नेपाली साहित्यमा पहिलोपल्ट दर्शनको प्रस्तावना लिएर आएको थियो 'तेस्रो आयाम' पत्रिका । सानो र खिनौटे भए पनि त्यसको महत्व इतिहासमा झन्झन् चम्किलो हुँदै आइरहेकै छ । लेखनमा शिल्प, शैली, प्रस्तुति र दर्शनका बारेमा कुरा थाल्दा श्रीगणेशको काम गर्छ, त्यही पत्रिकाले । त्यस पत्रिकाका छोटा र महत्वपूर्ण सम्पादकीयहरू यस प्रकारका थिए:
सम्पादकीय (तेस्रो आयाम वर्ष १ अङ्क १, मई १९६३–जेठ २०२०)
तेस्रो आयामतिर
काम अप्ठेरो भेटेको छु: रोगबाट निको हुँदै उठ्न लागेको हाम्रो सम्पादक (भाइ श्री तिलविक्रम नेम्बाङ) लाई कष्ट नदिने भई उसको सम्पादकीय लेख्ने । लेख्दैछु:
अबको साहित्यलेखनले मानिसको सम्पूर्णतालाई उचाल्न ताक्नुपर्छ । मानिस आँखा मात्र, कान मात्र, मन मात्र होइन । ऊ जम्मै इन्द्रिय, हृदय, मस्तिष्कको पुञ्ज हो र अब लेखिने प्रत्येक वाक्य र पङ्क्तिले उसको सम्पूर्णतालाई समाउनुपर्छ, उचाल्नुपर्छ । यो गर्न हाम्रो प्रत्येक कृतिले तृतीय आयाम आफूमा ल्याउन सक्नुपर्छ । दुःख पाउने मान्छेको कथा वा कविता, त्यो एउटा मान्छेले दुःख पाएको कथा वा कविता मात्र सीमित नहोस् । त्यसले उठ्नु सकेर त्यो टुक्रा कुराको पछि एउटा विशाल विचार बसेको होस्, उँभोतिर एउटा दर्शनको आकाश टाँगियोस्, सामाजिक भाष्य बनोस् त्यो । त्यो ‘मात्र’ भन्दा धेरैधेरै अरु कुरा होस् । यै ‘धेरै’–हरू हो, तेस्रो आयाम ।
विज्ञानको सापेक्षतावाद र अझ नवीनतर आविष्कार, त्यसको दार्शनिक अर्थ्याइ, चित्रकला र त्यसको प्रतिरूप, शृंगार मनोविज्ञान, अचेतना, प्रतीक, सब हाम्रा तृतीय आयाम झिक्नलाई हतियार छन् । हामी नबुझिने बनौँला । तर, लोकप्रियताको लोभ गरिरहे केही लेख्न सकिन्न । हामीले अहिले सफलता देखाउन नसकेका हौँला, पछि जरुर सक्नेछौँ । पछि आउनेहरूले त्यो गर्नेछन् र गरिछाड्नेछन् । कारण मानिसको शरीर छाडी अरु केही पनि मर्दैन । विचार मर्दैन ।
इन्द्रबहादुर राई–१–४–६३
तेस्रो आयाम– सम्पादकीय (वर्ष १ अङ्क २ ) जून १९६३, असार २०२०
लेखकः उत्तरदायित्व र इमानदारी
एउटा लेखकका निम्ति लेख्नु–जीवनलाई बाँचिदिनु हो । शब्दहरू माध्यम हुन्–प्रतीक हुन्, जसले एउटा विशिष्ट अर्थ बोकेका हुन्छन् । जथाभावी शब्दहरूको प्रयोग गर्नु कुनै लेखकको पक्षमा उसको दृष्टिकोणको अपरिपक्वता मात्र नभएर–उत्तरदायित्वविहीनताको द्योतक पनि हो । साहित्यलेखन एउटा महत् उत्तरदायित्व हो । फलतः उसले प्रयोग गरेको एउटा–एउटा शब्द खुब सोचेर खुब केलाएर अनि तौलिएर मात्र प्रयोग गरिएको हुनुपर्छ । अनि मात्र त्यस लेखकको विचार पाठकहरूका सम्मुख सशक्त भएर प्रस्टिन्छ । एउटा क्रान्ति आउँछ । आफूले प्रयोग गरेको एउटाएउटा शब्दप्रति आफू उत्तरदायी हुनुपर्छ, जवाफदेही हुनुपर्छ । त्यसका लागि चाहिन्छ इमानदारी । आफ्नो अनुभवप्रति निष्ठा हुनुपर्छ, आफ्नो अनुभूतिलाई इमानदारीसाथ अभिव्यक्ति प्रदान गर्नुपर्छ । साहित्यलेखन कुनै पनि वादको पूर्वाग्रहदेखि मुक्त नभए त्यो साहित्य ठहरिन्न ।
अध्ययन चाहिन्छ अथवा अबको साहित्यलेखनले अनिवार्य ठहर्याएको छ । वास्तविकता यो हो कि अध्ययन, मनन वा चिन्तनले लेखकको दृष्टिलाई तिखार्छ, सोचाइलाई बलियो पार्छ, अनि अभिव्यक्तिलाई मझाएर प्रौढता प्रदान गर्छ ।
कोरा भावुकता प्रलाप मात्र नभएर दायित्वबोधदेखि पलायन पनि हो । फलतः जिन्दगीदेखि पनि पलायन हो । यस किसिमका साहित्यलेखनलाई आयामिक शब्दमा ‘च्याप्टो’ भनिन्छ, किनभने यिनमा ‘तेस्रो आयाम’ (गहिराइ तथा विचार वा दर्शन) हुँदैन, जीवनमाथि आस्था पनि हुँदैन । विकसित मस्तिष्कले तिनको स्वागत गर्दैन । आधुनिक सचेत पाठकवर्गको रुचिको परिधिदेखि पनि बाहिर नै पर्दछ । विकासक्रमको यस बिन्दुसम्म आइपुगेको बौद्धिक समाजमा त्यो मात्र ‘फजुल’ अनि ‘पुरानो’ ठहरिनेछ ।
जनसाधारण स्तरको रुचि अथवा लोकप्रिय बन्ने निम्नस्तरीय मनोवृत्तिसँगसँगै अलमलिएर, अल्झिएर हिँड्ने विचार लिनु लेखकहरूको भुल हो । लेखनधर्मीहरूको सन्दर्भमा अनैतिकता पनि हो । साहित्यकार त पथप्रदर्शक हो । उसले अघिअघि नयाँ क्षितिजहरू टेक्दैटेक्दै समयसित हिँडिदिनुपर्छ, जनसाधारण आफैँ पछ्याउन बाध्य हुनेछन् ।
माथि नै लेखियो– साहित्यलेखन महत् उत्तरदायित्व हो । यस उत्तरदायित्वको निर्वाह गर्ने कार्य सोच, विचार वा बौद्धिक नियोजनबाट मात्र सम्भव हुन्छ । लेखकले यस उत्तरदायित्वको गुरुत्व बुझेर मात्र कलम समात्नुपर्छ, नत्र अक्षम्य अपराध ठानिनेछ ।
तिलविक्रम नेम्बाङ–(७–४–६३)
सम्पादकीय– तेस्रो आयाम (वर्ष १ अङ्क ३, जुलाई १९६३, साउन २०२०)
भानुजयन्तीः हाम्रो यसपालाको श्रद्धाञ्जलि
असार २९ गते ।
नेपाली भाषा र जातीयताले भानुभक्तसित जन्मेको दिन । भानुभक्त नेपाली भाषाको जन्मदाता हुन् । नेपाली साहित्यको अस्तित्वको विलुप्ति नभइञ्जेल भानुभक्त विलुप्त हुँदैनन् ।
भानुभक्तले सुरु गरेको साहित्यलाई विश्वमा प्रतिष्ठित गराएर, हाम्रो पालामा अझ नयाँ दिशा र नयाँ मूल्य प्रदान गर्न हामी दृढप्रतिज्ञ छौँ ।
हाम्रो पालामा–आधुनिकता वा नयाँ जीवनबोध लिएर आजकलको कविता जन्मिन्छ । जथाभावी कोपरिएको अनुहार र कोथ्रिएको छाती बोकेको बीसौँ शताब्दीको कुण्ठित र पराजित जिन्दगीले आज कवितामा नयाँ भविष्यको सम्भावना अनि त्यसप्रति अडिग आस्था पाइरहेछ ।
आधुनिक कविता सग्लो मान्छेको सग्लो कविता हो । फाँटिलो दार्शनिक पृष्ठभूमिमा पइताला टेकेको आधुनिक कविताले जिन्दगीलाई सलग्ग अभिव्यक्त गरेको क्षण–मान्छेको जिन्दगी र त्यसको अस्तित्वको जटिलतालाई पनि सरलीकरण प्रदान गर्नेछ । जिन्दगी के हो ? केका निम्ति हो ? के यो स्वतन्त्र छ जस्ता प्रश्नले पनि त्यस क्षण समुचित उत्तर पाउनेछन् ।
यस परिकल्पित लक्ष्यप्राप्तिका निम्ति आधुनिक नेपाली कविताले अभियान सुरु गरिसकेको छ । भानुभक्तले आशीर्वाद दिऊन्ः बाँकी काम हामी आफैँ कार्यान्वयन गर्नेछौँ । हाम्रो दृढता ढुङ्गा हो, डग्दैन । हामी हाम्रो अभियानमा चट्टानसरहको दृढतासित बढेका छौँ । हाम्रो प्रेरणास्रोत भानुभक्तलाई, यसपालाको जन्मजयन्तीमा आयामिक साहित्य सिर्जनाको पक्षपाती, हामी यसरी श्रद्धाञ्जलि अर्पण गर्दछौँ । सबै आयामिक लेखक/कविहरूको पक्षमा आयामिक प्रकाशनको मुखपत्र ‘तेस्रो आयाम’ले यस सम्पादकीयमार्फत भानुभक्तलाई श्रद्धाञ्जलि अर्पण गर्दछ ।
तिलविक्रम नेम्बाङ (१०–६–६३)
सम्पादकीय– तेस्रो आयाम (वर्ष १ अङ्क ४–५, अगस्ट सेप्टेम्बर १९६३, भदौ असोज २०२०)
आयामिक लेखनबारे
एउटा साधारण मान्छेको व्यक्ति जिन्दगी सामाजिक परिवेशमा फिँजिएर चेप्टिन्छ । त्यस सामाजिक परिवेशको जटिलताको विरुद्ध जिन्दगीलाई बाँचिदिने महत् प्रयत्नमा बौद्धिक मान्छेको जन्म हुन्छ । यसरी सामाजिक परिवेशमा चेप्टिएको साधारण सरल रेखामा व्यक्ति जिन्दगी बौद्धिकता बोकेर गहिरिन्छ, अग्लिन्छ अथवा मोटो हुन्छ । सोलोडोलो बन्दछ ।
यसरी एउटा मान्छेको जिन्दगी एककोषीय अमिवाको इच्छा आकाङ्क्षाको घात–प्रतिघातविहीन सोझो सरल रेखाको जिन्दगी नपाएर आजसम्ममा बहुकोषीय मान्छेको विकास भएपछि जिन्दगीले भोग्नुपर्ने जटिलताका दायाँबायाँ, तलमाथि, अघिपछि पत्रैपत्रले बनिएको हुन्छ ।
यी सब जटिलताको अभिव्यक्ति दिन नसके साहित्यले मान्छेलाई अभिव्यक्त गर्दैन । कुनै गतिजस्तो सोझो कथा वा कविताले यस कारण मान्छेलाई च्याप्टो रूपमा मात्र अभिव्यक्ति दिन सकेको हुन्छ । वास्तविकताबाट पलायन गरेर तिनले जिन्दगीलाई फाल्दै रुमानी कल्पनाको प्रदेशमा चित्रण गर्दछन्; वर्णन गर्दछन् । तर, जिन्दगीको वास्तविकतालाई भोगेर हामी मान्छेको विषयमा लेख्छौँ– त्यो चित्रण नभएर जिन्दगीको अभिव्यक्ति हुन्छ । त्यो वर्णन नभएर जिन्दगीको व्याख्या बन्दछ ।
आधुनिक लेखनले जिन्दगीको व्याख्या गर्दछ । किनभने जिन्दगीको सूक्ष्मतातिर पसेको हुन्छ । यसर्थ यसले जिन्दगीप्रति नयाँ बोध दिन्छ, अर्कै सत्यको उद्घाटन गर्दछ । यो उद्घाटित सत्य पहिला हात लागेको माथि बसेर अर्को तला थपिन्छ, पूर्ण सत्य प्राप्तिको सिँढीमा ।
यसरी, जिन्दगीको वास्तविक सत्य प्राप्तिमा मान्छेभित्रको ‘तेस्रो आयाम’ छ । विश्व साहित्य आयामिक छ । चाहे त्यो नयाँ ढङ्गमा लेखिएको होस्, वा चाहे पुरानै ढङ्गमा ।
तर, आयामिक लेखनले के विश्वास राख्छ भने आजको बीसौँ शताब्दीको अस्तव्यस्तता र जटिलता पुरानो लेखाइको परिभाषित ढाँचाभित्र अट्दैन । त्यस कारण, पुरानो ढङ्गबाट जिन्दगीलाई अभिव्यक्ति दिन खोज्नु (पुरानो शैली, शब्द र प्रतीक योजना इत्यादि) असम्भव छ । यस कारण, नयाँनयाँ लेखनले मात्र आफ्नो नयाँ हातहतियारहरूको सहयोगबाट जिन्दगीलाई वास्तविक अभिव्यक्ति दिन्छ । आयामिक लेखन (जो नयाँ ढङ्गबाट लेखिन्छ) को आस्था यो के भने आधुनिक लेखनबाट मात्र आधुनिक मान्छेको जिन्दगीले सलग्ग अभिव्यक्ति पाउँछ ।
तिलविक्रम नेम्बाङ ( २०–८ –६३)
- शिलापत्रमा प्रकाशित कृष्ण धरावासीका अन्य लेखहरू पढ्नका लागि यहाँ क्लिक गर्नुहोस् ।
प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २३, २०७८ ०७:५०
-1741431346.jpeg)
