बाले आर्मी बनाउन चाहन्थे, साथीलाई सुनेपछि उनले चित्रकार बन्ने निधो गरे

A+ A A-

'क्यान्भासका बादशाह', 'आधुनिक कलाका शिखर पुरुष' 'बहुप्रतिभाका धनी' यस्तैयस्तै खास उपमा पाएका वरिष्ठ कलाकार उत्तम नेपाली ८५ वर्षकाे उमेरमा आज बिते । लामाे समययता उनी छाेराछाेरीसित अमेरिका बस्दै आएका थिए । त्यहाँ रहँदा उनलाई श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्याले बारम्बार सताउन थाल्याे । पछि उनी अक्सिजनबिना बस्नै नसक्ने भए । मरे आफ्नै देशमा मर्छु भन्दै तीन महिनाअघि उपकरणको सहायतामा नेपाल आएका थिए । उनकाे निधनले ललितकला क्षेत्र स्तब्ध बनेकाे छ । एक मूर्धन्य कलाकार गुमाएकाेमा कलाकर्मीहरू दुखी छन् ।

उत्तम नेपाली समसामयिक नेपाली चित्रकला क्षेत्रका सबल स्तम्भ थिए । धेरैले उनलाई आफैँमा एक संस्था भन्थे । उनकाे पहिचान चित्रविधामा मात्र सीमित छैन । कुनै समय उनी गीत, कविता, चलचित्रलगायत विविध क्षेत्रमा पनि सक्रिय थिए । १९९४ सालमा काठमाडौँको किलागलमा विष्णुप्रसाद कर्माचार्य र रत्नादेवी कर्माचार्यका जेठाे छाेराका रूपमा जन्मिएका उनका बाउबाजे लखनउमा व्यापार गर्थे ।

उनले बाल्यकालदेखि किशोरावस्थासम्म लखनउमै बिताए । ज्ञानेन्द्र विवशद्वारा लिखित पुस्तक प्रतिनिधि नेपाली कलाकार मा उनले भनेका छन्, 'लखनउमा अध्ययनरत रहँदा आफूलाई नेपाली हुँ भनेर चिनाउन मैले नामको पछाडि नेपाली उपनाम झुन्ड्याएको हुँ ।'

कलाक्षेत्रमा आफ्नाे प्रवेश कसरी भयो भन्ने सन्दर्भमा उनले भनेका छन्, 'सानैदेखि भविष्यमा सैनिक बन्ने सपना देख्थेँ । विद्यालयको पढाइ सकिएपछि के गर्ने, के पढ्ने भन्ने अन्यौलमा थिएँ । स्कुल पढ्दाका साथी गोपालसँग भेट भयो । उसलाई ‘तिमी के गर्दै छौ’ भनी सोध्दा उसले आफू आर्ट कलेजमा पढिरहेको बतायो । साथीको कुराले मलाई पनि उत्साहित बनायो । मैले तत्काल आफू पनि चित्रकार बन्ने निधो गरेँ । म तुरुन्तै लखनउ आर्ट कलेजमा भर्ना भएँ । कलाकार बन्ने मेरो निर्णयदेखि पिताजी निकै रुष्ट हुनुभयो तर आमाले मलाई प्रोत्साहित गर्नुभयो । लखनउमा रहँदा मैले तीन वर्षे सङ्गीत कोर्स पनि गरेको थिएँ । धेरै कुरामा हात हाल्दा कुनैमा पनि पोख्त हुन सकिँदैन भन्ने लागेर पछि चित्र विधामा मात्र आफूलाई केन्द्रित गर्न थालेँ ।'

प्रतिनिधि नेपाली कलाकारमा कलालाई व्याख्या गर्दै उनले भनेका छन्, 'कलाको मूलभूत उद्देश्य भनेको आनन्द दिनु र आनन्द लिनु हो । कला सदैव सुन्दर हुन्छ । रेखा र रङबीचको समन्वय र सङ्गतिबाट नै सुन्दर चित्रको सिर्जना हुन्छ ।'

उनले २०२३ सालदेखि अमूर्त शैलीमा काम गर्न थाले । अमूर्तकलाबारे उनकाे धारणा यस्ताे छ, 'अमूर्तकला कुनै सामान्य सिर्जना होइन । अमूर्त भनेको सबै कुरा बुझिसकेपछिको आध्यात्मिक चिन्तनको गहन आयाम हो । सिर्जना कहिल्यै जटिल हुँदैन । म अध्यात्म र जीवनवादी कलाकार हुँ । बुझेको छु भनेको कुरा वास्तवमा नबुझेको हुन सक्छ र बुझेको छैन भनेको कुरा बुझेको हुन सक्छ । कुनै पनि कुरालाई बुझ्नका लागि प्रयास चाहिन्छ । प्रयासबिना अति साधारण कुरा पनि बुझ्न गाह्रो हुन्छ । हाम्रो वस्तुपरक मान्यताका कारण अमूर्तकलाको वास्तविक रसास्वादन गर्न सकिरहेका छैनौँ । संस्कृत भाषाको श्लोकलाई क्लिष्ट भनेर पन्छिएजस्तै आधुनिक कलालाई टाटेपाटे कलाको उपमा दिएर पन्छिने प्रवृत्ति हामीमा छ ।'

कलाकार उत्तम नेपाली रङसँग संवाद गर्थे । एकदम स्वच्छन्द भएर रङसँग खेल्थे । अपितु, उनी नियोजित ढङ्गले चित्र रचनालाई संयोजन गर्थे ।

प्रतिनिधि नेपाली कलाकार पुस्तकमा उनले बताएअनुसार चित्र आकृतिमूलक होस् वा आकृतिविहीन होस्, मूर्त होस् वा अमूर्त, चित्रकारले कलागत नियमको परिधिभित्र रही काम गर्नुपर्छ । उनले भनेका छन्, 'कुनै पनि कलाकारले आफूमा कलाका आधारभूत जग बनिनसक्दै अमूर्त तथा आकृतिविहीन कलामा हात हाल्नु निकै जोखिमपूर्ण हुन्छ ।'

आफ्नाे कलाबारे उनकाे भनाइ यस्ताे थियाे, 'मानवचित्त र मस्तिष्क स्वयंमा अमूर्त छ । अमूर्त भाव र विचारलाई कुनै सीमानाभित्र बाँध्न सकिँदैन । यी अनन्त र व्यापक हुन्छन्, लौकिक जगतदेखि निकै पर । मेरा अमूर्तकलाका विषयवस्तु पनि अमूर्त नै हुन्छन् । प्रवृत्ति, सुवास, शून्य, वायु, संवेदना, हर्ष, पीडा, आनन्द आदिलाई प्रत्यक्ष देख्न सकिँदैन तर तिनलाई अनुभूत गर्न सकिन्छ । हो, मेरा चित्र रचनाका विषयवस्तु पनि प्रायः यिनै हुने गर्छन् । सिर्जनाबाट मलाई अलौकिक आनन्द प्राप्त हुन्छ । मेरा चित्र कसैले किनिदिऊन् वा प्रशंसा गरिदिऊन्, तिनले मेरा लागि गौण महत्त्व राख्छन् । सर्वप्रथम मेरा सिर्जनादेखि म आफू सन्तुष्ट हुनुपर्छ । एक सच्चा कलाकार धन र प्रसिद्धिका पछाडि दौडिँदैन । उसको काम अब्बल भएमा धन र प्रसिद्धि स्वतः उसको पछि लागेर आउँछ ।'

कलाकार नेपाली कुनै निश्चित माध्यममा सीमित रहन चाहँदैन थिए । पेन्सिल, पेस्टल, जलरङ, तेलरङ, टेम्पेरा, इनामेल, एव्रिफ्लिक, मिश्रित माध्यमयावत् माध्यममा उनी कलारचना गर्थे । उनले अमूर्तकला रचनाका अतिरिक्त टेम्पेरा माध्यमद्वारा यथार्थपरक शैलीमा देवीदेवताका विविध आकृतिहरूको चित्र–शृङ्खला पनि बनाएका छन् ।

पुस्तकमा नेपाली भन्छन्, 'एक सिर्जनशील कलाकारका लागि माध्यम गौण कुरा हो । उसको शिल्पसार्थ्य, अभिव्यञ्जना र चिन्तनले सर्वाधिक महत्त्व राख्छ । रङ संयोजनमा कहाँ सन्तुलन कायम गर्ने, कहाँ तनाव पैदा गर्ने र दर्शकलाई कसरी उत्तेजित गर्ने भन्नेमा चित्रकार सजग रहनु अपरिहार्य हुन्छ । तब मात्र सिर्जनालाई भावपरक एवम् अर्थपरक रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।'

लखनउबाट कलामा औपचारिक शिक्षा हासिल गरेर २०१६ सालमा उनी नेपाल फर्किए । सुरुका केही वर्ष उनले आर्ट कलेजमा सिकेकाे ‘वास टेक्निक’ पद्धतिमा वस्तुपरक चित्रहरू बनाए । पछि क्रमशः उनको झुकाव आधुनिककलाप्रति बढ्दै गयो । त्यसताका नेपालीकला जगतमा आधुनिककला भर्खरभर्खर मात्र प्रवेश भएको थियो ।

नेपाली मन्दिर वास्तुकलाको अभिन्न अङ्गका रूपमा रहिआएका टुँडाल र तिनमा कुँदिएका र तिरागात्मक आकृतिहरूलाई विषय बनाई उनले ‘टुडाल चित्र–शृङ्खला’ बनाए । २०३३ सालमा उनले नेपाली साहित्य फाँटका चर्चित कविहरूका लोकप्रिय कविताका पङ्क्तिहरूलाई क्यानभासमा लेखेर तिनलाई चित्रमा संयोजन गरे ।

२०५४ सालमा नेपाली साहित्य जगतका सुप्रसिद्ध ६६ जना सर्जकहरूलाई लाइफमोडेल राखेर तिनका पोट्रेटलाई आफ्ना अमूर्तरचनाभित्र संयोजन गरिदिए । ती चित्रमा उनीहरूका चर्चित कृतिहरूको शीर्षकलाई पनि समावेश गरिएका थिए । उनका ती चित्ररचनालाई मुहार, अक्षर तथा रङविन्यासको सफल एवम् सशक्त संयोजनका रूपमा लिन सकिन्छ ।

२०६० सालमा नेपाल आर्ट काउन्सिल, बबरमहलमा वरिष्ठ कलाकार नेपालीको २६औँ एकल कला प्रदर्शनीको आयोजना भएको थियो । सो प्रदर्शनीमा उनका १५० थानभन्दा बढी पुराना र नवीन सिर्जनाहरू राखिएका थिए । ती काम ६ दशक लामो कलायात्रा अवधिको उनका प्रतिनिधि रचनाहरू थिए । वास्तवमा सो प्रदर्शनीलाई कलाकारको अनवरत साधना, गहन चिन्तन एवम् सिर्जन सामर्थ्यकाे ज्वलन्त दर्पणको रूपमा लिन सकिन्छ ।

उनी कलाकृतिको प्रयोजन घर वा भवन शृङ्गार हेतु मात्र हो भन्ने सोचाइलाई हास्यास्पद ठान्थे । कलालाई राष्ट्रको सभ्यताको आधारशिला मान्ने उनले ज्ञानेन्द्र विवशकाे पुस्तकमा भनेका छन्, 'मुलुकको कलार संस्कृतिकाे जगेर्ना गर्ने पहिलो दायित्व राज्यको हो । राज्यको चासो र संरक्षणविना संसारमा कतै पनि कलाको विकास भएको छैन । हामी कहाँ अद्यापि राज्य र समाजबाट कला र कलाकार उपेक्षित छन् । हामीकहाँ कला बजार छैन नै भने हुन्छ । कलासम्बन्धी अनुसन्धान र प्रकाशनहरू नगन्य मात्रामा भएका छन् । दुनियाँलाई देखाउनलायकको एउटा आधुनिक सङ्ग्रहालयसमेत हामीले ठड्याउन सकेका छैनौँ ।'

कलाकार नेपालीले केहीवर्ष हुलाक सेवा विभाग, सूचना विभाग तथा रेडियो नेपालमा जागिर खाएका थिए । २०३६ सालमा उनले निजामती सेवाबाट स्वेच्छिक अवकाश लिए । तदुपरान्त उनले चित्र सिर्जना गर्ने कामबाहेक अन्य केही गरेनन् । यसबीच २०४२ सालमा स्थापित नेपाल कलाकार समाजको उनी पहिलो अध्यक्ष बने । २०५२–५६ उनले नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको प्राज्ञ–परिषद्का सदस्यका रूपमा काम गरे । उनी नेपालप्रज्ञा–प्रतिष्ठानका आजीवन सदस्य पनि थिए ।

२०३६ सालमा उनले राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीमा प्रथम पुरस्कार पाएका थिए । २०५४ सालमा ‘राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार’ बाट पनि उनी पुरस्कृत भएका थिए । २०६८ सालमा नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले उनलाई ‘ललितकला प्रज्ञा सम्मान’प्रदान गरेको थियो । २०२९/३० सालतिर किलागलको पुर्ख्याैली घरमा उनले ‘तिमीहामी रेस्टुराँ’खोलेका थिए । त्यसताका त्यो रेस्टुराँ कलाकार र साहित्यकारहरूको जमघटको थलो थियो । २०१४ सालमाउत्तम नेपालीको विवाह मन्दिरा श्रेष्ठसँग भएको थियो ।

महाराजगञ्जस्थित शिक्षण अस्पतालमा आज बितेका वरिष्ठ कलाकार उत्तम नेपालीका श्रीमती, दुई छोरा र दुई छोरी छन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन ६, २०७८ १२:४१