अरू चराको गुँडमा पसेर अण्डा पार्ने काेइलीकाे अनौठो प्रजनन रणनीति

A+ A A-

वसन्त ऋतुको आगमनसँगै रुखको हाँगामा बसेर कोइली अरू चराको गुँड नियाल्दै छे, ती गुँडका धनी कहिले बाहिर निस्केलान् र फुत्त छिरेर अण्डा पारेर भागौँ भनेर । उसलाई थाहा छ, त्यो कार्य जति सक्दो छिटो सक्नुपर्छ । केही गरी गुँडधनीले देखिहाले भने त उसले पारेको अण्डा फालिदिन्छन् ।

चरा संसारमा कोइली एउटा परजीवी प्राणी हो । उसले गरेको यो कार्यलाई 'ब्रुड प्यारासिटिज्म' भनेर भनिन्छ । हामी सबैले सुनेकै छौँ, कोइलीले कागको गुँडमा अण्डा पार्छन् रे भनेर । मलाई धेरै जनाले 'यो कुरा के साँच्ची नै हो त' भनेर सोधिराख्नुभएको हुन्छ । त्यसैले यो रोचक कुराबारे कलम चलाउन मन लाग्यो ।

ब्रुड प्यारासिटिज्म अथवा अरू चराहरूको गुँडमा अण्डा पार्ने कुरा एउटा अनौठो प्रजनन रणनीति हो, जुन परजीवी चराका लागि धेरै फाइदाजनक रणनीति हुन सक्छ । चराहरूसँगै ब्रुड प्यारासिटिज्म माछा र केही कीरा (फट्याङ्ग्रामा नि देखिन्छ । परजीवी चराले त्यसरी अरू चराहरूलाई एक प्रकारले ठगेर आफ्ना चल्लाहरू हुर्काउन बाध्य बनाउँछन् । त्यसपछि ती पोथी आफ्नो बाटो लाग्छिन् र चल्ला हुर्काउने दुःख नै नगरी आफ्नो 'जिन'लाई निरन्तरता दिन सफल हुन्छिन् ।

तर, यो त्यति सहज कुरा भने पक्कै छैन ।

संसारमा पाइने चराहरूमध्ये करिब १५ चराहरूमा ब्रुड प्यारासिटिज्म पाइएको छ । ब्रुड प्यारासिटिज्म इन्ट्रास्पिसिज वा इन्टरस्पिसिज दुवै हुन सक्छ । इन्ट्रास्पिसिज भन्नाले एउटै प्रजाति भित्र हुने र इन्टर भन्नाले अरू प्रजातिको भनेर बुझिन्छ । वैज्ञानिक हिसाबले कोइली र काउबर्ड सबैभन्दा धेरै अध्ययन भएको प्यारासिटिक प्रजातिमा पर्छन् । यो प्रक्रिया एउटा अध्ययनले देखाएअनुसार सातचोटि वा सातवटा जातको चरामा स्वतन्त्र रूपमा विकास भएको पाइएको छ ।

नेपालमा नै पाइनेमा हनिगाइडहरूमा नि ब्रुड प्यारासिटिज्म देखिन्छ । अरू चराको गुँडमा गएर अण्डा पार्नु सजिलो कार्य भने पक्कै होइन । सबै अण्डा एउटै गुँडमा पार्दा नि त्यो फेरि राम्रो रणनीति हुँदैन । त्यसैले एउटा एउटा अण्डा गर्दै विभिन्न गुँडमा हाल्नुपर्ने हुन्छ । गाह्रो कुरा त फेरि गुँडभित्र छिरेर अण्डा पारेर त्यो चराले देख्नुअगाडि भाग्नुपर्‍यो ।

धेरैजसो त ढुकेर गुँडमा भएको चरा निस्किनै नपाई भित्र पसेर अण्डा पारेर भाग्ने गरेको पाइएको छ । तर रोचक कुरा भने कहिलेकाहीँ नर चराले त्यस गुँडलाई वा गुँडमा भएको चरालाई खलबल्याउने गरेको र सो क्रममा गुँडको चराले नरलाई धपाउन लाग्दा पोथीले गएर अण्डा पार्ने गरेको समेत पाइएको छ । कोइलीमा नरले धेरैजसो बाजको नक्कल गरेर नि साना–साना चराहरूलाई उल्लु बनाउने गर्छन् ।

धेरैले सोध्नुहुन्छ, 'त्यो चराले अण्डा किन बाहिर फाल्दैनन् त ?' यहाँ फेरि कोइलीको चतुरताको कुरा आउँछ ।

कोइलीले विभिन्न प्रजातिका चराहरूको गुँडमा अण्डा पार्ने गर्छन् । उनीहरूले सकेसम्म त्यही होस्ट चराको जस्तो अण्डाको नक्कल गरेर अण्डा पार्छन् । तर, त्यो चरालाई कुन होस्टको अण्डा कस्तो हुन्छ र कस्तो रङ वा प्रकारको अण्डा पार्ने भनेर कसरी थाहा हुन्छ त ? उसलाई त्यो थाहा हुँदैन र यो गुँडमा हरियो अण्डा रहेछ र म हरियो अण्डै पार्छु भन्ने नि हैन ।

रमाइलो कुरा त, आफू जुन चराको गुँडमा हुर्कियो, त्यो कोइलीले पछि आफूले अण्डा पार्दा त्यही होस्ट चराकै गुँडमा पार्छन् । मानौँ, खैरो रङको अण्डा भएको होस्टको गुँडमा हुर्किएको छ भने त्यो पोथीलाई आनुवंशिक हिसाबले नै त्यस्तो अण्डा पार्ने भनेर थाहा हुन्छ र उसका बच्चाहरूले नि पछि त्यही होस्ट खोजेर अण्डा पार्छन् ।

त्यसैले गर्दा कोइलीहरूमा विभिन्न प्रकारका अण्डा हुने वंश हुने गर्छ । र, यी प्यारासाइट चराहरूका अण्डा होस्ट चराभन्दा धेरै चाँडै ह्याच हुने गर्छन्, कम्तीमा पनि तीन/चार दिन नै पहिला । जसले गर्दा चल्लाहरू सुरुमै फाइदामा हुन्छन् । अरू चराहरू, जस्तै काउबर्डले भने होस्टको जस्तो अण्डा पार्दैन । उसको अण्डा फरक रङकै हुने गर्छ । जसले गर्दा काउबर्डको अण्डा भने होस्ट चराले फाल्न सक्छन् ।

यो फाल्ने वा नफाल्ने भन्ने कुरालाई चाहिँ दुईवटा विकासवाद सिद्धान्तहरूले व्याख्या गर्ने गरिएको छ । पहिलो छ, 'इभोलुसनरी ल्याग हाइपोथेसिस' । यस सिद्धान्तले कुनै पनि चरा, चाहे होस्ट होस् वा प्यारासाइट, उसलाई अनुकूलनका लागि पर्याप्त समय नभएको हुनाले फाल्न नसक्ने वा अर्कोको अण्डा स्वीकार्ने हुन सक्छ भन्छ । अर्थात्, क्रमिक विकासको प्रक्रिया लामो समय लागेर हुने कुरा हो । र, एउटा प्यारासाइटले केही नयाँ रणनीति लगाएको खण्डमा होस्टले त्यो रणनीतिसँग अड्याप्ट हुनै समय लगाउने स्वाभाविक हो । यस कुरालाई 'इभोलुसनरी आर्म्स रेस' भनेर पनि भनिन्छ ।

मानौँ, एउटा प्यारासाइट चराले होस्टको जस्तै छिरबिरे अण्डा पार्छ रे, तर त्यो होस्टको भन्दा अलिकति ठूलो थियो रे । र, होस्टले त्यो कुरा बुझेर अण्डा फाल्न थालेको अवस्थामा प्यारासाइटको रणनीति असफल हुन्छ । त्यो असफलतापछि उसले फेरि अर्को रणनीतिको विकास गर्छ र यो आर्म्स रेस यसरी नै निरन्तर चलिरहन्छ ।

शायद अझै सहज उदाहरणले प्रस्ट पार्ला ।

'इभोलुसनरी आर्म्स रेस'को उत्तम उदाहरण शायद चमेरो र पुतलीको (मथ) को हो । चमेराहरूले अँध्यारोमा सिकार खोज्न'पर्ने भएकाले 'इको लोकेसन' को विकास गरे । जसले गर्दा उनीहरूलाई अँध्यारोमा पुतली कहाँ छ भनेर ठम्याउन सजिलो भयो । तर, यो कुरा पुतलीका लागि घाटाजनक भयो । जसले गर्दा उनीहरूले चमेरोको इको लोकेसन सुन्न सक्ने कानको विकास गरे र फेरि यहाँ अप्ठ्यारोमा पर्‍यो चमेरो । त्यसलाई सामना गर्न चमेराहरूले फेरि पुतलीले सुन्नै नसक्ने इको लोकेसनको विकास गरे ।

दोस्रो सिद्धान्त छ, 'इभोलुसनरी इक्विलिबिरियम हाइपोथेसिस' । यस सिद्धान्तले के भन्छ भने, होस्टहरूले प्यारासाइटको अण्डा स्वीकार गर्नुमा झुक्किएर आफ्नै अण्डा फाल्न सक्ने सम्भावना धेरै भएको हुँदा, बरु त्योभन्दा अर्काकै चल्ला हुर्काउनमा फाइदा हुन सक्ने बताउँछ । र, आफ्नो फिटनेस कष्ट त्यो गर्दा तुलनात्मक हिसाबले राम्रो हुने भएकाले उनीहरूले नफाल्न सक्ने हुन्छ ।

अझ धेरैजसो त प्यारासाइट चल्लाहरूले होस्टको अण्डा वा चल्लाहरू नै गुँडबाट बाहिर फाल्दिने गर्छन् । फेरि यहाँ पनि रोचक कुरा के छ भने, ती प्यारासाइट चल्लाहरूले आफ्नो आँखा नखुल्दै पनि ती चल्ला वा अण्डाहरूलाई धकेल्न सक्छन् । उनीहरूमा एउटा आनुवंशिक छाप नै हुन्छ जसले गर्दा यसो गर्छन् । अझ चाकासूचक (हनीगाइड्स) चराहरूको चल्लाको त चुच्चोमा एउटा तिखो संरचना हुन्छ, जसको प्रयोगले ती चल्लाले होस्टका चल्लालाई मार्छन् ।

तस्वीर सौजन्य : Claire Spottiswoode

केही प्रजातिका कोइलीहरूमा त झन् प्यारासाइट चल्लाका छालाका रङहरू पनि होस्टसँग मेल खाने खालको हुन्छ । र, चराहरूमा धेरैजसो जसले धेरै माग्न सक्यो, त्यसैले धेरै खान पाउने हुन्छ । यी प्यारासाइट चराहरू चाँडै ह्याच हुने भएकाले होस्टका चल्लाभन्दा ठूला हुन्छन् र धेरै हल्ला गरेर माग्न सक्छन् । जसले गर्दा उनीहरूले नै धेरै खान पाउँछन् । अझै केही प्रजातिका चराले त होस्ट चराकै चल्लाको मुखको रङ पनि मिमिक (नक्कल) गरेको पाइन्छ । यदि प्यारासाइटले अण्डा फालेन वा चल्ला मारेन भने पनि आफू ठ"लो भएकाले गर्दा धेरै खाएर नै अरूलाई बेफाइदामा पारिरहेको हुन्छ ।

प्लानेट टुटु (Planet TOOTOO) को यो भिडियोले यो कुरालाई अझ प्रस्ट पार्छ ।

होस्टले फेरि केही नगर्ने भन्ने नि हैन । उनीहरूले पनि आफ्नो ठाउँबाट सक्दो बचाउ गरेका हुन्छन् । गुँड नै लुकेको ठाउँमा बनाएर हुन्छ कि वा प्यारासाइट चरा छिर्न नसक्ने गरी हुन्छ, उनीहरूको पनि आफ्नै रणनीति हुन्छ । तर, यो रणनीतिहरूमध्ये सबैभन्दा परिष्कृतचाहिँ अस्ट्रेलियामा पाइने रेन चराको होला । रेन चराको पोथीले अण्डा इन्क्युबेट गर्दा अण्डाहरूका लागि गीत गाउने गरेको पाइएको छ । र, त्यो गीत चल्लाहरू ह्याच भइसकेपछि आफूले कराउँदा, ती पोथीले गाएको गीतका केही अद्वितीय भाग राखेर कराउने गरेको अध्ययनले बताएको छ ।

र, प्यारासाइटका चल्लाले कराए पनि त्यो एउटा अद्वितीय भाग नक्कल गर्न नसक्ने हुँदा उनीहरूको चोरी पक्रिन जान्छ । मानौँ, त्यो भाग एउटा कोड नै हो, जुन कोड अरू चल्लाले भन्न सक्दैनन् । त्यसपछि रेनले ती चल्लाहरू फालिदिन्छन् ।

शायद यी दुईबीचको यो आर्म्स रेसले अझै विभिन्न रणनीतिको विकास गर्दै जान्छ होला । उनीहरूको कथा पक्कै पनि यहाँ रोकिन्न । प्रकृतिमा यस्ता कुरा धेरै भेटिन्छन्, विद्वान् शायद हामी मात्र नभएर धेरै जनावरलगायत कीरा फट्याङ्ग्रा नि छन् । र यस्तै प्रकारका अड्याप्टेसनहरूले नै क्रमिक विकासका गतिमा प्राणीहरूलाई दौडाइरहन्छ र विकास गराइरहन्छ ।

लेखक नर्थ डकोटा स्टेट युनिभर्सिटीमा पीएचडी अध्ययरत तथा चरा विशेषज्ञ हुन्

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन ११, २०७८ १५:३६