नेपालका ४० प्रतिशतभन्दा बढी बालबालिका १८ वर्ष नपुग्दै मानसिक रोगको जोखिममा, कारण यस्ता छन्

नेपालका ४० प्रतिशतभन्दा बढी बालबालिका १८ वर्ष नपुग्दै मानसिक रोगको जोखिममा, कारण यस्ता छन्

A+ A A-

बालबालिका

बालबालिका भन्नाले अठार वर्ष उमेर पूरा नभएको व्यक्ति भनेर बुझिन्छ । प्रत्येक बालबालिकालाई सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने अधिकार हुन्छ । कुनै पनि बालबालिका जन्मेपछि निजका बाबुआमाले आफ्नो क्षमताअनुसार लालनपालन गरेको हुन्छ ।

प्रत्येक बाबुआमाले आफ्नो सन्तान संसारकै ज्ञानी, असल, सक्षम र सफल होस् भन्ने चाहन्छन् । तर, यस्तो चाहना मात्र गरेर हुँदैन । बाबुआमा, परिवार सबैको लगातारको मिहिनेत, सकारात्मक ऊर्जा दिने वातावरण, सामाजिक मूल्य मान्यता, राजनीतिक परिवेश आदिले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ । बढ्दो उमेर हुने भएकाले बालबालिकाले राम्रो, नराम्रो जे भए पनि छिट्टै सिक्ने गर्छन् ।

मानसिक स्वास्थ्य एउटा यस्तो अवस्था हो, जहाँ प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो क्षमतालाई महसुस गर्न सक्छ, दैनिक जीवनमा साधारण तनाव व्यवस्थापन गर्न सक्छ, रचनात्मक क्रियाकलापमा सहभागी हुने र समाजका लागि केही योगदान दिन सक्ने अवस्था हो ।

परिवार

परिवार दुई वा दुईभन्दा धेरै व्यक्तिहरू मिलेर बनेको एउटा समूह हो, जसमा बाबुआमा र छोराछोरी हुन्छन् ।

परिवार एउटा सामाजिक इकाइ हो, जहाँ दुई वा दुईभन्दा बढी व्यक्ति जन्म, विवाह, अङ्गिकार गरी एकै घरमा बसोबास गर्दै आएको हुन्छ । पारिवारिक वातावरण हरेक बच्चालाई प्रत्यक्ष रूपमा सकारात्मक वा नकारात्मक प्रशिक्षित गर्ने थलो हो । पारिवारिक वातावरणमा ऊर्जाशील समय, राजनीतिक परिवेश र सामाजिक मूल्य मान्यताहरूबाट प्रविष्ट हुन्छ ।

राम्रो पारिवारिक वातावरणमा माया, सद्भाव, एकअर्काप्रति सहयोगको भावना हुन्छ । जसले परिवारलाई बलियो बनाउँछ । बालबालिकामा यसले कालान्तरसम्म राम्रो प्रभाव पारिरहन्छ । आफ्नो व्यक्तिगत वृद्धि विकासमा निकै टेवा पुर्‍याउँछ । कुनै पनि परिवारमा बालबालिकाले आफ्नो अगाडि एकअर्कालाई गाली गरेको देखेमा, झगडा गरेमा, इन्कार गरेको देखेमा वा असामान्य व्यवहार गरेको देखेमा नराम्रो असर पर्छ । यस्तो क्रियाकलाप गरेको देखेमा वा सुनेमा टाेलाउने, एक्लो महसुस गर्ने गर्छन् । जसले गर्दा मानसिक रूपमा नकारात्मक कुराको विकास हुन्छ । पछिसम्म पनि यस्तो नकारात्मक कुराले राम्रो गर्दैन ।

परिवार धेरै प्रकारका हुन्छन् । एकल परिवार, जसमा बाबुआमा र छोराछोरी मात्र हुन्छन् । संयुक्त परिवारमा हजुरबुबा, हजुरआमा, बुबाआमा र छोराछोरी हुन्छन् । एकल अभिभावक भएको परिवार, जसमा बुबा वा आमा मात्र हुन्छन् । कारण विशेष (सम्बन्धविच्छेद, अविवाहित, विधवा वा विदुर) ले गर्दा छोराछोरीको एउटा मात्र अभिभावक हुन्छ । बालबच्चा नभएको परिवार, जसमा कारण विशेषले बच्चा नभएको हुन सक्छ ।

परिवारको भूमिका एउटा (शिक्षक) पाठशालासरह हुन्छ । एउटा स्वास्थ्य सेवा प्रदायक समान हुन्छ । हेरचाहकर्ता, नियन्त्रणकर्ता, सञ्चालक, सहजकर्ता, सल्लाहकार धेरै भूमिका हुन्छ परिवारकाे ।

बालबालिकाहरूलाई भावनात्मक तथा व्यावहारिक समस्याबाट जोगाउनु भनेको उनीहरूलाई मानसिक समस्याबाट जाेगाउनु हो ।

यस्तैमा यीभन्दा अलि फरक खालको पारिवारिक अवस्थाले बाल मनस्थितिमा पार्ने प्रभावबारे चर्चा गरौँ ।

घटना १

धुलिखेलमा चार सदस्यीय प्रतिनिधि परिवार छ । बुबाआमा र दुई छोराहरू छन् । जेठो सात वर्षको र कान्छो पाँच वर्षको । परिवारको मुख्य आम्दानीको स्रोत खेतीपाती हो । खेतीबाट बचेको फुर्सदको समयमा बुबा डकर्मी काम गर्छन् । आमा घरायसी काममै व्यस्त हुन्छिन् ।

आर्थिक अवस्था कमजोर छ । दैनिकी चलाउन गाह्राे हुन्छ । बुबाआमा त जसोतसो सम्हालिएर बस्छन् । तर, छोराहरूलाई भने मीठाेमसिनाे, राम्राे खानेलाउने रहर हुन्छ तर पैसा नहुँदा धेरैजसो सपना आँखामै तुहिन्छन् । बाहिरतिर निस्किँदा अरुले खाएको, लाएको टुलुटुलु हेरेरै बित्छ । घरमा पैसा माग्यो, भए पाे दिन्छन् । उल्टै कहिलेकाहीँ गाली पाइन्छ । प्राय:जसो कसैलाई केही भन्न सक्दैन । दाजुभाइको रहर दाजुभाइकै मनमा बाँधेर सकिन्छ ।

घटना २

भक्तपुरको एउटा सामान्य परिवार, जहाँ पाँच जना सदस्य छन् । आमा ३६ वर्षकी र बुबा ३५ वर्षका छन् । जेठी छोरी १० वर्षकी छन् भने उनीभन्दा मुनिका ३/३ वर्षको फरकका भाइबहिनी छन् । कान्छो छोरा ३ वर्ष लाग्दा पनि आमाको दूध छोडेको हुँदैन । २०५९ साल, एक दिन साँझ छोरालाई दूध खुवाउँदै गर्दा आमा एक्कासि ढल्छिन् । ठूली छोरीले जति गर्दा पनि उठाउन सक्दिनन् । आत्तिँदै बाहिर छिमेकीलाई बोलाउँछिन् । छिमेकीले पनि अनेक गर्छन् । केही सीप लाग्दैन । यताबाट समाउन आयो, उताबाट समाउन आयो भन्छिन् ।

आमाबाट अचम्मको गन्ध आउँछ । सबै जना डराउँछन् । बुबा पनि आइपुग्छन् । यत्तिकैमा, एकचोटि वैद्य बोलाउने सल्लाह हुन्छ र बोलाएर ल्याउँछन् । वैद्यले हेरेपछि अरुले बिगारेको छ, बोक्सी लागेको हो, पन्छाउन पर्छ भन्छ । वैद्यले भनेजति परिवारले सबै गर्दिन्छ, गरुञ्जेल ठीक हुन्छ, पछि फेरि उस्तै । यो समयमा बोक्सी लाग्छ भनेर विश्वास गर्ने कि नगर्ने ?

औँसीपूर्णे, दसैँतिहार, उस्तै हालत दोहोरिरह्यो । आमाको अवस्था त्यसरी बिग्रिएपछि सबै घरको काममा ठूलीले सम्हाल्दै गइन् । हरेक दिनको सूर्योदय र सूर्यास्तमा आमाको स्वास्थ्यलाभको कामना गर्थिन् । साना भाइबहिनी उति नबुझ्ने भएकाले आमामा हुने असामान्य प्रतिक्रिया हेरेर मात्र बस्थे । सानैमा आमामा अस्वस्थता बढेकाले छोराछोरीले शारीरिक तथा मानसिक रूपमा निकै दु:ख पाए ।

घटना ३

काठमाडौंमा राम्रै परिवार छ । मध्यम वर्गीय आर्थिक अवस्था छ । परिवारमा पाँच जना सदस्य छन् । हजुर आमा ६० वर्षकी, बाबु ३७ वर्षका, आमा ३५ वर्षकीे, दुई छोरीहरू छन् । एउटी १३ वर्षकी, अर्की ८ वर्षकी । पारिवारिक मेलमिलाप राम्रो छ । घरकी बुहारी तेस्रो पटक गर्भवती हुन्छिन् । छोरा पाउने आसमा घरमा बेग्लै खुसी छाउँदै जान्छ ।

आठ महिनाको हुँदा तारन्तार रगत जान्छ र अस्पताल लैजान्छन् ।तत्काल भर्ना गरेर आकस्मिक अपरेसन हुन्छ । अपरेसन सकेर केही समयपछिबाट फेरि रगत जान थाल्छ । अनियन्त्रित रूपमा यसरी रगत गएपछि समस्या समाधानका अनेक उपाय लगाउँछन् । केही गर्दा पनि कम हुँदैन । अन्तिममा विकल्पस्वरुप डाक्टरहरूले पाठेघर निकाल्ने सल्लाह दिन्छन् ।

अस्पतालमा बाबु र आमाको दिदी मात्र भएकाले घरमा अरु कसैसँग सल्लाह नगरी हुन्छ गर्नुस् भनेर अनुमति दिइन्छ । पाठेघर निकालिन्छ तर बच्चा बाँच्दैन । एउटी आमालाई योभन्दा पीडादायी अरु के होला र ? सबै मिलेको घरमा अब भने एउटा अभावको बीजारोपण भयो । निकै दिनको अस्पताल बसाइपछि घर फर्किंदा घरकी मुली आमाको अनुहार भने मलिन हुन्छ । नातिको अनुहार हेर्ने आशा तुहिएको कुरा गरिरहन्छिन् र बेलाबेला अर्को उपाय लाउन छोरालाई सम्झाइरहन्छिन् । भन्छन्, 'कि दोस्रो बिहे गर कि कसैको अंगिकार गरेर लिएर आ ।'

सधैँको हजुरआमाको बोली यही हो । तर बाबु भने अंगिकार गर्ने पक्षमा छैनन् । बरु दोस्रो विवाहका लागि राजी हुन्छन् र केटी खोज्न थाल्छन् । भर्खर प्रसव पीडाबाट मुक्त भएर आफ्नो सन्तानको वियोगमा साथ दिने कोही हुँदैन । दिनदिनै बाबुको परस्त्रीसँग हिमचिम बढ्न थाल्छ । कसैले गलत भइरहेको छ भन्दैन । सबै मौन रहन्छन् । रुनुबाहेक आमासँग बिलौना गर्ने केही उपाय हुँदैन । यसरी दिनकै नयाँनयाँ महिलाले घरमा प्रवेश गर्दैगर्दा सानी छोरीहरूलाई भने, आफूहरू बेकार भएको आभास हुन्छ । ठूली छोरीले लाख बिन्ती गर्छे, अनेक उपाय सुझाउँछे तर केही सीप लाग्दैन । बाबु भन्छन्, 'वंश धान्ने छोरो चाहिन्छ । तिमीहरू त अंश खाने जात हो ।'

नेपालमा १५−२० प्रतिशत जनसंख्यामा मानसिक समस्या हुने गरेको छ । यही दर पछि गएर मानसिक रोगको सिकार हुने गर्दछ । यसको मुख्य कारण उचित वातावरणको अभाव, गरिबी, द्वन्द्व, घरेलु तथा लैङिक विभेद र हिंसा आदि रहेको पाइएको छ ।

यो कस्तो जात हो मान्छेको ? कोही वंश धान्ने जात अनि कोही अंश मात्र खाने जात ? ती शब्दले दिएको चोट खप्न सक्ने भइन् होला र छोरी ? भावनात्क रूपमा स्तब्ध हुन्छिन् । जीवन नै बेकार लाग्छ । पढाइमा मन जाँदैन । खाना खान मन लाग्दैन । कहीँ कतै कसैसँग खुसी हुँदैन मन । सबैलाई स्वार्थी देख्न थाल्छिन् । एकोहोरो बन्दै जान्छिन् ।

घटना ४

ललितपुरमा एउटा मध्यम वर्गीय परिवार छ । परिवारमा छ जना सदस्य छन् । हजुरबुबा, हजुरआमा, बाबु, आमा र एक छोरा एक छोरी छन् । हजुरबुबा र आमा निरक्षर, बाबु एसएलसी पास, आमा साधारण लेखपढ गर्न सक्छन् । छोराछोरी ज्ञानी छन् । घरमा भएको खान्छन्, दिएको लगाउँछन् । यसोउसो केही माग्दैनन् ।

परिवारको आम्दानीको स्रोत व्यापार हो । घरमै किराना पसल छ । धेरैजसो समय बाबु बस्छन् । बिहानबेलुका राम्रै व्यापार हुन्छ । दिनभरि टोलभरिका केटाहरूको गफ गर्ने अड्डा हो पसल । आमा घरधन्दामै व्यस्त हुन्छिन् । घरायसी काममै व्यस्त हुने भएकाले आमालाई सानोसानो आवश्यकता पूरा गर्न पनि श्रीमान्‌मै आश्रित हुनुपर्छ । यसरी परनिर्भर हुँदा धेरैजसो वचन सुन्नपर्छ उनले ।

सधैँजसो आम्दानी र हिसाबकिताबकै कुरा हुन्छ । 'यो मेरो घर हो तिम्रो होइन' भन्दै आफूखुसी खर्च गर्न नपाउने कुरा गर्छन् श्रीमान्‌ । श्रीमान्‌/श्रीमतीबीच यस्तै वाक्यांशका संवाद हुने गर्छन् । श्रीमान्‌/श्रीमतीबीचको संवादले छोरीमा नराम्रो प्रभाव पर्छ । अदृश्य रूपमा भित्री मन दुख्छ र उनी एकान्तमा बसेर घण्टौँ रुन्छिन् । चिच्याउँछिन् । कसैसँग बोल्दिनन् । बाबुलाई देख्नेबित्तिकै तर्सिन्छन् । बेलाबेला एक्लै बरबराउँछिन् ।

०००

विश्वमा १०−२० प्रतिशत बच्चा तथा युवाहरू मानसिक रोगबाट ग्रसित हुने गर्दछन्, जसमध्ये आधाभन्दा धेरै बालबालिकामा १४ वर्षभन्दा अगाडि नै यस्तो समस्या सुरु हुन्छ । नेपालमा ४० प्रतिशतभन्दा बढी बालबालिकाहरू १८ वर्ष नपुग्दै मानसिक रोगको जोखिममा पर्ने गरेका छन् । नेपालमा १५−२० प्रतिशत जनसंख्यामा मानसिक समस्या हुने गरेको छ । यही दर पछि गएर मानसिक रोगको सिकार हुने गर्दछ । यसको मुख्य कारण उचित वातावरणको अभाव, गरिबी, द्वन्द्व, घरेलु तथा लैङिक विभेद र हिंसा आदि रहेको पाइएको छ । यसले मुख्य गरी दुर्घटनापछिको तनाव (PTSD @ post traumatic stress disorder) हुने गरेको पाइएकोछ ।

गरिबी, घरेलु हिंसा, द्वन्द्व, सामाजिक अपहेलना आदिले गर्दा बालबालिकामा पछिसम्म नकारात्मक असर पर्ने गरेको छ । घरपरिवार, समाजमा एकले अर्कोको सम्मान तथा इज्जत गर्ने गर्नुपर्छ । परिवारभित्र जति नै ठूलो बेमेल भए पनि सकेसम्म बच्चाहरूको अगाडि वादविवाद गर्नु हुँदैन । नकारात्मक टिप्पणी गर्नु हुँदैन । हामीले आफ्नो असन्तोषलाई यसरी खुलेआम प्रस्तुत गर्दा सुस्त रूपमा अन्य व्यक्ति तथा बच्चाहरूमा नकारात्मक असर पर्छ ।

यस्ता असरहरूलाई कम गर्नका लागि सकारात्मक हुर्काइको शिक्षामा विकास गर्न जरुरी छ । अभिभावकहरूमा सकारात्मक लालनपालनको शिक्षा दिनुपर्छ । बाबुआमामा ज्ञान, सीप र आत्मविश्वासको विकासले सकारात्मक हुर्काइमा मद्दत पुग्छ । बालबालिकाहरूलाई भावनात्मक तथा व्यावहारिक समस्याबाट जोगाउनु भनेको उनीहरूलाई मानसिक समस्याबाट जाेगाउनु हो ।

आजका बालबालिका भोलिका कर्णधार हुन् । यति महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने एक जना मात्र पनि शारीरिक तथा मानसिक रूपमा यातनाको सिकार हुन पुग्यो भने हामी पछाडि धकेलिन्छौँ । परिवार एक शान्त, सुन्दर थलो हो । जहाँ हामीले स्वतन्त्रतापूर्वक खुलेर जिउन सक्छौँ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन ८, २०७८ ०७:४४