बिगौते दूध : शिशुका लागि पहिलो खोप

A+ A A-

विश्व स्तनपान सप्ताह हरेक वर्ष अगस्ट महिनाको १ देखि ७ तारिखसम्म सप्ताहव्यापी रूपमा मनाउने गरिन्छ । 'विश्व स्तनपान सप्ताह २०२१ हामी सबैको साझा जिम्मेवारी, स्तनपान संरक्षण हुन्छ प्रभावकारी' भन्ने मुख्य नाराका साथ विश्वभर मनाइँदै छ । विश्व स्तनपान सप्ताह मनाउन १९९० मा घोषणा गरेर १९९२ बाट वार्षिक उद्देश्यका साथ मनाउन थालिएको हो । विश्व स्तनपान सप्ताहलाई सन् २०१६ बाट दिगो विकास लक्ष्यमा समेटिएको छ । यो वर्षको विश्व स्तनपान सप्ताह २०२१ का उद्देश्यहरूमा मानिसहरूमा स्तनपान जोगाउनुको महत्त्वबारे जानकारी दिने, स्तनपानमा समुदायको मुख्य जिम्मेवारी, ठूलो परिमाणका लागि व्यक्तिगत तथा संस्थागत सहभागिता, सामुदायिक स्वास्थ्य उत्थानका लागि सुरक्षित स्तनपानमा उत्प्रेरित गर्ने रहेका छन् ।

पूर्ण स्तनपानले बच्चालाई बचाउने मात्र होइन, यसले शरीरलाई वृद्धि विकास हुनलाई चाहिने आवश्यक पोषक तत्त्व दिनुका साथै जीवनको पहिलो छ महिनासम्म विभिन्न प्राणघातक रोगहरूबाट समेत जोगाउने र कालान्तरमा नसर्ने रोगबाट बचाउन पनि मद्दत गर्दछ । सही स्तनपानले बच्चाको राम्रो विकासमा टेवा पुर्‍याउनुका साथै शैक्षिक तथा आर्थिक विकासमा पनि सहयोग पुर्‍याउँछ ।

यसैगरी, नेपालमा पनि विभिन्न कार्यक्रमका साथ स्तनपान सप्ताह उल्लासपूर्वक मनाइँदै छ ।

स्तनपान

बच्चा जन्मेपछि आमाको दूध चुसाउने प्रक्रियालाई स्तनपान भनिन्छ । बच्चा जन्मेपछि जति सकिन्छ चाँडो अर्थात् १ घण्टाभित्र आमाको दूध चुसाउनुपर्छ । पहिलो घण्टामा स्तनपान गराएका नवजात शिशुहरू जीवित रहने सम्भावना धेरै हुने सोधले देखाएको छ । ढिलो स्तनपानले जीवन जोखिममा पर्छ । आमा र शिशुबीचको प्रत्यक्ष स्पर्शले आमाको दूध उत्पादनमा सहयोग पुग्दछ । बिगौते दूध निकै पोषिलो हुने गर्छ र रोगसँग लड्ने प्रतिरोधात्मक क्षमतामा वृद्धि गर्छ । बिगौते दूध शिशुका लागि पहिलो खोप पनि हो । र, बिगौते दूध अमृत सम्मान हुन्छ ।

पूर्ण स्तनपान

बच्चा जन्मेपछि आमाको दूध मात्र खुवाउने प्रक्रियालाई पूर्ण स्तनपान भनिन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार यो अवधि बच्चा जन्मेको छ महिनासम्म हुन्छ । यस अवधिभर कुनै पनि खालको ठोस तथा तरल पदार्थ दिनु हुँदैन । स्वास्थ्यमा समस्या उत्पन्न भएको अवस्थामा चिकित्सकको सल्लाहबमोजिम औषधि तथा जीवनजल दिन सकिन्छ ।

नेपाल बहुसूचक सर्वेक्षणका अनुसार नेपालमा छिटो स्तनपान गराउने आमाहरूको संख्या आधाभन्दा कम (४१.७%) मात्र छ । जसमध्ये यसका सबैभन्दा धेरै प्रयास सुदूरपश्चिम प्रदेशमा आधा (५०%) पाइएको छ, सबैभन्दा कम लगभग एक चौथाइभन्दा बढी गण्डकी प्रदेशमा २८.७ प्रतिशत पाइएको छ, भने बागमती प्रदेशमा जम्मा ३०.२ प्रतिशत छ ।

नेपाल बहुसूचक सर्वेक्षणका अनुसार नेपालमा देशभरिमा पूर्ण स्तनपान गराउने आमाहरूको अवस्थालाई हेर्दा ६२.१ प्रतिशत छ भने प्रदेशअनुसार सबैभन्दा धेरै पूर्ण स्तनपान गराएको प्रदेश २ मा ६९.९ प्रतिशत छ भने सबैभन्दा कम बागमती प्रदेशमा ५१.१ प्रतिशत छ ।

त्यसैगरी, नेपाल बहुसूचक सर्वेक्षणका अनुसार नेपालमा दुई वर्षसम्म स्तनपान गराउने अवधिलाई हेर्दा नेपालभरिमा ३६ प्रतिशतभन्दा माथि छ भने सुदूरपश्चिम प्रदेश, कर्णाली प्रदेश, प्रदेश न. ५ र गण्डकी प्रदेशमा पनि ३६ प्रतिशतभन्दा माथि नै रहेको छ । त्यसैगरी, सबैभन्दा कम प्रदेश नं. १ मा ३१.१ प्रतिशत छ र बागमती प्रदेशमा पनि जम्मा ३१.६ प्रतिशत मात्र छ ।

यो दरलाई नियाल्दा स्तनपानमा शहर केन्द्रित ठाउँमा भन्दा दूरदराजमा तुलनात्मक रूपमा बढी रहेको पाइएको छ । बोतलपानको चलन पनि बढ्दै छ । बोतलपानको अवस्थालाई हेर्दा नेपाल बहुसूचक सर्वेक्षणका अनुसार नेपालमा २३ प्रतिशत छ भने सबैभन्दा धेरै बागमती प्रदेशमा ३८.६ प्रतिशत छ भने कम कर्णाली प्रदेशमा ११.९ प्रतिशत छ । शैक्षिक अवस्थालाई हेर्ने हो भने देशभरमा शिक्षित ९०.३ प्रतिशत छ सबैभन्दा धेरै गण्डकी प्रदेशमा ९७.१ प्रतिशत छ भने सबैभन्दा कम प्रदेश नं. २ मा ७७.१ प्रतिशत छ ।

आमा र शिशुबीचको प्रत्यक्ष स्पर्शले आमाको दूध उत्पादनमा सहयोग पुग्दछ । बिगौते दूध निकै पोषिलो हुने गर्छ र रोगसँग लड्ने प्रतिरोधात्मक क्षमतामा वृद्धि गर्छ । बिगौते दूध शिशुका लागि पहिलो खोप पनि हो । र, बिगौते दूध अमृत सम्मान हुन्छ ।

सञ्चारक्षेत्रमा हुने गरेको सहभागितालाई हेर्दा नेपालभरमा ८ प्रतिशत पाइएको छ भने सबैभन्दा धेरै बागमती प्रदेशमा १२.३ प्रतिशत पाइएको छ । त्यस्तै, सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा ३.४ प्रतिशत पाइएको छ । शिक्षित आमाहरूले छिटो स्तनपान गराउने गरेको पाइएको छ भने पूर्ण स्तपानमा भने कमी आउने गरेको छ ।

यसरी कमी आउनुमा विभिन्न कारणहरू रहेको सर्वेक्षणमा खुलाइएको छ । ती कारणहरूमध्ये ऐन, कानुन र नियमावली प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन हुन नसक्नु, व्यापारिक विज्ञापन, व्यक्तिगत आम्दानी, स्तनपानका लागि आवश्यक समयको अभाव, सार्वजनिक स्थान तथा सरकारी, गैरसरकारी क्षेत्रमा स्तनपान कक्षको अभाव हुनु, कामकाजी महिलालाई पर्याप्त प्रसूति बिदाको कमी (जम्मा ९८ दिन मात्र) साथै समाजमा परम्परागत रूपमा व्याप्त धारणा, आमाहरूको शारीरिक बनावटमा आउने परिर्वतनको डर आदि छन् ।

यस्ता कारणले गर्दा शिशुमा प्रत्यक्ष असर पर्छ । नेपाल जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०१६ का अनुसार, पाँच वर्षमुनिको एक तिहाइभन्दा धेरै (३६%) बच्चाहरूमा उमेरअनुसारको कम उचाइ हुने गरेको छ भने पाँच वर्षमुनिका २७ प्रतिशत बच्चाहरूमा उमेरअनुसार कम तौल हुने गरेको छ । त्यस्तै, पाँच वर्षमुनिका १० प्रतिशत बच्चाहरूमा उचाइअनुसार कम तौल हुने गरेको छ । त्यसैगरी, आधाभन्दा धेरै बच्चाहरूमा (५३% ) रक्तअल्पता हुने गरेको पाइएको छ ।

यी क्रियाकलापले गर्दा नवजात शिशुको नैसर्गिक अधिकारको प्रत्याभूतिमा शंका उब्जेको छ ।

स्तनपान र पूर्ण स्तनपान कसरी गराउन सकिन्छ ?

विश्व स्तनपान सप्ताह २०२१ को नारा 'हामी सबैको साझा जिम्मेवारी, स्तनपान संरक्षण हुन्छ प्रभावकारी'लाई मनन गरी स्तनपानको प्रक्रिया हेर्दा आमा र बच्चामा मात्र सीमित देखिए पनि यसले दिगो विकासमा प्रत्यक्ष असर पार्छ । प्रभावकारी ऐन, नियम, कानुनलाई कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । स्तनपानले आमा र बच्चामा हुने स्पर्श, मानसिक परिर्वतनलाई ध्यानमा राखी भावनात्मक तथा मानसिक सन्तुलनमा टेवा पुर्‍याउने हुँदा यसलाई बढावा दिनुपर्छ ।

सञ्चारमाध्यममा हुने स्वास्थ्यसँग सम्बद्ध कार्यक्रमलाई सकारात्मक तथा नकारात्मक दृष्टिकोणबाट विश्लेषण गरेर मात्र प्रचारप्रसार गर्नुपर्छ । आर्थिक रूपमा सबल तथा कार्यालय जाने आमाहरूको हकमा सीमित प्रसूति बिदा (जम्मा ९८ दिन मात्र) पश्चात् कार्यालयमा जानुपर्ने हुँदा पूर्ण स्तनपानमा आउने कठिनाइलाई मध्यनजर गरी प्रसूति बिदा थप (छ महिना गरिनुपर्छ) तथा कार्यालयमा स्तनपान तथा बच्चा राख्ने कक्षको व्यवस्था हुँदा महिला कर्मचारीमा कामको प्रभावकारिता बढ्छ भने पूर्ण स्तनपान पनि हुन्छ । परम्परागत धारणालाई वैज्ञानिक तवरबाट परिमार्जन गर्नुपर्छ ।

विशेष गरी स्तनपान र पूर्ण स्तनपानलाई ३ईको अवधारणामा प्रत्याभूत गर्न सकिन्छ ।

Early Breast feeding (छिटो स्तनपान)
Exclusive Breast feeding (पूर्ण स्तनपान)
Extended Breast feeding (विस्तारित स्तनपान)
Early Breast feed (छिटो स्तनपान)

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार बच्चा जन्मेपछि जति सक्दो चाँडो अर्थात् एक घण्टाभित्रमा स्तनपान गराउने र बिगौते दूध खुवाउने अवस्थालाई छिटो स्तनपान भनिन्छ । यसरी जति सक्दो चाँडो आमाले बच्चालाई दूध खुवाउँदा प्रसूतिपछि उत्पन्न हुने मातृ समस्यामा पनि कमी आउँछ र कठिनाइबाट जोगिन्छ ।

Exclusive Breast feed (पूर्ण स्तनपान)

Extended Breast feed (विस्तारित स्तनपान)

विस्तारित स्तनपान भन्नाले कम्तीमा दुई वर्षसम्म आमाको दूधसँगै आवश्यकताअनुसार थप पोषिलो खानेकुरा खुवाउने प्रक्रियालाई बुझिन्छ ।

यी तीन प्रक्रियालाई सक्रिय रूपमा हरेक आमाहरूले अवलम्बन गर्न सके भने आमा र बच्चा दुवै स्वस्थ हुनेमा कुनै शंका छैन र यसले आमा र बच्चाबीच भावनात्मक सम्बन्ध प्रगाढ बनाउँछ । बच्चालाई कुपोषण, ख्याउटे, पुड्को र रुन्चे हुनबाट पनि बचाउँछ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन २२, २०७८ ०६:२२