त विद्यालयहरू धेरै नम्बर पठाउन बाध्यजस्तो छन् । कसैले विद्यार्थीसित शुल्क झार्ने र कतिपयसित मोलमोलाइ गरेर पैसा असुल्नेसम्मका गतिविधिहरू हुन थालेको सुनिन्छ । परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयले तोकेको मूल्यांकन विधि एकातिर, विद्यालयको अभ्यास र वास्तविक समस्या अर्कोतिर देखिन्छ ।

अहिले माया हाँसेरै लाउली, पछि ठक्कर खाँदा पो चाल पाउली !

झलकमान गन्धर्वको एउटा गीत छ– अहिले माया हाँसेरै लाउली, पछि ठक्कर खाँदा पो चाल पाउली । एसईईको जीपीएले मक्ख विद्यार्थीहरूको हकमा यो गीतको आशय मिल्न जाने देखिन्छ । नम्बर पाएपछि खुसी हुने विद्यार्थी अभिभावक, अहिलेलाई मक्ख पारेर छाडिदिने स्कुलहरू भोलिका दिनमा विद्यार्थीहरूले उच्च शिक्षा पढ्ने बेला, प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने प्रवेश परीक्षा दिनुपर्दा, व्यावसायिक जीवन सुरु गर्दा, काम गर्ने क्रममा नयाँनयाँ समस्या आउँदा सामना गर्ने विधिहरू नजान्दा, आत्मविश्वास नहुँदा जिन्दगीमा ठूलै धोका हुने निश्चित छ ।

स्रोत: कान्तिपुर दैनिक।

भर्खरै आएको चिकित्साशास्त्रको एकीकृत प्रवेश परीक्षाको नतिजामा सिटभन्दा थोरै विद्यार्थी उत्तीर्ण भएका छन् । यसको अर्थ कि त हाम्रो पढाइ फितलो बन्दै गइरहेको छ भन्ने बुझिन्छ, कि त परीक्षामा गाह्रो प्रश्न सोधियो भन्ने बुझिन्छ । गाह्रो प्रश्न सोधिएका कारण विद्यार्थीहरू उत्तीर्ण हुन सकेनन् भन्ने तर्कमा कुनै तुक छैन । किनभने यसअगाडिका प्रवेश परीक्षामा पनि यस्तै नै प्रश्नहरू हुन्थे । हाम्रो पढाइ फितलो बन्दै जाँदा विद्यार्थीहरूले धोका पाउने क्रम प्रस्टै देखिन थालिसक्यो भन्ने कुरा यही उदाहरणबाट देख्न सकिन्छ ।

किन खस्किँदै गयो विद्यालय तहको पढाइ ?

पढाइको तारतम्य सानो कक्षादेखि नै बिग्रिएको छ । उदाहरणका लागि कक्षा ३ मा पढने मेरी छोरीको गृहकार्य भानुभक्तका बारेमा लेख्नुपर्ने रहेछ । छोरीले 'भानुभक्त कहिले जन्मिएका थिए ? अनि कहिले मरेका थिए बाबा' भन्दै मलाई सोध्न आई । मनमनै लाग्यो– यी भानुभक्तले मेरो बुबालाई पनि छोडेनन्, मलाई पनि छोडेनन् र अहिले छोरीलाई समेत गरी तीन पुस्तालाई छोडेनन् ।

अहिले भिडियो गेममा रमाउने बालबालिकाको पुस्तालाई भानुभक्तको जीवनी कण्ठ गरेर सम्झिनुपर्ने आवश्यकता कहाँ छ ? हाम्रा बालबालिकाहरूलाई जंगबहादुरले कोत पर्व किन मच्चाए, अब किन चाहियो ? कसैको जीवनबाट बालबालिकाहरूलाई प्रेरणा सिकाउने उद्देश्य नै हो भने अहिलेकै समयका चर्चित उदाहरण दिन सकिँदैन र ? कण्ठ गर्नुपर्ने वा सम्झिनुपर्ने विषयवस्तुहरूभन्दा समस्या कसरी हल गर्ने, नयाँ कसरी सिर्जना गर्ने भन्नेमा जोड दिइने शिक्षा आजको आवश्यकता बन्न थालेको छ ।

स्टिभ जब्स, इलन मस्कजस्ता उद्यमी वैज्ञानिकहरूको कामप्रति चासो देखाउने अहिलेको पुस्ता क्रिकेट, संगीत, सिनेमालगायत कैयौँ क्षेत्रका सफल व्यक्तिहरूलाई नियालिरहेका हुन्छन । ३ कक्षा पढ्ने बच्चाका लागि त उसको संवेगात्मक क्षमता (cognitive ability) वृद्धि गर्ने खालका उदाहरण र गतिविधिहरू पो उपयोगी हुन्छन् ।

उनीहरूलाई कसरी साथीहरूबीच अन्तर्क्रिया गर्ने, कसरी समस्या हल गर्ने, हाम्रा दैनिक क्रियाकलापबारे राम्रो आनीबानीबारे सिकाउने, कुनै न कुनै रचनात्मक क्रियाकलापमा व्यस्त बनाउन सकिने खालका गृहकार्य प्रदान गर्ने, प्रकृति र जीव जनावरको महत्त्वप्रति व्याख्या गर्ने र तिनीहरूलाई माया गर्न सिकाउने, घर, टोल, बाटोघाटोमा फोहोर गर्न हुँदैन भनेर सिकाउने, स्वस्थ खानपान र सरसफाइ, घाउचोट लाग्दा प्राथमिक उपचार कसरी गर्ने भन्नेबारेमा सिकाउन जोड दिने हो ।

जब बच्चाहरू आधारभूत कुराहरूको ज्ञानमा रमाउन थाल्छन्, त्यसपछि बल्ल विषयवस्तुको पढाइ, गृहकार्यतिर लैजानुपर्ने हो । सानैदेखि बुझोस् नबुझोस्, विषयवस्तुको भार थोपरिदिएको छ, परम्परागत तरिकाले शिक्षकले फलाक्ने र गृहकार्य दिने, कण्ठ गर्न लगाउने विधि नै अहिलेका लागि घातक छ ।

यस्तो खालको गलत अभ्यासमा बच्चाहरूलाई पोख्त बनाएकोमा एकाथरी स्कुलहरू आफूलाई सफल र गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गरिरहेको दाबी गरिरहेका छन् भने अर्का खालका विद्यालयहरू गतिलोसित नपढाउने तर सीमित कुरा घोकाएर परीक्षामा धेरै नम्बर प्राप्त गरेको अर्थात् सफल भएको देखाएर अभिभावक र विद्यार्थीलाई उल्लु बनाइरहेका छन् ।

एसईईमा ए प्लस ल्याएको विद्यार्थी कलेज पढ्ने बेला सामान्य गणितका फर्मुलाहरू र त्यसको प्रयोग पनि जान्दैन भने विद्यालयमै सिक्नुपर्ने कुराहरू नसिकेको वा कण्ठ गर्ने प्रवृत्तिका कारण रचनात्मक क्षमता गुमाउँदै गएको भनेर बुझ्नुपर्छ ।

३ कक्षा पढ्ने बच्चालाई फ़ोटोसेन्थेसिस घोकाइन्छ र परीक्षामा सोधिन्छ । उनीहरूका पाठ्यपुस्तकहरू हेर्‍यो भने बच्चाको उमेर वा कक्षाअनुसारको पढाइ हुनुपर्ने विषयवस्तुहरूभन्दा गाह्रो, धेरै, अनि खासै काम नलाग्ने र अनावश्यक कुराहरू थुप्रै भेटिन्छन् । यस्ता समस्या कसले हेर्ने हो ? पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक कति हुनुपर्ने ? कस्तो हुनुपर्ने, त्यसको कुनै मापदण्ड पालना गरेको पाइँदैन । स्कुलैपिच्छे फरकफरक भेटिन्छ । जसले पनि किताब लेख्ने, अरुको भन्दा फरक देखाउन चाहिने नचाहिने कुराहरू समेट्ने, तर कतिपय छुटाउनै नहुने कुराचाहिँ नभेटिनेजस्ता समस्या छन् ।

पाठ्यसामग्रीका ठोस मापदण्ड पालना नहुँदा, सामुदायिक विद्यालयहरूमा काम गर्ने शिक्षकहरू खासै मिहिनेत नगर्ने हुँदा, निजी स्कुलहरूमा न्यून तलबमा काम गर्नुपर्ने बाध्यता र आवश्यक तालिम अभिमुखीकरण नहुँदा बालबालिकाहरू ठगिएका छन् । कैयौँ ठाउँमा त सस्तोमा काम गर्ने भेट्यो भने योग्यताको मतलबै नगरी शिक्षक राखेको पाइन्छ ।

स्कुलहरूमा पुस्तकालय खासै राम्रा भेटिँदैनन् । केटाकेटीहरूलाई पढ्ने बानीको विकास गराउन पुस्तकालयमा समय बिताउन दिने सुविधा निकै थोरै स्कुलमा मात्र होला । केवल परीक्षाको अंकलाई मात्रै जोड गर्ने र त्यसैमा मक्ख पार्ने स्कुलहरूको परिपाटीले सबै विकृतिलाई छोपिदिएको छ । कैयौँ स्कुलहरूमा कक्षा ९ र १० मा दुई वर्ष एउटै कोर्स पढाएर एसईईको नतिजा राम्रो ल्याउन जोड गरेको देखिन्छ । ११ र १२ कक्षाको पढाइमा समेत उही नतिजा नै राम्रो देखाउन जोड गर्ने परिपाटी हाबी छ ।

पुराना प्रश्नहरूको जवाफ कण्ठ गरेकै भरमा पास गर्न सकिने अवस्था छ । नोट लेखाउने र घोकाउने कुरामा जोड गरेपछि विद्यार्थीले पाठ्यपुस्तक नपढ्ने, बुझ्ने प्रयासै नगर्ने भएपछि प्रतिस्पर्धात्मक परीक्षाहरूमा उनीहरू अधिकांश असफल हुने गरेको पाइन्छ । कागजमा सफल देखाउने तर वास्तविकतामा विद्यार्थीहरूलाई बेकम्मा बनाएर छोड्ने काम भइरहेको छ । समस्यालाई मसिनो गरी केलाउने र यस्ता विसंगति हल गर्ने कुरामा खासै बहस भएको पाइँदैन ।

भर्खरै आएको चिकित्साशास्त्रको एकीकृत प्रवेश परीक्षाको नतिजामा सिटभन्दा थोरै विद्यार्थी उत्तीर्ण भएका छन् । यसको अर्थ कि त हाम्रो पढाइ फितलो बन्दै गइरहेको छ भन्ने बुझिन्छ, कि त परीक्षामा गाह्रो प्रश्न सोधियो भन्ने बुझिन्छ ।

जब एसईईको नतिजा आउँछ, शिक्षाविद् भनिनेहरू, प्राध्यापक, डाक्टर भनेर चिनिएकाहरू, जसले आधारभूत तहको समस्यालाई नियालेका छैनन्, अनुसन्धान नभएका यस्ता विज्ञहरूको विश्लेषणले बदलिँदो परिवेशमा न त समस्या पहिल्याउन सक्ने देखिन्छ, न त सामाधानको उपाय नै । उनीहरू सरकारको शिक्षाको बजेट, उत्तीर्ण विद्यार्थी संख्या, निजी र सामुदायिक विद्यालयका नतिजा केलाउँछन्, अनि तथ्यांक यस्तो र उस्तो भनेर फलाक्छन् ।

हाम्रा बच्चाहरूको सिकाइमा कहाँकहाँ त्रुटि भइरहेको छ ? के–के गर्न सकिन्छ भन्नेमा भन्दा पनि कतिपय अवस्थामा तुलना नै गर्न नमिल्ने कुरा तुलना गर्ने, सान्दर्भिक नै नहुने तथ्यांकलाई हेरेर व्याख्या गर्ने अनि समस्या पहिचान गर्ने कुरामै चुक्ने गरेको पाइन्छ । प्राध्यापक, डाक्टर लेख्ने, दाह्री कपाल फुलेकालाई मात्र जान्नेबुझ्ने ठान्ने र बढी नै प्रचार गर्ने तर अहिलेको युवापुस्ताको नवीनतम सोच, अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास आदिबारे ध्यान नदिनु पनि हाम्रो समस्या बनेको छ ।

के छ त उपाय ?

फेरि पनि समस्यालाई गम्भीरतापूर्वक लिएर सरकारको ध्यानाकर्षण गराउन दबाब दिने नै हो । शिक्षक संगठन र विद्यार्थी संगठनहरूले राजनीतिक आग्रह पूर्वाग्रहभन्दा पनि माथि उठेर शैक्षिक समस्यालाई नै मुख्य मुद्दा बनाएर साना र बेवास्ता गरिएका समस्याहरू हल गर्दै आशाको सञ्चार गराउन जरुरी छ ।

सरकारी नियमन चुस्त र परिणाममुखी बनाउने नै हो । यति भन्दै गर्दा तुरुन्तै रातारात शैक्षिक अवस्था सुध्रन सम्भव त छैन, यस्तो अवस्थामा विद्यार्थी अभिभावक आफैँ सचेत हुने र अहिलेको प्रतिकूलताभित्रै पनि फरक तरिकाले कसरी सिक्न सकिन्छ र भविष्यमा धोका हुँदैन, त्यसमा सचेत बन्ने प्रयास गर्नुपर्छ । विद्यालयले ठग्ने, परीक्षा (मूल्यांकन) प्रणाली नै फितलो, पढ्ने पाठ्यक्रम र पुस्तकमै समस्या छ भने कसरी पढाइ राम्रो बनाउन सकिएला त ? हो आजको हाम्रो चुनौती नै यही भएको छ । अहिलेको जमाना इन्टरनेटको भएकाले थुप्रै कुराहरू इन्टरनेटमार्फत पनि सिक्न सकिन्छ । कैयौँ विद्यार्थीहरूले सिकिरहेका पनि छन् ।

राम्रा स्कुलहरूको अभ्यास कस्तो छ ? उपल्लो कक्षाहरूमा पढ्नका लागि अहिले नै आधार तयार गर्न के–कस्ता कुरामा ध्यान दिनुपर्छ भन्नेबारे जानकार आफन्त, सिनियर विद्यार्थी, शिक्षकहरूसित परामर्श लिनु राम्रो हुन्छ । पाठ्यक्रमअनुसारको पुस्तक छ कि छैन, ख्याल गर्नुपर्छ । परीक्षामुखी मात्रै नभएर जान्नैपर्ने कुराहरू नछुटाई पढ्न जरुरी हुन्छ । अतिरिक्त पुस्तकहरू अध्ययन गर्ने बानीले विषयवस्तु सजिलै बुझ्न मद्दत गर्छ । साथै, पढाइमा रमाउने बानीको विकास पनि हुन्छ ।

सरकारको उदासीनता अनि विद्यालयहरूको परीक्षामुखी पढाइको तौरतरिकाबाट आफूलाई कसरी मुक्त राख्ने र सिकाइलाई कसरी व्यवस्थित बनाउने भन्नेबारेमा आफैँ चनाखो हुने र जानकारहरूसित परामर्श लिने, सिकाइका अन्य उपायहरूको खोजी गर्‍यो भने माथिल्लो तहको पढाइमा धोका हुँदैन ।

जिम्मेवार सरकारी निकायको उदासीनता, विद्यालयहरूबाट हुन सक्ने ठगी र गलत किसिमको शैक्षिक अभ्यासले पार्ने मारबाट आफैँ बच्ने कोसिस गर्न एकदमै आवश्यक छ है ! एसईई परीक्षामा उत्तीर्ण भई पढाइको नयाँ अध्याय सुरु गर्दै गरेका भाइबहिनीहरूलाई बधाई तथा उत्तरोत्तर प्रगतिको शुभकामना !

शिलापत्रमा प्रकाशित राजेन्द्र अधिकारीका अरु पनि लेख पढ्नका लागि यहाँ क्लिक गर्नुहोस् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन २९, २०७८ ०८:०९