छद्‌म नाममा लेख्दैमा हुँडार भन्न पाइन्छ ?

A+ A A-

अमेरिकी प्राध्यापक क्याथलिन वालेसले सन् २००८ मा 'अनलाइन एनोनिमिटी' अर्थात् छद्म नाममा अनलाइनमा गरिने व्यवहारका सम्बन्धमा लेखेकी थिइन् । वालेसले छद्म परिचय अर्थात् 'एनोनिमिटी'लाई 'निश्चित परिस्थिति र प्रसङ्गमा अज्ञात परिचयको मानिसको विशेष गुण वा स्वभाव वास्तविक मानिसको विशेष गुण वा स्वभावसँग मेल नखाएको वा सम्बन्धित नदेखिएको स्थिति' भनी परिभाषित गरेकी छन् । ग्यारी मार्क्स (१९९९) ले छद्म परिचयको परिभाषा दिँदा निम्नलिखित सात तरिकाले पनि चिन्न नसकिने अवस्था हो भनी बताएका थिए:

१) व्यक्तिको कानुनी नाम
२) व्यक्तिको ठेगान
३) सम्बन्धित उपनाम
४) असम्बन्धित उपनाम
५) व्यक्तिको ढाँचाको ज्ञान
६) सामाजिक वर्गीकरण
७) योग्यता वा अयोग्यताका सङ्केत

फर्गुसन (२००१) ले 'छद्म परिचयचाहिँ यस्तो अवस्था हो जहाँ कर्ताले आफूले गरेको कुनै कार्यसँग आफ्नो नाम जोड्न चाहँदैनन् र यो गोपनीयताको हकसँग सम्बन्धित छ' भनी परिभाषित गरेका छन् ।

उनका अनुसार गोपनीयताचाहिँ अरूलाई हानि नपुग्ने गरी गरिने कार्य वा सञ्चारसँग सम्बन्धित हुने गर्छ ।

छद्म परिचयको अर्थ र बुझाइ धेरै किसिमका रहँदै आएका छन् । कुनै प्रसङ्गमा अनामिकता (नाम नखुलेको स्थिति) लाई छद्म परिचय भनिन्छ त कुनै प्रसङ्गमा कुनै प्रकारको परिचयविहीन स्थितिलाई भनिन्छ । फर्गुसनले भनेजस्तो नाम मात्र लुकाएको स्थितिले छद्म परिचयको स्पष्ट व्याख्या गर्न सक्दैन । निसेनबम (१९९९) ले नाम नखुलेको स्थिति मात्रैलाई छद्म परिचय भन्न इन्कार गरेका छन् र वालेसले पनि यसैमा सहमति जनाएका छन् । उनीहरूका अनुसार अनामिकता एकदमै संकुचित परिभाषा हो, छद्म परिचयको आयाममा अन्य धेरै कुरा अटाएका हुन्छन् ।

वालेसका अनुसार छद्म परिचय भएको अवस्थाको मानिसको वास्तविक परिचय अज्ञात हुन्छ, उसको अस्तित्व थाहा हुन्छ तर परिचयचाहिँ थाहा हुँदैन । छद्म परिचयमा कुनै व्यक्तिले गरेका काम, व्यवहार वा देखाएका स्वभावहरूबीच उल्लेख्य सम्बन्ध वा संयोजन देखिँदैन र तिनका माध्यमबाट
त्यस व्यक्तिको वास्तविक व्यवहार र स्वभावसम्म पुग्न सकिँदैन । यसरी छद्म वेशमा देखाएको स्वभाव र त्यस मानिसको वास्तविक स्वभावलाई जोड्ने कडीको अभाव हुनु नै वास्तवमा छद्म परिचयको अवस्था हो । कुनै व्यक्तिलाई चिन्नका लागि उसको कानुनी नाम प्रायः उपयुक्त माध्यम हुन्छ तर सधैँ नहुन सक्छ । एउटै नाम धेरै जनाको हुने कारणले नामकै आधारमा मात्र व्यक्तिको परिचय पाउन कठिन हुन सक्छ ।

नामभन्दा ज्यादा अन्य सूचना जस्तै; नागरिकता नम्बर, जन्ममितिलगायत विवरणका आधारमा मानिसको परिचय पाउन सकिन्छ । अझ नाम नै थाहा नभएको अवस्थामा पनि ठेगाना, उमेर, पेसालगायतका विवरणमार्फत परिचय थाहा हुन सक्छ । तसर्थ सिर्फ नाम मात्र लुकाएको स्थितिले छद्म परिचयको अवस्था सिर्जना गर्न सक्दैन । छद्म वेशमा व्यक्तिको स्वभाव र व्यवहारसँग वास्तविक परिचयको स्वभाव र व्यवहार मेल नखाएको स्थितिलाई मात्र छद्म परिचय मान्न सकिन्छ ।

छद्म परिचय सामाजिक अन्तर्क्रियाकै एउटा रूप हो । सामाजिक परिवेश र संरचनामा कुनै व्यक्तिको परिचयका कारणले उसले गरेका व्यवहार र उसका स्वभावले कुनै वस्तुगत प्रभाव पार्छ वा समाजले उसलाई प्रभाव पार्न सक्ने अवस्था रहन्छ भने मात्र छद्म परिचयको चर्चा सान्दर्भिक हुन्छ । छद्म परिचयको अस्तित्व सधैँ अन्य व्यक्ति वा समाजसँग सम्बन्धित रहेको हुन्छ । वालेसले एउटा पहाडको टुप्पोमा एक्लै अज्ञात रूपमा बसिरहेको एउटा मानिसको उदाहरण दिएकी छन्, जसको छद्म वेश सान्दर्भिक हुँदैन । किनकि त्यहाँ सामाजिक अन्तर्क्रिया हुँदैन ।

यस्तै, गृहस्थी त्याग गरी सन्न्यास जीवन व्यतीत गरिरहेको व्यक्ति पनि बेनामी हुन सक्छ तर उसको अवस्थालाई छद्म परिचयको अवस्था भन्न मिल्दैन । ऊ समाजबाट पूर्णतः छुट्टिएको हुन्छ र उसको कुनै पनि व्यवहारले सिद्धान्ततः अरू कसैलाई प्रभाव परेको हुँदैन, न त समाजको अन्तरक्रियाबाट नै ऊ प्रभावित रहन्छ । तसर्थ उसको परिचय हुनु वा नहुनुको सान्दर्भिकता रहँदैन ।

छद्म परिचयको प्रयोजन

वालेसका अनुसार छद्म परिचयको प्रयोजन सकारात्मक र नकारात्मक दुवै हुन सक्छ । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता र गोपनीयताको रक्षाका लागि छद्म परिचय अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हुने गर्छ । तर, अर्कोतर्फ सार्वजनिक उत्तरदायित्वबेगर घृणा फैलाउने, द्वन्द्व निम्त्याउने आदि अभिव्यक्ति दिने, जालसाजीलगायतका अन्य आपराधिक क्रियाकलाप गर्ने कार्यहरू पनि छद्म परिचयका परिणाम हुन सक्छन् ।

छद्म नाम र गोपनीयतासँगसँगै जस्तो प्रयोग गरिए पनि यिनीहरू आफैँमा फरक छन् । छद्म नामचाहिँ गोपनीयता सुरक्षित गर्ने एउटा माध्यम मात्र हो ।माथि भनिएजस्तै आपराधिक अनुसन्धान र सार्वजनिक सुरक्षाका निम्ति कतिपय अवस्थामा छद्म परिचयको नियमन र नियन्त्रण आवश्यक हुन्छ । तर, अर्कोतर्फ कुनै व्यक्तिको छद्म परिचय उसको गोपनीयताको हकसँग सम्बन्धित हुन्छ । परिचय सार्वजनिक नगरी अभिव्यक्ति व्यक्त गर्ने वा प्रश्न सोध्ने अधिकारसँग सम्बन्धित हुन्छ । विशेषतः गोप्य परामर्श वा कुनै समस्याको समाधान आवश्यक परेको बेलामा छद्म परिचय अपरिहार्य हुन जान्छ ।

वालेसले संकेत गरेका आवश्यकतासँग सम्बन्धित आजको नेपाली समाजका केही उदाहरणहरू हेरौँ:

(१)

एउटा व्यक्तिले ट्वीटर चलाउँदै गर्दा एउटा घतलाग्दो मिम देख्छ । रिट्वीट बटनमा थिचेपछि रिट्वीट कन्फर्म गर्न हिचकिचाउँछ । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता मात्र हो, त्यसको परिणामबाट स्वतन्त्रता होइन भन्ने मान्यता सम्झिन्छ । ऊ आफू भएर आफूलाई चित्त बुझेको र शेयर गर्न मन लागेको मिम शेयर गर्न सक्दैन ।

(२)

फेसबुकमा कसैले आफूविरुद्ध भएको हिंसाको घटना सार्वजनिक गरेको पोस्ट देख्छ । सम्बन्धितको पीडाप्रति समानुभूति व्यक्त गर्छ । हरेक पटक यस्ता पोस्टहरू देख्दा ऊ आफैँमाथि भएका दुर्व्यवहारका घटनाहरू सम्झिन्छ । स्टाटस लेख्ने ठाउँमा गएर सम्झिएसम्मको विवरण लेख्छ तर पोस्ट गर्न हिचकिचाउँछ । पीडितलाई नै दोषारोपण गर्ने प्रवृत्ति भइरहेसम्म, घटना सार्वजनिक भएको भोलिपल्टै सार्वजनिक बहिष्कार खेप्नुपर्छ भन्ने डर बोकेर ऊ यस्तो 'दुस्साहस' गर्न सक्दैन ।

(३)

ऊ काम गर्ने कार्यालयमा उसको एकदमै तीतो अनुभव छ । मनमा यति धेरै बोझ छ कि कसैलाई सुनाउन पाए हलुका हुँदो हो । ब्लग नै लेख्छ तर पोस्ट गर्न सक्दैन, शेयर गर्न सक्दैन । उसलाई उसको जागिर पनि प्यारो छ । त्यो ब्लग लेखेपछि उसले जागिर गुमाउनेछ, आफ्नो रोजीरोटी गुमाउनेछ ।

(४)

सरकारको कुनै निर्णय चित्त बुझ्दैन । त्यसका विरुद्ध कविता लेख्छ । फेसबुक, ट्वीटरमा पोस्ट गर्न लाग्दा डराउँछ । भोलिपल्ट उसको घरको ढोका ढकढक्याउन प्रहरी आउन सक्छ । कुनै आपराधिक गिरोहसँग मिलेर राज्यविरुद्धको कसुर गरेको अभियोग लगाइदिन सक्छ । अहँ, ऊ कविता पनि पोस्ट गर्न सक्दैन । उसलाई प्रहरीले पक्रिएपछि उसको परिवार, सन्तान र उसका आफन्त पनि त्यसबाट प्रभावित हुनेछन् । धम्की र चेतावनी उनीहरूलाई पनि आउनेछ सायद ।

यी परिस्थिति धेरै मानिसहरूको साझा अनुभव हो । सामाजिक सञ्जालमा कसैले कुनै विचार, अभिव्यक्ति, कला वा गुनासो नै मात्रै पनि शेयर गरेबापत कल्पना नै गर्न नसकिने परिणाम भोग्नुपरेका घटना यत्रतत्र देखिन्छन् । कतिपय अवस्थामा राज्यबाट दमन हुन्छ त कतिपय अवस्थामा अन्य आपराधिक व्यक्ति वा समूहले (भौतिक वा भर्चुअल) आक्रमण गर्छन् ।

पूर्णतः सहिष्णु आदर्श युटोपियन समाज निर्माण नभएको अवस्थामा र राज्यले लोकतन्त्रको पूर्ण कार्यान्वयन नगर्ने अवस्थामा बिनाकुनै डर, सङ्कोच वा लाज, जोकोहीले आफ्नो जुनसुकै अभिव्यक्ति, अनुभव वा विचार सार्वजनिक गर्न सक्ने अवस्था छैन । एक क्लिकमा कुनै सामग्री करोडौँ मानिससामु एकै पटक सम्प्रेषण हुन सक्ने सामाजिक सञ्जालमा त अझ सावधान हुनुपर्ने देखिन्छ । हामीमध्ये धेरैले लेख्दै, पोस्ट नगर्दै, मेट्दै गरेका ट्वीट वा फेसबुक पोस्टहरू सम्झिँदा मात्रै पनि यो प्रस्ट हुन्छ ।

यसको सरल र सहज उपाय एउटा छ- छद्म परिचयमार्फत पोस्ट गर्ने । राज्यमा दर्ता भएको आफ्नो नामथर अथवा अभिभावकले दिएको परिचयमार्फत खुल्ला भएर सामाजिक सञ्जालमा विचार अभिव्यक्त गर्ने स्वतन्त्रता र सुविधा सबैलाई छैन । सामाजिक, राजनीतिक लाभको संरचनामा तल्लो तहमा रहेका सिमान्तकृत समूह, समुदायका व्यक्तिलाई त यो सुविधा झन् कम हुन्छ । राज्यको स्रोत र साधनमा सबैले समान अवसर प्राप्त नगरिरहेको अवस्थामा कसरी सबैले एउटै मञ्चमा खुल्ला रूपमा निडर भएर विचार व्यक्त गर्ने अवस्था बन्छ ? जनसरोकारका विषयमा संस्था वा सार्वजनिक व्यक्तिलाई सार्वजनिक रूपमा प्रश्न सोध्न सक्ने सुविधा सबैले कसरी पाउँछन् ?

छद्म परिचयको प्रयोग सामाजिक सञ्जाल, वा अझ भनौँ इन्टरनेटकै विकास हुनुभन्दा धेरै अघिबाट हुँदै आएको हो । विशेषगरी साहित्यकार र राजनीतिज्ञले आफ्ना लागि आफैँ परिचय छान्ने परिपाटी रहिआएको देखिन्छ ।

समतापूर्ण र पूर्ण सहिष्णु समाज निर्माणार्थ असल कार्य, विचार, अभिव्यक्ति र आलोचनालाई जुनसुकै स्रोत र रूपबाट व्यक्त भए पनि स्वीकार गर्नुपर्छ । ‘छद्म परिचय’को बहानामा फरक विचारलाई निषेध गर्ने निहुँ बनाउनु प्रत्युत्पादक हुन जान्छ

वालेसले लेखमा जर्ज एलियट र जर्ज स्यान्डको उदाहरण दिएकी छन् । उन्नाइसौँ शताब्दीको तात्कालिक समाजमा कुनै महिला लेखकको सिर्जना मानिसहरूले पढ्ने सम्भावना एकदमै कम हुन्थ्यो । महिलाहरूलाई दोस्रो दर्जाको मानिससरह मानेर पुरुष मात्र उन्नत, उत्कृष्ट हुन्छन् भन्ने परम्परागत विचारलाई तोड्नका लागि माथि उल्लिखित दुई महिला लेखकले सुरुमा पुरुषको नाममा लेख्ने गरेका थिए । अर्थात् छद्म नाम प्रयोग गर्ने गरेका थिए । पछि उनीहरूको सिर्जनाले साहित्यिक मान्यता पाइसकेपछि, मानिसहरूले चिन्न थालिसकेपछि र सक्कली लेखक को हो भन्ने बहस हुन थालेपछि बल्ल उनीहरूको वास्तविक परिचय सार्वजनिक भएको थियो ।

वालेसले लेखेकी छन्, 'छद्म परिचय प्रयोग नगरेर आफ्नै नाममा लेखेका थिए भने सायद उनीहरू दुवै गुमनाम हुने थिए ।'

बहुसङ्ख्यक नेपालीले मान्छे को हो त चिन्दै नचिनी, सक्कली मान्छे पनि हो कि होइन भन्ने दोधारमा नै 'प्रचण्ड'को छद्म परिचयको नेतृत्वमा जनयुद्ध भयो । वि.स. २०५७ देखि २०६६ सम्म रवीन्द्र मिश्रले मनुज चौधरीको छद्म नाममा लेखहरू प्रकाशित गर्ने गर्थे । पछि अन्तर्वार्तामा किन त्यसो गरेको भन्ने प्रश्नमा आफ्नो वास्तविक नाममा लेखहरू प्रकाशित गरे । आफू कार्यरत कार्यालयमा समस्या व्यहोर्नुपर्ने सम्भावना भएकाले छद्म नाम प्रयोग गरेको भनी बताएका थिए ।

इन्टरनेट भर्खर सुरु हुँदै गरेको अवस्थामा यसमा अधिक गोपनीयता हुने भन्ने मानिसहरूले ठानेका थिए । 'इन्टरनेटमा कसैले थाहा पाउँदैन कि तिमी कुकुर हौ भनेर' भन्ने युक्ति वालेसले पनि चुट्‌किलाका रूपमा उल्लेख गरेका छन् । तर, त्यो त भ्रम मात्र थियो । इन्टरनेटमा प्रयोगकर्ताको गतिविधि त भण्डारण हुन्छ नै, साथसाथै सम्बन्धितको नाम, ठेगाना, जन्ममिति, फोन नम्बरलगायतका अनगिन्ती विवरण पनि भण्डारण भएको हुन्छ । आजकल मार्केटिङ र विज्ञापनमा यस्ता तथ्याङ्कको प्रयोग बढेकाले गोपनीयता झन् धराशयी बनेका रिपोर्टहरू प्रकाशित भइरहेका छन् । ठूला सोसल मिडिया कम्पनीहरूले नै ग्राहकको गोप्य विवरण र जानकारी सुरक्षित राख्न नसकेको आरोप खेपिरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा आफ्नो अनलाइन उपस्थितिलाई छद्म बनाउनु झन् आवश्यक ठान्न सकिन्छ । आईपी एड्रेसलगायत अन्य धेरै प्राविधिक विशेषताहरूमार्फत कहीँ न कहीँबाट ट्रेस हुन सक्ने सम्भावना बाँकी नै हुने भए पनि बाहिरी रूपमा छद्म रहनु एक स्तरको सुरक्षा हो भनी मान्नेहरू भेटिन्छन् ।

पक्षपात र पूर्वाग्रह हटाउन छद्म परिचयको भूमिका

लेखकद्वय जर्ज एलियट र जर्ज स्यान्डको चर्चा माथि नै भइसक्यो । त्यहाँ 'महिलाले लेखेको साहित्य कमजोर हुन्छ' भन्ने पूर्वाग्रह हटाउन उनीहरूको छद्म परिचयले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । गायन तथा वाद्यवादनसँग सम्बन्धित प्रतियोगिताहरूमा सुरु भएको 'ब्लाइन्ड अडिसन'लाई वालेसले पक्षपात र पूर्वाग्रह नै हटाउन ल्याइएको उपाय भनेकी छन् ।

प्रतियोगीले छद्म रूपमा नै आफ्नो प्रतिभा प्रस्तुत गरेपछि उसको परिचय थाहा नपाई निर्णायकले दिएको निर्णय पूर्वाग्रहरहित हुने गर्छ । यस्तै, सामाजिक सञ्जालमा छद्म वेशमा व्यक्त हुने विचारहरू कुन पृष्ठभूमिको व्यक्तिले व्यक्त गर्दै छ, कुन समुदाय, जात, लिङ्ग, भूगोल, लैङ्गिक तथा यौनिक परिचय, धर्म आदि विशेषताको मानिसले व्यक्त गर्दै छ भन्ने कुराहरूले प्रभाव पार्दैनन् । यीप्रतिको पूर्वाग्रह र पक्षपाती मूल्याङ्कनबाट छद्मवेशी विचारहरू मुक्त हुन्छन् ।

तर, यसले सँगसँगै अर्को पूर्वाग्रह वृद्धि गर्न सक्ने खतरा रहिरहन्छ । आफूसँग संवाद वा सञ्चार गरिरहेको मानिसको परिचय जसरी पनि पाउनुपर्ने हठी स्वभाव र जिद्दी भएको व्यक्ति रहेछ भने त्यसले अनलाइन अन्तरक्रियामा नकारात्मक भूमिका खेल्न सक्छ । उल्टो पूर्वाग्रही र आक्रामक बनाउन सक्छ । नेपाली सामाजिक सञ्जालको सार्वजनिक स्पेसमा बेलाबेला यस्तो अवस्था देखिने गर्छ । सार्वजनिक बहसमा भाग लिनेहरूले आफूइतरका विचार व्यक्त गर्ने वा आफूलाई प्रश्न सोध्ने कुनै छद्म परिचयको व्यक्तिलाई झुलबाहिर कराउने लामखुट्टेको संज्ञा दिने गर्छन् । कहिले हुँडार, नक्कलीलगायतका बिम्ब प्रयोग गरेर विचार र प्रश्नलाई नै इन्कार गर्दिन्छन्, निषेध गर्दिन्छन्, मजाक बनाइदिन्छन् । नागरिकतामा भएको नाम र दुई कान देखिएको फोटो भए मात्र बहस गर्न सक्ने भनी जायज तर्क र प्रश्नलाई इन्कार गर्ने प्रायः नेपाली बुद्धिजीवीको यो प्रवृत्तिचाहिँ बुझिनसक्नुको छ ।

छद्म परिचयमा स्व-अभिव्यक्ति

कुनै व्यक्तिले आफ्नो वास्तविक परिचयमा गर्न नसक्ने कार्य वा व्यक्त गर्न नसक्ने विचार र अभिव्यक्तिलाई व्यक्त गर्न छद्म परिचयले सघाउ पुर्‍याउँछ । कतिपय अवस्थामा व्यक्तिको व्यक्तिगत कारणले वास्तविक परिचय व्यक्त गर्न असमर्थ हुन्छ भने कतिपय अवस्थामा उसले व्यक्तिगत परिचय व्यक्त गरे उसको विचार र कार्यले अपेक्षित पहिचान पाउन नसक्ने खतरा रहिरहन्छ ।

कुनै युवाले व्यक्त गरेको विचारलाई जुँगाको रेखी पनि बस्न नथालेकाले भनेको कुरा के सुन्नु ? भनी इन्कार गरिदिने प्रवृत्ति पनि यसैअन्तर्गत पर्छ । विशेषतः सिमान्तकृत समुदाय, व्यक्ति वा समूहको आवाज र विचार छद्म परिचयमा सार्वजनिक हुँदा पूर्वाग्रहरहित रहेको र अपेक्षित पहिचान पाएको देखिन्छ । यसको अर्थ सिमान्तकृत व्यक्ति वा समूहले छद्म परिचयमा मात्र अभिव्यक्ति दिन्छन् वा दिनुपर्छ भन्ने होइन । वास्तविक परिचयमा अभिव्यक्ति दिन नसक्ने वा दिए पनि प्रभावकारी नहुने अवस्थामा छद्म परिचय बढी प्रभावी हुन सक्छ ।

सजायको डरबिना राजनीतिक अभिव्यक्ति दिनका लागि छद्म परिचयले सहयोग गर्छ । घृणित अभिव्यक्तिलाई नियन्त्रण गर्ने नाममा राज्यले उसका विरुद्धका राजनीतिक अभिव्यक्तिमाथि अंकुश लगाउन सक्ने सम्भावना सधैँ हुने भएकाले यस अवस्थामा छद्म परिचयको प्रयोगले सुरक्षा प्रदान गर्न सक्छ । यहीँनेर अर्कोतर्फ बाल यौन दुराचारीहरूले वा राजनीतिक, धार्मिक, जातीय, क्षेत्रीय, नश्लीय अतिवादीहरूले छद्म परिचयको गलत फाइदा उठाउने खतरा पनि रहन्छ । यस्ता गतिविधिको नियन्त्रणमा छद्म परिचयको उपस्थिति बाधक बनिरहेको हुन्छ ।

मानहानि, गाली बेइज्जतीलगायत मुद्दाको कार्यविधि र बौद्धिक सम्पत्तिसँग सम्बन्धित कानुनको कार्यान्वयनमा पनि छद्म परिचय एक किसिमको चुनौती नै रहँदै आएको छ । इन्टरनेटमा कुनै देशमा बसेर कुनै छद्म परिचयको व्यक्तिले केही अपराध गरिहाले त्यो कसको अधिकारक्षेत्रमा पर्ने ? कहाँको कानुनअनुसार कारबाही हुने ? त्यसको पीडितहरू कहाँकहाँ हुन सक्छन् ? कार्यविधि कसरी अघि बढ्छजस्ता प्रश्नहरू अझै पनि पूर्ण उत्तरित हुन सकेका छैनन् ।

जुनसुकै प्रकारको छद्म परिचय पनि केही समान उद्देश्यहरूअन्तर्गत रहने वालेसले बताएकी छन् । आफ्नो कार्यको जवाफदेहिताबाट मुक्ति पाउन, आफ्नो गोपनीयताको रक्षा गर्न, भेदभाव वा पूर्वाग्रहलाई निषेध गर्न, सञ्चारको प्रभावकारिता बढाउन र सजायबाट बच्नलगायत धेरै कारणले छद्म परिचयको प्रयोग हुन्छ । उनले यी सबै लक्ष्यहरूलाई तीन भागमा वर्गीकरण गरेकी छन्:

१) कुनै काम गर्नका लागि छद्म रहने अवस्था

२) अन्यबाट बच्नका लागि अथवा आफ्नो कार्यको जवाफदेहिता र सजायबाट उम्किनका लागि छद्म रहने अवस्था

३) कुनै विधि वा प्रक्रियाका लागि छद्म रहने अवस्था ।

यी तीन कारणहरू कहिलेकाहीँ एकैचोटि एउटै छद्म परिचयमा पनि रहन सक्छन् । एउटा व्यक्तिको छद्म परिचय एउटा मात्र कारणमा निहित हुँदैन । कुनै काम गर्न वा विचार व्यक्त गर्नकै लागि मानिस सुरुमै छद्म रहन्छ भने त्यो पहिलो बुँदाअन्तर्गत पर्छ । काम गरिसकेपछि वा अभिव्यक्ति व्यक्त गरिसकेपछि त्यसको परिणामबाट बच्नका लागि मानिस छद्म रहन्छ, अर्थात् कर्ता मै थिएँ भनेर खुलाउँदैन भने त्यो दोस्रो बुँदाअन्तर्गत पर्छ । तेस्रो बुँदाले चाहिँ सहभागीको परिचय छद्म नै हुनुपर्ने विधि वा प्रक्रियालाई समेट्छ । जस्तो परीक्षामा सङ्केत नम्बरका आधारमा मात्र मूल्याङ्कन गर्ने, कुनै प्रतियोगितामा सहभागीको परिचय बेगर निर्णय गर्नेलगायतका प्रक्रियाका खातिर पनि छद्म परिचय उपयोगी हुने गर्छ ।

माथि उल्लिखित कारणहरूले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई प्रोत्साहन गर्छ भने दण्डबाट छुटकारा पाउने नियतका आपराधिक कार्यहरूलाई पनि स्थान प्रदान गर्न सक्ने खतरा रहन्छ । 'ह्विसल ब्लोअर' (अर्थात् कसैको विरुद्धको जानकारी सार्वजनिक गर्ने व्यक्ति, सामान्यतः आफू कार्यरत संस्थाका विरुद्ध) ले छद्म परिचय खोज्ने उदाहरण दिँदै वालेस लेख्छिन्, 'त्यसले निजको जागिरको रक्षा गर्छ । निष्कासन हुन वा सजाय पाउनबाट जोगाउँछ । तर, यदि त्यो 'व्हिसल ब्लोइङ' गलत नियतले प्रेरित रहेछ र जानकारी झुटो रहेछ भने त्यही छद्म परिचयले मानहानि र बेइज्जती गरेर पनि उम्किन पाउने स्वतन्त्रता प्रदान गर्छ, जुन विडम्बनाको कुरा हो ।'

वालेसले आफ्नो लेखमा निष्कर्षका रूपमा लेखेकी छन्, 'छद्म परिचयको आडमा विभिन्न किसिमका गतिविधि र सञ्चार हुने हुँदा यसलाई एउटै डालोमा हालेर हेर्न असम्भव हुन्छ । कतिपय अवस्थामा नैतिक रूपमा छद्म परिचय अवाञ्छनीय हुन्छ भने कतिपय अवस्थामा जरुरी र अत्यावश्यक नै पनि हुने गर्छ । सुरुमै स्पष्ट निश्चित रूपमा छद्म परिचयको नैतिकतालाई विश्लेषण गर्न नसकिएको अवस्थामा त्यसको नियत वा त्यसले निम्त्याउने परिणामलाई हेर्नुपर्ने हुन्छ । छद्मवेशीका लक्ष्य पनि फरकफरक हुने गर्छन्, प्रकार र प्रभाव पनि फरकफरक हुने गर्छन् । तसर्थ, प्रकार र श्रेणीअनुरूप भिन्न प्रकारका छद्म परिचयलाई भिन्न स्वतन्त्र रूपमा व्यवहार गर्नुपर्छ । एउटा सिङ्गो कानुन वा एउटा नैतिक कडीले यसलाई कदापि विवेचना गर्न सकिँदैन ।

अन्त्यमा,

छद्म परिचय सापेक्षिक हुन्छ । कसैका लागि छद्म रहेको व्यक्ति अरू कसैको लागि छद्म नहुन सक्छ । निश्चित समूह वा व्यक्तिलाई वास्तविक परिचय थाहा भए पनि सार्वजनिक रूपमा ऊ छद्म परिचय नै व्यक्त गरिरहेकाे हुन सक्छ । जबसम्म निजको छद्म परिचयको स्वभाव र व्यवहारलाई निजको वास्तविक परिचयको स्वभाव र व्यवहारसँग जोडेर मूल्याङ्कन गर्न मानिसहरू असमर्थ रहन्छन्, तबसम्म उसको छद्म परिचय सुरक्षित रहन्छ ।

सापेक्षिक रहेको छद्म परिचयको गोपनीयताको रक्षामा स्वयम् व्यक्ति र उसले विश्वास गरेका नजिकका व्यक्तिहरू पनि जिम्मेवार रहन्छन् । सम्बन्धितको इच्छा वा अनुमतिबिना छद्म परिचयको सुरक्षाबाट वञ्चित गराउनु गोपनीयताको हकको विरुद्धमा पनि हुन जान्छ । तसर्थ, अनलाइनमा कुनै छद्म परिचयको व्यक्तिको वास्तविक परिचय थाहा भएको खण्डमा त्यसको रक्षा गर्न अरूको पनि भूमिका रहन्छ । छद्म परिचय व्यक्त गर्नुका पछाडि अनेक कारण र बाध्यता हुन सक्ने सम्भावनालाई मध्यनजर गर्दै छद्म वेशीहरूप्रति पूर्वाग्रही नहुने प्रयास गर्नुपर्छ ।

समतापूर्ण र पूर्ण सहिष्णु समाज निर्माणार्थ असल कार्य, विचार, अभिव्यक्ति र आलोचनालाई जुनसुकै स्रोत र रूपबाट व्यक्त भए पनि स्वीकार गर्नुपर्छ । ‘छद्म परिचय’को बहानामा फरक विचारलाई निषेध गर्ने निहुँ बनाउनु प्रत्युत्पादक हुन जान्छ

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार २२, २०७८ ०६:१६