कि पढेर, कि परेर

A+ A A-

बुढापाका, बाजे, पुर्खाहरूले त्यत्तिकै भनेका रहेनछन्– 'कि पढेर जानिन्छ, कि परेर जानिन्छ ।' जान्नु अर्थात् सिक्नु । सिकाइका मुख्य दुई विधि रहेछन्– एउटा पढाइ अनि अर्को भोगाइ । भोग्नु अर्थात् प्रत्यक्ष अनुभव गर्नु अनि आफ्नो पूर्वज्ञानसँग त्यसलाई गाँस्नु । पढाइका पनि थुप्रै विधि र तिनका हाँगाबिँगा हुन्छन्, जतातिर आज हाम्रो बाटो सोझिँदैन । हामी यहाँ भोगाइलाई नै केन्द्रविन्दु बनाउँछौँ ।

भोगाइका पनि मुख्य दुइटा पाटा हुने रहेछन्– एउटा समयको बहावसँगै, उमेरको उचाइसँगै, नदीले बग्दैबग्दै जाँदा आफूमा समेट्दै लगेका वस्तुहरूझैँ जीवनयात्रामा बेहोरेका घटनादि । कर्म गर्दै जाँदा र जीवन खेप्दै जाँदा उमेरले बटुलेका अनुभवहरू । यस्ता भोगाइहरू आफैँमा निकै परिपक्व हुन्छन्, धेरै परिस्कार गरिरहनु पर्दैन । दोस्रो– कुनै समय विशेषमा भएका घटना परिघटनाबाट बलपूर्वक सिकेको सीप र अनुभव । यस्ता अनुभवले मानिसलाई सोच्न, अन्वेषण गर्न र परिपक्व हुन मद्दत पुर्‍याउँछ ।

ज्ञानको क्षेत्रफल परिधिबिनाको आकाशको क्षेत्रफलझैँ अपरिमित हुन्छ र यसको बिट समाउन कहिल्यै सकिन्न भन्ने सत्यलाई हृदयङ्गम गरी म यो प्रसङ्ग बढाउँदै छु । चाहना यत्ति हो कि जे–जसरी प्राप्त गरेको ज्ञान भए पनि त्यो आफ्नो ज्ञान बनोस्, आफूमै घोलित होस् ।

पौरस्त्य शिक्षा दर्शन, खासगरी बौद्ध दर्शनमा ज्ञानका तीन प्रकारहरू भेटिन्छन् । श्रुतिमय ज्ञान, चिन्तनमय ज्ञान र भावनामय ज्ञान । ज्ञान (knowledge) भन्दा प्रज्ञा (wisdom) ले अझ बृहत्तर र पूर्ण अर्थ दिने हुँदा यिनलाई तीन प्रकारका प्रज्ञा भनिएको छ ।

श्रुतिमय (auditory) प्रज्ञामा अरुले भनेका कुराहरू सुनेर, पुस्तक पढेर, श्रव्य–दृश्य सामग्री हेरेर ज्ञान लिइन्छ । शिक्षकले कक्षामा प्रवचन दिएर पढाउँदा प्राप्त हुने ज्ञान श्रुतिमय ज्ञान हो । उपर्युक्त तीन प्रकारका ज्ञानहरूका बारेमा आनन्द भूमि बौद्ध मासिक पत्रिका वर्ष २५, अङ्क ५, २०५४ भाद्रपूर्णिमामा बुद्धरत्न शाक्यको ‘बुद्धधर्ममा ध्यान भावना’ लेख अनि प्रो. सामदोङ रिम्पोछेले ‘शिक्षा, आधुनिकता और विकास’का बारेमा दिनुभएको मन्तव्यको मुद्रित अंश मेरा लागि श्रुतिमय ज्ञानका स्रोतहरू थिए । आभारी छु म उहाँहरूप्रति । श्रुतिमय ज्ञान लामो समयसम्म स्मृतिमा रहिरहन नसक्ने वा आंशिक रूपमा मात्रै रहने सम्भावना हुन्छ । किनकि यो ज्ञान स्वज्ञान त होइन, अरुबाट प्राप्त ज्ञान हो । त्यसलाई आफूले कतिञ्जेल जतन गरेर राख्ने भन्नेमा निर्भर गर्छ ।

सिकाइ कसरी गर्ने भन्ने विषयमा शिक्षाशास्त्रका धेरै पाठहरू पढियो, विद्वान्‌हरूका प्रवचन सुनियो, फुटकर रचनादि पढियो तर स्मृतिमा त्यसका केही सार अंशहरूबाहेक केही बाँकी छैन । किनकि त्यसबेला ज्ञानका लागि भन्दा बढी कुनै कुरा परीक्षामुखी भएर पढियो वा कुनै बेला करकापले पढियो । विस्मृत भए ती श्रुतिमय ज्ञानका हरफहरू ।

चिन्तनमय प्रज्ञा (contemplative wisdom) अलि उन्नत तहको प्रज्ञा हो, जसमा श्रुतिमय प्रज्ञाद्वारा प्राप्त ज्ञानलाई चिन्तन, मनन गरिन्छ । सुनेर पाएको ज्ञानलाई मनमा गुनेर ग्रहण गर्नु, आलोचनात्मक (critical thinking), विश्लेषणात्मक सोच (analytical thinking) जस्ता तरिकाहरूबाट चिन्तन, मनन गर्नु अनि स्वीकार गर्नु चिन्तनमय प्रज्ञा हो ।

भावनामय प्रज्ञा (emotional wisdom) जसलाई सहज रूपमा भन्नुपर्दा अनुभवात्मक ज्ञान (experiential learning) सिकाइको उच्चतम तह हो । श्रुतिमय प्रज्ञा र चिन्तनमय प्रज्ञाद्वारा प्राप्त ज्ञान अरुबाट प्राप्त ज्ञान हो, उपहारजस्तै । त्यसलाई केवल स्वीकार गरिएको हुन्छ । मानिएको हुन्छ, जानिएको हुँदैन । मान्नु र जान्नु फरक कुरा हुन् ।

जब अनुभवद्वारा, भोगाइद्वारा, ध्यान र चिन्तनद्वारा ती ज्ञानहरूलाई साक्षात् गरिन्छ, अनि त्यो भावनामय प्रज्ञा कहलिन्छ । अनुभवले मात्रै ज्ञान प्राप्त हुँदैन, त्यसलाई अन्तर्आत्मादेखि भावनासँग जोड्नुपर्छ । आफूमा अन्तर्निहित पूर्वज्ञानलाई जगाउनुपर्दछ । प्रसिद्ध शिक्षाविद्‌ जोन डीबीका अनुसार अनुभवलाई मनमा प्रतिबिम्बित गर्नुपर्छ ।

जीवनयापनका क्रममा सङ्गृहीत अनुभव, कुनै हठात्‌को परिघटनाले दिएको अनुभव वा निरन्तरको अभ्यास र प्रयोगबाट प्राप्त अनुभव, जुनसुकै अनुभवलाई भावनासँग नजोडुञ्जेल, आत्मसात् नगरुञ्जेलसम्म त्यो स्वज्ञानमा परिणत हुँदैन ।

डेबिड कोल्बको अनुभवात्मक अधिगमको सिद्धान्त (experiential learning theory) मा परावर्तनशील अवलोकन (reflective observation) ले यसै प्रकारको चर्चा गर्दछ । जीनपियाजेको आत्मसात्‌करण (assimilation) पनि अनुभवलाई भावनासँग जोड्नु नै हो ।

अमेरिकाबाट जन लकको एउटा विचार बलशाली बनेर आयो– अनुत्कीर्ण फलक (tabula rasa) जसअनुसार नवजात शिशु धर्तीमा आउँदा उसको मस्तिष्कमा कुनै पूर्वनिर्मित ज्ञानकोश हुँदैन । उसको मस्तिष्क एउटा खाली स्लेट (blank slate) जस्तो, रित्तो भाँडोजस्तो हुन्छ । सबै ज्ञानहरू अनुभव र धारणाबाट प्राप्त हुन्छन् । यो धेरै बहसको विषय बन्यो र अद्यापि छँदै छ । यो खाली स्लेटको अवधारणालाई पूर्वीय दर्शनले त स्वीकार्दै स्वीकारेनन् , पश्चिममा पनि सर्वमान्य भएन । डी. केन्रिक भन्छन्, 'एउटा बच्चा यो पृथ्वीमा अनुत्कीर्ण फलकजस्तो भएर आउँदैन । बरु ऊ एउटा चित्रको पुस्तक हो जसमा रेखा–चित्र पहिल्यैदेखि कोरिएको हुन्छ; संस्कृतिले रङ भरिदिने काम मात्रै गर्छ ।'

ज्ञानकोशको अवस्थितिका पक्षमा साधारण प्रकारका तर्कहरू पनि प्रस्तुत गर्ने गरिन्छ– भर्खरकै उमेरको शिशु स्नेही बोलाहटमा उतैतिर फर्केर किन मुस्कुराउँछ ? मधुर सङ्गीतमा किन निदाउँछ ? रङ्गीचङ्गी वस्तुहरू देखेर समाउने प्रयास किन गर्छ ? कटु स्वर, भयानक छविहरू देखेर किन डराउँछ ? महाभारतमा अभिमन्यूले आमाको कोखमै चक्रब्युहमा प्रवेश गर्ने विद्या सिकेर आएको प्रसङ्गले के सङ्केत गर्छ ? यदि शिशु खाली स्लेटजस्तो भएर पृथ्वीमा आउने भए दुइटा शिशुलाई एउटै अभिभावकत्व, एउटै पारिवारिक, सामाजिक र सांस्कृतिक परिवेशमा हुर्काउँदा एकैनासका व्यक्ति बन्छन् त ?

थोर्नडाइक, पाभ्लव, स्किनर, कोह्लरलगायत थुप्रै दार्शनिकहरूले व्यवहारवाद (behaviorism) र संज्ञानवाद (cognitivism) बारे थुप्रै चर्चा गरेका छन् । जुनसुकै वादबाट हुर्किए पनि सिकाइ प्रक्रिया वा सिकाइका चरणहरूले अभ्यास (practice) र अनुभव (experience) लाई सर्वोपरि ठानेका छन् ।

आदरणीय प्रा. हर्षनारायण धौभडेलसँग केही वर्ष सँगै बिताइयो कार्यक्षेत्रमा । उहाँ सधैँ अनुभवले सिकाउने ज्ञानसम्बन्धी एउटा उदाहरण सुनाउनुहुन्थ्यो, 'दियो वा मैनबत्ती बलेको देखेपछि बालक त्यसलाई छुन खोज्छ । जति वर सार्दा पनि ऊ घरिघरि त्यसैमा जाइलाग्छ । तर, जब त्यसलाई छुँदा उसको हात पोल्छ, दोस्रो पल्टदेखि छुन डराउँछ । 'यो उदाहरण अन्यत्र पनि सुन्न, पढ्न पाइन्छ । अनुभवात्मक सिकाइसम्बन्धी यस्ता उदाहरणहरू धेरै दिन सकिन्छ ।

मैले माथि नै उल्लेख गरिसकेँ, जीवनयापनका क्रममा सङ्गृहीत अनुभव, कुनै हठात्‌को परिघटनाले दिएको अनुभव वा निरन्तरको अभ्यास र प्रयोगबाट प्राप्त अनुभव, जुनसुकै अनुभवलाई भावनासँग नजोडुञ्जेल, आत्मसात् नगरुञ्जेलसम्म त्यो स्वज्ञानमा परिणत हुँदैन । त्यसैले नै हो जुनसुकै पेसा, व्यवसाय, कर्म, धर्ममा अनुभवीलाई प्राथमिकता दिइन्छ ।

हाम्रो सिकाइ पद्धति अहिलेसम्म पनि बढीभन्दा बढी श्रुतिमय नै छ । हामी दोस्रो चरणको चिन्तनमय प्रज्ञामा पनि कमै पुग्दछौँ । सबैको चाहना हो– ज्ञान स्थायी होस्, स्वज्ञान होस्, जीवन र जगत्‌सँग जोडियोस् ।

यसका लागि अत्यधिक अभ्यास गराउने र पढाइलाई, सिकाइलाई आफ्नो दैनिक क्रियाकलाप, आफ्नो समाज र प्रकृतिसँग जोड्न सिकाउने हो भने त्यसबाट विद्यार्थीले धेरै अनुभूति लिन सक्छन् र धारणा निर्माण गर्न सक्छन् । हामी जहिले पनि समाज र हाम्रो दैनिक व्यवहारबाट लुप्त हुन लागेका वस्तुहरूसँग जोडिन बढी रमाउँछौँ । सधैँभरि लोपोन्मुख हलो, जुवा, ढिकी, जाँतो, घट्टजस्ता प्रविधिसँगै अनिवार्य जोडिनुपर्छ भन्ने छैन । तर, यिनको कार्यविधि जान्नु राम्रै हो । आधुनिक जीवनशैलीमा पनि आधुनिक विज्ञान/प्रविधि, विकसित समाज साथसाथै पौराणिक दर्शन, चिन्तन, भावना र व्यवहारसँग बरोबर जोडिँदा पनि ज्ञानलाई प्रज्ञामा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ ।

शिशु जन्मिँदा ज्ञानकोशको अवस्थितिका पक्षमा रहनेहरू होस् वा tabula- rasa, empiricism का पक्षपाती– जुनसुकै किन नहोस्, शैशवकालदेखिको पूर्वज्ञान र अनुभवका बीच जब साहचर्य (companionship) हुन्छ, तब त्यो भावनामय प्रज्ञा बन्दछ ।

धारणा (perception) र अनुभव (experience) नै सिकाइका मूलतत्त्व भएकाले हाम्रो शिक्षा पद्धतिमा यसको प्रतिशत जति बढाउन सक्यो, उति असल शिक्षा प्रदान गर्न सकिन्छ । अनुभवात्मक शिक्षा अहिले मात्रै होइन, हिजो पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण थियो र भविष्यमा पनि यसको महत्ता घट्ने छैन ।

लेखक शर्मा लिट्टिल एन्जेल्स स्कुलका प्रिन्सिपल हुन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असार २१, २०७८ १५:३४