बालसाहित्यबिनाको विद्यालय अक्सिजन नभएको सिलिण्डर हो (अन्तर्वार्ता)

A+ A A-

'पढ्नुको लक्ष्य परीक्षा पास गर्नु हो । तोकिएका पाठ्यपुस्तक रट्ने, ३ घण्टा ओकल्ने र सर्टिफिकेट संकलन गर्नेे' शैक्षिक परम्पराको जगमा हामी ढडिएका छौँ । हाम्रो सोच अडिएको छ । जुन दु:खद हो ।

भनिन्छ– 'खुला आँखामा सपना ती मानिसहरूले देख्छन् जसले पुस्तक पढ्छन् ।' हो, पुस्तक पढ्नेहरूले हजारौँ जिन्दगी बाँच्छन् । संसारलाई फराकिलो आँखाले हेर्न सिकाउने माध्यम पुस्तक हो । पाठ्यपुस्तक होइन । पाठ्यपुस्तक त तपाईं हामी सबैले झेलेका छौँ । तर, पुस्तक पढ्ने वातावरण नपाउनु दुर्भाग्य हो । हाम्रा ७९ लाख बालबालिकाको सानैदेखि पुस्तक पढ्ने आदत निमार्णका लागि तपाईं हामी कत्तिको तयार छौँ ? के तयारी गर्दै छौँ ? बालसाहित्य भनेको के हो ? यसप्रतिको हाम्रो धारणा के छ ? यसकै सेरोफेरोमा रहेर बालसाहित्यकार तथा नेपाल बालसाहित्य समाजका महासचिव यसु श्रेष्ठसँग गरिएको कुराकानी ।

बालसाहित्यमा विशेष कलम चलाउनुहुन्छ । बालसाहित्य भनेको के हो ? आममानिसले बुझ्ने भाषामा बताइदिनुहोस् न ?

म विशेषत: बालसाहित्यमै कलम चलाउँछु, रमाउँछु र यसकै विकासका लागि विभिन्न अभियानमा हुन्छु । तर, वास्तवमा भन्ने हो भने बालसाहित्य भनेको के हो भनेर मैले नै आजसम्म बुझेको छुइनँ । बुझ्ने कोसिसचाहिँ सधैँ छ र गरिरहन्छु । बालसाहित्यका विविध आयाम छन् । विविध कोण र उद्देश्यहरू छन् । त्यसैले यो यति फराकिलो छ कि बुझ्दाबझ्दा निकै गहिराइमा पुग्दा पनि अझ बुझिनसक्नु छ । जसरी बालबालिका भन्नेबितिक्कै एउटै दृष्टिकोण, एउटै बुझाइले हुँदैन, त्यसैरी नै बालसाहित्य भन्नेबितिक्कै एउटै बुझाइले मात्र पुग्दैन ।

आममानिसले बुझ्ने वा भन्ने गरिएको परिभाषाचाहिँ, बालबालिकाका लागि उनीहरूको उमेर समूह, बुझाइ क्षमता, रुचि, मनोविज्ञानअनुसार लेखिएको साहित्य नै बालसाहित्य हो । तर, यहाँ यसो भन्दा अब साहित्य भनेको बुझ्नुपर्‍यो । जसरी विद्वानहरूले साहित्यको परिभाषा गरेका छन्, त्यो परिभाषाले बालसाहित्यको परिभाषालाई नसमेट्न पनि सक्छ । त्यसैले उमेरअनुसार बालरुचि, क्षमता, बुझाइ, सिकाइ, आवश्यकता, मनोरञ्जन, उद्देश्य परिपूर्ति, असल बाटो आदिका खातिर लेखिएका बालपुस्तकहरू नै बालसाहित्य हो पनि भन्न सकिएला । तर, म यकिनका साथ यही नै हो भन्न सक्दिनँ ।

करिब १५० वटाभन्दा बढी पुस्तकहरू लेखिसक्नुभएको छ । बालसाहित्यमै तपाईं किन होमिनुभयो ?

बालबालिका मेरा लागि प्रिय छन् । उनीहरूको भविष्यमाथि चिन्तित छु । असल शिक्षा प्राप्त बालबालिकाबाट नै असल परिवर्तनको थालनी हुन्छ । राष्ट्रको भविष्य उनीहरूमाथि निर्भर छ । उनीहरू असल र राम्रो भए, राष्ट्र नै असल, राम्रो र विकसित हुन्छ । त्यसैले बालबालिकालाई असल मार्ग देखाउन पाए, उनीहरूलाई सकारात्मक सोचको धनी र प्रसन्न बनाउन पाए भन्ने हुटहुटी र चिन्तनले नै म बालबालिकाका लागि लेखिरहेको छु ।

पठन संस्कार र संस्कृतिको विकासका लागि पनि बाल्यकालदेखि नै पहल हुनु जरुरी छ । बालबालिकाहरूका लागि राम्रो लेखियो भने उनीहरू यसतर्फ आकर्षित हुन्छन् । पढ्ने बानी लाग्छ । पढ्ने बानीले मानिसलाई चेतनशील, विवेकशील, धैर्यवान्, कल्पनाशील, सिर्जनशील, क्षमतावान्, नेतृत्व र तर्क गर्न सक्ने शैलीको विकास, असल, शान्त र ज्ञानी बनाउँछ । यसले चौतर्फी विकासमा मद्दत पुर्‍याउँछ । बालबालिकाको चौतर्फी विकास हुनु भनेको हरेक क्षेत्रमा चौतर्फी विकास र समुन्नतिको ढोका खोलिनु हो ।

यस कारण बालबालिकाले सजिलो र रमाइलो गरी पढ्न र सिक्न सकून् अनि जीवनलाई सही दिशातर्फ अगाडि बढाउन सकून् भनेर यसमै घोटिएर लागिरहेको छु ।

बालसाहित्य लेख्नुहुन्छ । विभिन्न जिल्लाका सयौँ स्कुलहरूमा जानुभएको छ । विद्यार्थी तथा शिक्षकहरूलाई भेट्नुभएको छ । बालसाहित्य बालबालिकाले कत्तिको पढ्न पाइरहेका छन् ?

आशा गरेअनुरूप एक भाग पनि पढ्न पाइरहेको देखेको छुइनँ । बामे सरिरहेको यस क्षेत्र दौडन लागेको देख्न खै कति समय लाग्छ, थाहा छैन । तर, आशाको दियो चहकिलो गरी बलेको चाहिँ छ । यसका लागि विविध योजनाहरू पनि बनाएर कार्यान्वयन गरिँदै छ । तर, अहिलेकै अवस्था ठ्याक्कै भन्ने हो भने अगाडि बढ्दै छ तर देखिने गरी अहँ बढ्न सकेको छैन । बालबालिकाका हातमा यसअनुरूप पुस्तकहरू पुग्नै सकेका छैनन् ।

बालसाहित्य कसले पढ्नुपर्ने हो ? बालबालिकाले मात्रै पढ्नुपर्ने हो कि अभिभावक तथा शिक्षकहरूले पनि ? बालसाहित्य पढ्न जरुरी छ ?

बालसाहित्य सबैले पढ्न जरुरी छ । हरेक व्यक्ति आज वा भोलि अभिभावक हो । यसैले शिक्षकदेखि राजनीतिक नेतासम्म अभिभावक हुन् र उनीहरू सबैले बालसाहित्य पढ्न जरुरी छ । बालबालिकाका लागि नीति निर्माण गर्न, उनीहरूका लागि सही बाटोहरू पहिल्याउन बालसाहित्यले धेरै मद्दत गर्छ ।

विद्यालय शिक्षामा बालसाहित्य भनेको पानी बन्न अक्सिजन चाहिएजत्तिकै हो । जसरी पानी बन्न दुई भाग हाइड्रोजन र एक भाग अक्सिजन चाहिन्छ, त्यसरी नै विद्यालय बन्न पनि एक भाग बालसाहित्य अनिवार्य छ । यसले सिकाइ र बुझाइलाई रमाइलो र सहज बनाउँछ ।

शिक्षक/अभिभावकले एक त आफ्नो बाल्यकालमा अनौपचारिक रूपमा फर्कन पनि बालसाहित्य पढ्नुपर्छ । यसको मजा नै बेग्लै छ । अर्को त बालमनोविज्ञान बुझेर उनीहरूसँग व्यवहार गर्न, उनीहरूको प्यारो बन्न, उनीहरूको शब्दकोश बन्न, बालव्यवहार बुझ्न, अध्ययनशील बनाउन, उनीहरूको सहज सिकाइ आदिका लागि शिक्षक/अभिभावकहरूले बालसाहित्य पढ्नुपर्छ । शिक्षक/अभिभावकहरूले बालसाहित्य पढौँ भनेर विगत केही समयअघिदेखि हामी यो अभियानमा पनि छौँ ।

हाम्रा शिक्षक तथा अभिभावकले बालसाहित्यमा खासै चासो राख्दैनन् भनिन्छ । किन नराखेको होलाजस्तो लाग्छ ?

चासो नै नराखेको भन्न त मिल्दैन । कतिपय शिक्षक/अभिभावकले यति मजाले चासो राख्नुभएको हुन्छ कि देखेर मन नै फुरुङ्ग हुन्छ । ती शिक्षक/अभिभावकलाई बालबालिका बुझ्न र उनीहरूसँग व्यवहार गर्न सजिलो भएको पनि देखेका छौँ तर धेरैले यसको महत्त्व नै नबुझेर चासो नराखेको होला भन्ने ठान्छु म । यसको महत्त्व बुझाउने काम हाम्रो पनि हो । यसमा हाम्रो कमजोरी पनि छ । नबुझेकालाई बुझाउनु जरुरी छ तर बुझेकाहरूले पनि चासो नदिएको देख्दा अलि दिक्क लाग्छ ।

सबै कुरा सापेक्ष हुँदोरहेछ । घरपरिवार, समाज र देशको अवस्थाले गर्दा पनि बालसाहित्यतिर चासो नभएको हो । हुर्काइ, संस्कार र संस्कृति नै त्यस्तै सिक्दै आइयो । त्यसैले यसो पो गर्नुपर्ने रहेछ भनेर बुझ्न बुझाउन बाँकी भएकाले यसतर्फ चासो नगएको हो ।

अर्कोचाहिँ बालबालिकाहरू जहिले पनि छायामा राखेर हेर्ने हाम्रो प्रचलनले पनि बालसाहित्य छायामै छ । हेर्नुस् न, खानेकुरा बन्नेदेखि बालबालिका बस्ने ठाउँसम्म हामी 'ह्या... बच्चालाई त हो नि' भन्छौँ । ठूला मान्छे र देशको राजनीतिमै रुमल्लिइरहेर पनि यस्तो भएको छ । दुई/चारवटा पत्रिका यसो हाँगाको रूपमा प्रकाशित हुँदै थिए । बन्द हुने क्रममा सबैभन्दा पहिला बालपत्रिका नै बन्द भयो । सबैमा त भन्दिनँ तर प्राय: ठाउँमा हेर्दा बालबालिकालाई कतै पनि महत्त्व दिइएको पाइँदैन । बालबालिकालाई महत्त्व नदिएपछि त बालासाहित्यलाई महत्त्व दिने कुरै भएन नि ।

धेरै जसो सरकारी स्कुलमा पुस्तकालयको नाममा आएको बजेटलाई शौचालय बनाउने, अन्य विषयमा खर्च गर्ने गरेको देखिन्छ । पुस्तकालयको महत्त्व नबुझेको हो कि बनाउन नचाहेको होला ?

यो दुवै नै हो । कसैले महत्त्व बुझेका छैनन् भने कसैले बनाउन चाहेका छैनन् । ठूला मानिसले एकपटक हकारेपछि बालबालिका चुप हुनुपर्ने अवस्था छ । जान्नेसुन्ने सबै ठूला मानिस हुन् भन्ने छ । उनीहरूले जे चाह्यो त्यही गर्छन् । बसेर बोले सुनिँदैन, उठेर बोले हावाले उडाउँछ भनेजस्तै छ बालबालिकाको आवाज । अझ पुस्तकालय बनाउने कुरामा त बालबालिकाले आवाज उठाउनै गाह्रो छ । ठूला मानिस आफ्नै स्वार्थमा छन् । अनि कसरी बालबालिकाका लागि लगानी हुन्छ त ?

निजी स्कुल तथा सार्वजनिक स्कुललाई हेर्ने हो भने कुन क्षेत्रका स्कुलहरूमा तुलनात्मक रूपमा पुस्तकालयको व्यवस्थापन भइरहेको छजस्तो लाग्छ ?

सरकारले पनि विद्यालय पुस्तकालय भनेर सामुदायिक विद्यालयहरूमा पुस्तकालयका लागि बजेट विनियोजन गरेको छ । अब यो सदुपयोग नभइरहेको कुरा भने आई नै रहेको छ । कतिपय सामुदायिक विद्यालयहरूले लोभलाग्दो गरी पुस्तकालय व्यवस्थापन गरेका छन् तर यसको सङ्ख्या कम छ ।

निजी विद्यालयहरूको कोसिस राम्रो छ । उनीहरू बालसाहित्यलाई कक्षागत रूपमै राखेर, घण्टी नै छुट्याएर पढाउने र महत्त्व दिने गर्छन् । यसले बालबालिकाको सिर्जना र व्यक्तित्व विकासमा निखार आएको पनि देखिएको छ । तर, सबै निजी विद्यालयहरू यसो गरेका छैनन् । त्यसैले हामीले समग्रमा हेर्दा पुस्तकालयको व्यवस्थापनमा विद्यालयहरू पछि नै छन् । यसमा सुधार हुनैपर्छ ।

स्कुलमा पुस्तकालय हुनु राम्रो कुरा हो । बालबालिकाका लागि अवसर पनि हो । तर हाम्रा पुस्तकालय कत्तिको बालमैत्री पाउनुभएको छ ?

एक त पुस्तकालय नै छैनन् । भए पनि एकदमै अपर्याप्त छन् । अपर्याप्तबीच पनि बालमैत्रीको कुरै छाड्नुस् । नगन्य पुस्तकालयहरू मात्रै बालमैत्री छन् । कति त नाम मात्रका छन् । कति चट्ट परेका छन् तर त्यहाँ बालबालिका जानै पाउँदैनन् । खालि देखाउन मात्र राखिएका छन् । त्यस्तालाई के बालमैत्री भन्ने ? दु:ख लाग्छ ।

बालसाहित्य लेख्नेलाई अलि सानो कदको लेखकजस्तो बुझ्ने, साहित्य नै होइनजस्तो ठान्ने हाम्रो मानसिकता छ । तपाईंले सुरुवात गर्न थालेको दिनको बेला बालसाहित्यको अवस्था र अहिलेको अवस्थामा के कस्तो फरक महसुस गर्नुभएको छ ?

मानसिकताको कुराचाहिँ सही गर्नुभयो । हो, यस्तैयस्तै छ तर आजकल बदलिएको परिवेश पनि पाउन थालिएको छ । 'बालसाहित्य' पनि साहित्य हो र ? ह्या... यो त दिनमा १० वटा लेखिन्छ । धत् केटाकेटीका लागि के लेखिरहेको होला ताई न तुई । यो लेखेर के हुन्छ ? न नाम, न दाम, न पहिचान ! त्यै पनि साहित्य लेखेर बाँचिन्छ र ? यस्तायस्ता कुरा कति सुनियो कति । अझै पनि नसुनिने त होइन ।

मैले बालसाहित्य लेख्दा यस क्षेत्रको माहौल केही राम्रो नै भइसकेको थियो । हुन त अहिलेकै माहौल राम्रो छैन जस्तो छ भने त्यो बेलाको के कुरा गर्नु ? मैले २०६२ सालदेखि बालपुस्तक लेख्न लागेको हुँ । पहिलो बालकथा २०६० साल साउनमा छापिएको हो र लगभग लेखेको पनि पहिलो बालकथा त्यही हो । पहिलो लेखनदेखि नै मैले पारिश्रमिक पाउन थालेको हुँ । यसले पनि मलाई हौसला दियो र एउटा गोरेटो देखायो । आफू हिँडेको गोरेटो राम्रो बनाउनु आफ्नो कर्तव्य हो भन्ने ठानियो र यसलाई नै राम्रो बनाउँदै हिँडिरहेको छु । हाल माहौलहरूमा सुधार भइरहेकै छ ।

नेपाली बालसाहित्यको गुणस्तर कस्तो छ ? खासै राम्रा बालपुस्तकहरू छैनन् । बालसाहित्य भनेर अनेक थरीका पुस्तकहरू बजारमा छन् । खासमा गुणस्तरीय बालसाहित्य कस्तोलाई भन्ने हो ?

बालसाहित्यलाई होचो कदको ठानिएकाले नै, महत्त्व नदिइएकाले नै र यसको सदुपयोग नभएकाले नै राम्रा बालपुस्तक नआएका हुन सक्छन् । बालसाहित्यकै नाममा बालसाहित्यको गुण नै नभेटिने पुस्तक बजारमा नआएका होइनन् तर अब समयले यसलाई पनि शुद्ध बनाउँदै छ । आजकल भने पुस्तक राम्रै छैन भन्नेमा चाहिँ म विश्वास राख्दिनँ । दिनानुदिन बालसाहित्यको गुणस्तर बढिरहेको छ । यसमा चासो दिने, यसको सदुपयोग गर्ने, यसको महत्त्व बुझ्ने भइरहेकै छ ।

बालबालिकाका विभिन्न व्यवहार, सोच, शैली र गुणले भरिपूर्ण हुन्छन् । कसलाई कस्तो पुस्तक दिने वा कुन असल भन्ने कुरा बालबालिकामा पनि भर पर्छ तर असल बालपुस्तकमा बालबालिकाको अनुहारमा एउटा चमक दिने, मुस्कान ल्याउने, उनीहरूको मनोविज्ञान बुझिएको, बालमैत्री, सिकाइमा सहज हुने, मीठो खानेकुरा खाएजस्तो लाग्ने हुनुपर्छ । बालबालिकालाई दिने भन्दैमा खेलौना वा रमाइलो मात्र पनि होइन । उमेरअनुसार समाज बुझाउने, आफ्नो देश, परिवार, कला, संस्कार, संस्कृति बुझाउने हुनुपर्‍यो । बालबालिकाको उमेर र रुचिअनुसार लेखिएर पुस्तक पढ्दा अनुहारमा मुस्कान र दिमागमा झन्कार दिने खालका बालपुस्तक हुनुपर्‍यो, जसले गर्दा बालबालिकाले आफू र समाज बुझून् र त्यसले उनीहरूमा सकारात्मक विचार पैदा गरोस् ।

बालसाहित्य पढ्ने शिक्षक र नपढ्ने शिक्षकहरूबीच कस्ता प्रकारको भिन्नता देखिन्छन् होला ?

धेरै प्रकारका भिन्नता प्रस्टै देखिन्छन् । विद्यालयमा अध्यापन गराउने शिक्षकहरूले त बालसाहित्य पढिएन भने आफू निरस फल हुँ भनेर जाने हुन्छ । हेर्दा फलजस्तो तर खान लाग्यो खानै नमिल्ने वा खल्लो न खल्लो ।

बालसाहित्य पढेका शिक्षकहरूले अध्ययनशील विद्यार्थी उत्पादन गर्दछन् । शिक्षक एउटा जागिरे वा पढाउने मानिस मात्र होइन, देश निर्माण गर्ने महान् शक्ति उत्पादन गर्ने मलिलो खेत हुन् । त्यसैले मलसहितको खेत हुन बालसाहित्य पढ्नैपर्छ । नभए मलबिनाको बन्जर खेत बनिन बेर लाग्दैन । बालसाहित्य पढेका अध्ययनशील शिक्षकले बालबालिकालाई बझ्ने, व्यवहार गर्ने, पढाउने आदि तरिकाहरू नै फरक हुन्छ ।

विद्यालय शिक्षकहरूमा कम्तीमा १५० वटा बालसाहित्य जिम्मेवारपूर्वक वाचन गर्न सक्ने क्षमता हुनुपर्छ र त्यत्तिकै रूपमा सिर्जनशील पनि हुनुपर्छ भनेर हामी भन्छौँ । सिर्जनशील शिक्षकले अध्ययन गराएका विद्यार्थीहरू यसैउसै राम्रा भएका हामीले पाएका छौँ ।

सरकारले बालसाहित्य प्रतिष्ठान गठन गर्ने यो आर्थिक वर्षको बजेटमा घोषणा गरेको छ । यो त तपाईंहरूका लागि अवसर नै भयो, होइन र ?

हाम्रा लागि अवसरभन्दा पनि हामीले स्वागत गर्नै पर्ने हाम्रा लागि खुसीको कुराचाहिँ हो । यसरी सरकारले वास्ता गरिदिनु हाम्रा लागि हौसलापूर्ण कुरा हो । सरकारी तवरबाट संस्थागत रूपमै अब बालसाहित्यका लागि केही गर्न सकिन्छ वा केही हुन्छ भन्ने आशाको झिल्को देखिएको हो ।

प्रतिष्ठानहरू घोषणा हुने तर यस्ता प्रतिष्ठानहरूमा राजनीतिक घूसपैठ हुने, राजनीतिकरण हुने गरेको पाइन्छ । बालसाहित्य प्रतिष्ठानलाई कसरी शुद्ध राख्न सकिएला ?

अब यसमा हामीले भन्ने भनेको बालबालिकाका कुनै पनि क्षेत्रमा कुनै पनि खेलवाड नगरौँ । यही क्षेत्रमा योगदान दिएको, योगदान दिने र यसलाई अगाडि बढाउने सपनाहरू देख्ने जुझारु व्यक्तिहरूलाई समेटौँ । तेरोमेरोभन्दा पनि योगदान र क्रियाशीलताको मूल्याङ्कन गरे यसै पनि गजब हुन्छ ।

सबैसँग अनुरोध छ– बालसाहित्यको महत्त्व बुझौँ । टोल र विद्यालयमा पुस्तककालय स्थापना र सही संचालन गरौँ । प्रत्येक विद्यालय र टोलमा सिर्जनशील समूहहरू गठन गरी बालबालिकालाई सिर्जनशील, कल्पनाशील, सङ्घर्ष बुझ्ने, सकारात्मक सोच भएको, सहयोगी बनाऔँ । उनीहरूलाई असल मानिस बन्न सधैँ सहयोग गरौँ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार १२, २०७८ १२:१५