गान्धी, गोडसे र बीपी

A+ A A-

पान, सिगरेटको दोकानमा रेडियोमा सुनेँ- महात्मा गान्धीको मृत्यु भयो । ह्यान्ड ग्रिनेड लिएर पर्खिरहेकाे छु । एउटाले दिएर गइसक्यो र अर्कोले लिन लागिरहेको थियो ।

गान्धीसित मलाई कत्रो ठूलाे लगाव थियो भन्ने अनुभव मैले त्यस बखत गरेँ । मलाई त सबै थोक भताभुङ्ग भएजस्तो भयो ।

दुर्भाग्य, गान्धी स्वयम् हिंसाको सिकार भए । त्यो बन्दुकमा विचारको बारुद थियो कि सनकी मान्छेको लहड ?

भनिन्छ, नाथुराम गोडसे गान्धीका विचारप्रति सहमत थिएनन् । विशेषतः गोडसे धर्म र हिन्दुत्वको सवालमा कट्टर थिए । हिन्दुस्तान र पाकिस्तानको विभाजनको समयमा गान्धीले मुस्लिमको हितमा सोचेको र भारतको स्रोत साधन मुस्लिमहरूलाई पनि बाँडेकाे, यसले हिन्दुहरूलाई निकै अन्याय भएकाे उनको बुझाइ थियो । गोडसे त आफूलाई निकै ठूलाे देशभक्त ठान्थे ।

गान्धीको हत्या गरेर भारतीय जनतालाई न्याय गरेको उनलाई लाग्थ्याे । गोडसेका भाइ गोपाल गोडसे जो आफैँ गान्धीको हत्यामा संलग्न भएर जेल बसेका थिए । उनको पुस्तक गान्धीको मृत्युअघि र पछिमा गान्धीका छोरा देवदास गान्धी र नाथुराम गोडसेबीचकाे भेटबारे उल्लेख गरेका छन् ।

सायद देवदासले बुबाको हत्यारा हिंस्रक पशुझैँ डरलाग्दो कल्पना गरेका थिए होलान् । तर, वास्तविकता त्यस्तो थिएन । शान्त मुद्रामा नरम भावले आफूले गान्धीको हत्या कुनै व्यक्तिगत स्वार्थबाट प्रेरित भएर नगरेको, त्यो घटना नितान्त राजनीतिक र वैचारिक थियो भनेका छन् । वर्तमान समयमा पनि भारतीय जनता पार्टीले गोडसेप्रति प्रस्ट धारणा बनाएकाे देखिँदैन । विजेपीका सांसद प्रज्ञा ठाकुरले संसद् भवनमा गोडसेलाई देशभक्त हो भनी सम्बोधन गरेकी थिइन् ।

हुन त भाजपाले ठाकुरलाई कारबाहीको प्रक्रिया अगाडि बढाएको हो । यसले पनि भाजपाको मनोवृत्ति उजागर गर्दछ । आखिर सुरुवातका बेला गोडसे पनि राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघमा आवद्ध थिए । के महात्मा गान्धीबाट यस्तो किसिमको राष्ट्रवादको अपेक्षा गर्न मिल्छ ? विश्व बन्धुत्वको विचार लिएका गान्धीमा गोडसेको राष्ट्रवादको अपेक्षा गर्न मिल्छ ? अति संकीर्ण साँघुरो देशभक्तको महत्त्व के ? धेरैले गोडसेलाई प्रथम हिन्दु आतंकवादी ठान्छन् र कसैले खरो देशभक्त, के गान्धीको महान्‌तम विश्वको विचारमा गोडसेजस्ता देशभक्त अट्दैनन् र ? यी कणकण देशभक्तहरूको समुदायले नै गान्धीका विश्व बन्धुत्वको विचारको औचित्य पुष्टि हुने होइन र ?

हिंसा अँगाल्ने वा नअँगाल्ने टोल्सटोय, होची मिह्नदेखि बीपीसम्म सबै कहीँ न कहीँ गान्धीकै अंश हुन् । गान्धीको मृत्यु भएकै समयमा बीपी वसन्तशमशेरमार्फत ह्यान्ड ग्रिनेडले सिङ्गो राणा परिवार ध्वस्त बनाउने योजनामा थिए । विचार, सिद्धान्त र व्यवहारवादबीचको द्वन्द्वको संवाद (synthesis) ले उनलाई निराश, अँध्यारो र कमजोर बनाउँछ । पान सिग्रेटको दोकानमा खेलेको आत्मानुभूतिले यस्तो अवस्था प्रस्ट पार्दछ । के व्यवस्था परिवर्तन र समाज रुपान्तरणको चरणमा हिंसाको भूमिका अहम् हुन्छ ? बीपीले क्रान्तिकारी युद्धको बेलामा कुनै ठोस योजना र साधन स्रोत नभए पनि साहस, जोस र चेतना नै प्रमुख हतियार हुने आफ्ना सहयात्रीहरूलाई भन्ने गरेका थिए ।

राजा महेन्द्रको १ पुसको कदम आफूसँग ५० थान इजरायली मेसिन गन भएको भए असफल बनाउँथेँ भनी बीपी ठोकुवा नै गर्थे । कत्रो जोस ! 'राजाले सक्दैनथे,' मात्र तीन पटक भन्छन्, मृत्युनजिकको समयमा ।

बीपीलाई हिंसाप्रति कति मोह थियो ? बन्दुकप्रतिको लगाव उनमा कस्तो थियो ? ठुलदाइ मातृकाप्रसादसँग उनको चित्त बुझ्दैनथ्यो । ठुलदाइ जो प्रखर गान्धीवादी ठान्थे आफूलाई, त्यसताका फासिस्ट हिटलरको उदय भएको थियो । हिंसा उनका लागि प्रधान थियो । हिटलरलाई रोक्न एक्लै साम्राज्यवादी अंग्रेज़ लागिपरेको थियो । बीपी के सोच्थे यस्तो अवस्थामा ? एक ठाउँमा हिंसाका भोगी हिटलर, अर्कोतर्फ सारा विश्वलाई दास बनाएका अंग्रेज़ । बीपीले लेनिनलाई याे गृहयुद्धमा बदलिनुपर्छ भनी पत्र लेखे । बीपी हिटलरसँगै साम्राज्यवादीको पनि पतन होस् भन्ने चाहन्थे ।

विचारद्वारा प्रेरित हिंसा पनि साध्य होइन, साधन हो । अझ अलबेर क्यामु विचारका निम्ति गरिने हिंसा घोर अन्याय हो भन्छन् बीपी । के हिंसा पनि सकारात्मक र नकारात्मक हुन्छ र ? बीपी क्यामुका प्रशंसक थिए । आखिर परिवर्तनमा हिंसाको औचित्य के ?

वास्तवमा बीपी लेफ्टिस्ट थिए । असंख्य कम्युनिस्टहरू उनको क्रान्तिकारिता अघि फिका लाग्छन् । चाइनिजहरूको कम्युन अवलोकन गरेर चित्त बुझाएनन् । विकासको दृढ़ इच्छाशक्ति उनलाई चित्त बुझ्यो । नेहरु उनका लागि प्रिय थिए । भारतसँग सशंकित दिल्ली सम्झाैता हुँदा आफ्नो भूमिका गाैण रहेको बीपी स्वीकार्छन् । वाद (thesis) र प्रतिवादको (antithesis) उल्लेख्य प्रयोग द्वन्द्ववादको व्यावहारिक प्रयोग त उनले जति थोरै मात्र कम्युनिस्टले गरेका होलान् ।

सोमदत्तको कुटी घना जङ्गलमा मिसिएझैँ सामाजिक चेतनाले व्यक्तिगत चेतनालाई निर्देशित गरिनै रहनेछ । आखिर हामी सबै सोमदत्त हाैँ, नरेन्द्र दाइ हाैँ र मुख्यत: हामी सिसिफस हाैँ । यो शृङ्खला त केवल उर्दु कवि गालिवको सायरीझैँ चलिरहनेछ ।

एउटा अत्यन्त रोचक विराेधाभास उनको मानवीय गुणको उपज हो या राजनीतिक कदम, चुनावताका दुवै क्षेत्रबाट हारेका सूर्यप्रसाद उपाध्यायलाई महासभामा लान्छन् । विभिन्न विरोधका बावजुद मन्त्रीसम्म बनाउन पछि पर्दैनन् । त्यसै मन्त्रीमण्डलका अनन्य मित्र गणेशमान सिंहलाई राजाले लगाएको अनियमितता आरोपमा छानबिन गराउँछन् । निष्पक्ष ! Agnostic जस्तो देखिए पनि यी ऐतिहासिक प्रसङ्गहरूले बीपीको व्यक्तिगत चिन्तन उजागर गर्छ । व्यक्तिगत चेतनामा उनमा विश्वास थियो अत्यन्तै । २९ दिनसम्म उपवास बसेका बीपी गान्धीले जस्तै न्युनतम सिद्धान्त अपनाएका थिए । जीवनमा सत्याग्रह बुझेका थिए । त्यसैले जीवनलाई हेर्ने सन्दर्भमा नियमित आकस्मिकताको दृष्टिको आभास उनमा पाइन्छ ।

बीपी वास्तवमा बीपी मात्र थिएनन्, उनमा विशेष वर पनि थियो । उत्तिकै रोमान्टिक अस्तित्ववादी (existentialist), utopia को भरपूर कल्पना गर्ने बीपी भूमिसुधार, प्रधानमन्त्री राजासँग होइन, जनतासँग उत्तरदायी हुनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्थे । त्यो बेलमा (Utopian) समाजकै परिस्कृत स्वरूप न हो । बीपी सात्र र स्वतन्त्र अस्तित्ववादी दर्शनबाट प्रभावित थिए । राजा महेन्द्रसँग सात्र र क्यामुबारे निकै जिज्ञासा राख्थे । तर, राजा महेन्द्र भने आफूले दुवै नपढेको र अनभिज्ञ रहेको भनी पन्छिन्थे ।

सात्रको महिलावादी अस्तित्ववादी चिन्तक सिमोन डिभोरसँगको सम्बन्ध बीपीले आफ्नी पत्नी सुशीलासँग गर्ने स्वतन्त्र चेतको व्यवहारसँग दाँज्न मिल्दो हो । सिमोन डिभोरले जन्मदै महिला कोही हुँदैनन्, यो त पछि बनाएका हुन् भन्ने तर्क राख्थे । स्वतन्त्र महिलावादी यस प्रकारको विचार बीपीका कृतिहरूमा देख्न पाइन्छ । याैन र विवाह परस्पर विरोधी कुराहरू हुन् भन्ने मान्यता बीपीको रहेको पाइन्छ । बीपीका अनुसार यौन स्वतन्त्रता वैयक्तिक चेतको कुरा हो भने विवाह पत्नीत्व र सम्झौताको कुरा हो । बीपीको व्यक्तिगत जीवनमा भएका घटनाहरू यस सन्दर्भमा जोड्न उचित लाग्यो ।

उनका माहिला पिताजीकी पत्नी आफ्नो माइतमा आफ्नै भिनाजुलाई पतिवरण गरेर बसेकी थिइन् । माइली आमाले बीपीका बुबालाई बलजफ्ती कसैको करकापमा पत्नी भएर बस्न नसक्ने, बरु व्यभिचार नै भए पनि आफूले इच्छाएको पुरुषसँग पत्नी भएर बस्न सम्मानजनक लागेको बताइन् । व्यक्तिगत चेतनासहितको स्वतन्त्रता र सामाजिक चेतनाबीचकाे अन्तरविर‍ोध यस घटनाबाट बुझ्न सकिन्छ ।

माइलाबाकै छोरी साइँलीको पश्चिममा विवाह भएको थियो । बडो दु:खकष्ट थियो उनलाई । एकपटक गाउँमा डाकाहरू आउँदा सबै जना लुकेपछि ती साइँली दिदी एक्लै बाहिर निस्केर डाकाहरूलाई धपाइछिन् तर पतिले उनको बहादुरीको कुरा गर्नुभन्दा बाहिर निक्लिएर पतिको बेइज्जत गरेको र समाजको नियम पालन नगरेको भनी हप्काएछन् । चित्त नबुझेर साइँली दिदी गाउँ छोडेर पटना पुगिन् । जीवनमा घटेको यस प्रकारका घटना र पात्रले बीपीको मनोविज्ञानमा निकै प्रभाव पारेको देखिन्छ । के व्यक्तिगत चेतनामाथि समाज हाबी हुने होइन र ? यस प्रकार बीपी पुनः सात्रकै नजिक पुग्छन् । क्यामु अस्तित्ववादीसँगै नैतिकताको विचार राख्थे । सात्र कट्टर अस्तित्ववादी स्वतन्त्रताका पक्षधर । खासगरी स्वतन्त्रतालाई बुझ्ने दृष्टिकोणमा यी दुईबीच मतभेद थियो । मूलतः सात्र हार्डलाइनर लेफिटस्ट थिए र क्यामु मध्यमार्गी ।

स्वतन्त्रता र अस्तित्व एक अर्कोसँग प्रत्यक्ष जोडिएको विषय भएको बताउने क्यामु र सात्र अत्यन्तै प्रभावशाली अस्तित्ववादी दार्शनिकसँगै मित्र पनि थिए । बीच बाटोमा अन्तरविरोध सुरु भयो । सात्र सोभियत युनियनको पक्षमा उभिए, क्यामु हिंसाको विरोधमा नैतिक स्वतन्त्रताको पक्षमा उभिए । मुख्य कुरो जीवन आडम्बर र स्वेर कल्पनामिश्रितजस्तो लाग्छ ।

क्यामुले नोबेल पुरस्कार पाएको कृति myth of sisiphyus मा जीवन बेतुकको असङ्गत, विवेकहीन चेतनाको दाैडमा लागेको निरर्थक सिसिफसजस्तै बीपीको कृति सुम्निमाका पात्र सोमदत्तले सिसिफसकै झल्को दिन्छन् । अनेक किसिमको क्रिया तपस्यामा लीन सोमदत्त बिनाप्रयोजनको स्वच्छन्द जीवन बाँचेकी सुम्निमाबाट निर्देशित छन् । ध्यान, योग, साधनाद्वारा भौतिक जीवनबाट मुक्त हुन लागेको सोमदत्त वस्त्रहीन र अविवेकी सुम्निमाबाट मुक्त हुन सक्दैनन् । तीन घुम्तीकी इन्दिरा व्यक्तिवादी चेतनाले ओतप्रोत छिन् । आफ्नो चेतनाले समाजलाई निरन्तर प्रहार गर्छिन् ।

विडम्बना, यो समाज पीताम्बरहरूले भरिएको छ । बीपी आफैँ नरेन्द्र दाइको गाैरीमा सामाजिक चेतनाकाे वास्तविकता स्वीकार्छन् । नरेन्द्र दाइबाट बीपी असफल भएजस्तो लाग्छ । जबसम्म गौरीको विधवापनको कुरा छ, उनले पाएको सिन्दुरको खुसीबाट हामी आनन्द महसुस गर्दै छाैँ । इन्दिराहरू व्यक्तिगत चेतनासँगै हराउँदै जानेछन् । सोमदत्तको कुटी घना जङ्गलमा मिसिएझैँ सामाजिक चेतनाले व्यक्तिगत चेतनालाई निर्देशित गरिनै रहनेछ । आखिर हामी सबै सोमदत्त हाैँ, नरेन्द्र दाइ हाैँ र मुख्यत: हामी सिसिफस हाैँ ।

यो शृङ्खला त केवल उर्दु कवि गालिवको सायरीझैँ चलिरहनेछ ।

थि खबर गरम कि
गालिवके उडेङगे पुर्जे देख्ने हम भि चले थे पर तमशा न हुवा ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार ५, २०७८ ०९:४३