तिम्रो भाइ लैजान्छु भनेर जिस्क्याउने आन्टी मलाई मनै पर्दैन

A+ A A-

हामीले स्कुलमा पालाको पैँचो भन्ने एउटा कथा पढेका थियौँ । कथाअनुसार एक जना कक्षामा बसेर पढिरहने सोझो खालको विद्यार्थीलाई ठूला उटपट्याङ केटाहरू मिलेर समातेर मसीको जुँगा बनाइदिन्छन् र सबैको अगाडि उभ्याएर बेइज्जत गर्छन् । पीडित विद्यार्थी शिक्षकबाट पनि पिटिन्छन्, उनीमाथि के भएको हो भनेर बुझ्ने प्रयास नै हुँदैन । स्कुलदेखि कलेज, होस्टलहरूमा हुने दबाब र मानसिक हिंसा महसुस गर्ने पीडितलाई मात्र थाहा हुन्छ ।

'कान्छीको छाता ढल्काइदेऊ यता घाम पर्‍यो निधारैमा….।'

त्रिवि कीर्तिपुरको केन्द्रीय क्याम्पसभित्र बाटोमा छाता ओढेर हिँड्दै गरेकी युवतीलाई सुनाउँदै यो गीत गुनगुनाउँछन्, बाटोनजिकैको चौरमा गफ गरेर बसेका केटाहरू । युवती कुनै म्युजिक भिडियोको मोडलझैँ चुपचाप मस्किँदै हिँड्छिन् । अर्की युवती पनि त्यही बाटो उसै गरी छाता ओढेर हिँडेको देखेपछि केटाहरूको पारा उस्तैगरी दोहोरिन्छ । यस पटक युवती अलिक अगाडि पुगेपछि पछाडिबाट सानो ढुंगा, काठको टुक्राले उनलाई सोझ्याउँछन् केटाहरू । युवतीलाई यो मन पर्दैन, फर्केर गाली गर्दै भन्छिन्, 'काम पाएनौ केटाहरू ?'

'हाम्रो त कामै यस्तै हो' भन्दै हाँस्छन् । एक्ली युवती आफूलाई थप मजाक बनाउलान्, अरुले पनि देख्लान् भन्ने चिन्ताले बाटो लाग्छिन् । तर, यस पटक उनीहरू थप जिस्क्याउँदैनन । सायद ती युवतीको प्रतिवादले काम गर्‍यो ।

साना बालबालिका, युवायुवतीहरूदेखि वृद्धवृद्धासम्मले परिवार, टोल, सार्वजनिकस्थल, स्कुल/कलेज, अफिस आदि ठाउँहरूमा अनेक खालका भेदभाव र दुर्व्यवहार व्यहोर्नुपरेको हुन्छ । अनाहकमा अर्काले गर्ने व्यवहारले पीडितलाई पुग्ने पीडा बाहिरबाट हेर्दा देखिँदैन, सामान्य लाग्छ । हामीले देखेका छौँ, होली आउनुभन्दा अगाडिकै दिनहरूमा स्कुल/कलेज वा अफिस जान निस्केका युवतीहरू, महिलाहरू लोलाले लागेर फोहोर पानीले निथ्रुक्क भिज्दा कति तनाव होला ? ठूला मानिसहरूको हकमा त दुर्व्यवहार भएको थाहा हुन्छ । केही हदसम्म प्रतिवाद पनि सम्भव होला तर बालबालिकाहरूको अवस्थाबारे त हामी वास्तै गर्दैनौँ । यो लेखमा त्यसैसित सम्बन्धित केही प्रसंगहरू प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

म छ वर्षको थिएँ । मेरो भाइ जन्मेको केही महिना मात्रै भएको थियो । हाम्रो घर बाटोनजिकै भएकाले मेलामा जान, घाँस दाउरा गर्न जाने बेलामा नाताले मेरा भाउजू, सानिमा, ठूली आमा पर्नेहरू हाम्रो घर पसेर एक छिन बस्ने, मोही मागेर खाने, गफ गर्ने, भाइलाई काखमा लिएर खेलाउने, कुराकानी गरेर जानुहुन्थ्यो । तर, कसैकसैले खेलिरहेको मलाई बोलाउँदै भन्नुहुन्थ्यो, 'ए बाबु, तेरो भाइलाई त म लिएर जान्छु ।'

म 'हुँदैन' भन्दै रुँदै भाइ खोस्न खोज्थेँ । सबै जना गलल्ल हाँस्नुहुन्थ्यो । बेकारमा खेलेर रमाइरहेको मलाई दु:खी बनाउनुहुन्थ्यो । मलाई लाग्थ्यो– साच्चै लैजाने होला कसरी रोक्ने ? म बेस्सरी रोएपछि मात्रै 'होइन होइन लाँदैनौँ' भनेर दिनुहुन्थ्यो । एक दिन त भाइलाई काखमा लिएर एक जना आमाले 'म लैजाने हो तेरो भाइ' भन्दै साँच्चिकै लिएर गल्लीतिर निस्किनुभयो । म रुँदै पछिपछि गएँ । वास्तवमा उहाँहरूले मलाई जिस्क्याएर मज्जा लिनुहुन्थ्यो तर मलाई त्यो यातनाजस्तो हुन्थ्यो । कसैले बुझ्थेनन् मेरो पीडा ।

अमेरिकामा बेलाबेलामा स्कुलभित्रै विद्यार्थीले बन्दुक पड्काएको र साथी र शिक्षकहरूको समेत हत्या गरेका घटनाहरू बाहिर आउने गर्छन् । कैयौँ यस्ता घटनाको एउटा मुख्य कारण बुलिङ रहेको बताइन्छ । विश्वभर अहिले पछिल्ला वर्षहरूमा अझ साइबर बुलिङका घटनाहरू झन् ह्वात्तै बढेका छन् ।

केही महिनाअगाडि म सानो छ महिनाको छोरा लिएर परिवारसहित गाउँ गएको थिएँ । घरमा जम्मा हुनुभएका छिमेकी, आफन्त महिलाहरूले बाबुलाई लिएर टिकाटिप्पणी गर्नुहुन्थ्यो । सात वर्षकी मेरी छोरीलाई पनि एक जनाले तिम्रो भाइ म लैजान्छु भन्नुभएछ । छोरीले खोसेर भाइ लिइछे । उसले पछि म भएको ठाउँमा आएर औँलाले देखाउँदै भनी, 'बाबा ऊ त्यो आन्टी कस्तो बदमास हुनुहुन्छ नि । हाम्रो बाबु लैजाने भनेर जानुभएको नि । मैले खोसेर ल्याएँ ।'

हामी बच्चालाई जिस्क्याएर रमाइलो गर्छौं तर उनीहरूलाई कस्तो मनोवैज्ञानिक प्रभाव पर्छ, मतलब गर्दैनौँ । त्यस्तै, म ९/१० वर्षको हुँदा बाख्रा चराउन गएको थिएँ एक दिन । त्यो बेला मेरै उमेरका साथीहरूसित खेल्दै, दगुर्दै थिएँ । फाँटमा अरु ठूला दाइहरू, अंकलहरू पनि हुनुहुन्थ्यो । एक जना अंकलले हामीलाई बोलाएर भन्नुभयो, 'ए केटा हो, लौ तिमीहरू त खुब दगुर्दा रहेछौ, ऊ त्यो परको रुखलाई छोएर आओ, म पैसा दिन्छु ।'

हामी दगुरेर रूख छोएर आयौँ र पैसा मागेको त १० पटक छोएर आयौ भने दिउँला भन्नुभयो । ठूला दाइ र अंकलहरू हामीलाई दौडाएर मज्जा लिइरहेका थिए, हामी असिनपसिन हुँदै दगुर्‍यौँ, १० पटक पूरा भएपछि ती अङ्कलले त पैसा त छैन भोलिपर्सि दिउँला पो भन्नुभो, अरु सबै हाँस्न थाले । दगुरेकाले गर्दा हामी प्यासले प्याकप्याक भएका थियौँ । थाकेर शिथिल, भोक पनि लागेको थियो । मलाई आज भोलि पनि त्यो अङ्कल मन पर्दैन, भेट हुँदा पनि रिस उठ्छ, त्यो घटना सम्झिन्छु ।

मैले पढाउने काम आफ्नै गाउँको स्कुलबाट सुरु गरेको थिएँ । त्यसबेलाको एउटा घटना म बेलाबेलामा सम्झिन्छु । गाउँको स्कुलमा ८ कक्षामा धेरै विद्यार्थी रहेछन । सत्तरी /असी जना विद्यार्थीमध्ये चार/पाँच जना केटीहरू भने फेल हुँदै अर्को साल कक्षा चढ्दै गरेकाले होला, १९ / २० वर्ष उमेर पुगेका जस्ता ठूला देखिन्थे । बाँकी विद्यार्थी उस्तै उमेरका थिए । ती ठूला केटीहरू एउटै बेन्चमा बस्थे, पढाइमा कमजोर भएकाले हो कि तिनीहरूलाई झ्याल नजिकैको अगाडिको बेन्चमा राखिएको थियो । उनीहरूको आडैमा रहेको ६ कक्षाका साना केटाहरू आएर झ्यालबाट हेर्दै 'आमा समूह' भनेर जिस्क्याउँदै जाने गर्दा रहेछन् ।

एक दिन ती केटीहरू अफिस कोठानजिक आए । हामी सबै शिक्षकहरू चिया खाँदै थियौँ । उनीहरू आफू पीडित भएको गुनासो गर्न आएका रहेछन् । सङ्कोचका कारण मुख छोपाछोप गरेर साथीलाई भन्न खासखुस गरिरहेका थिए तर भन्न सकेनन । हामीलाई केटाहरूले आमा समूह भन्छन् भनेर उनीहरूलाई उजुर गर्न नै लाज भएछ सायद, एक छिनपछि 'हामी पछि आउँला' भनेर गए ।

पढाइमा कमजोर थिए तिनीहरू, शिक्षकहरूबीच पनि उनीहरूकै बारेमा उल्टै ठट्टा चल्यो एकछिन । अर्को दिन शिक्षकहरूलाई अरु विद्यार्थीबाट थाहा भयो, आफ्नै कक्षाका केटाहरू र अर्को कक्षाका केटाहरूले समेत 'आमा समूह' भनेर तिनीहरूलाई जिस्क्याउँदा रहेछन् । पछि त शिक्षकहरूसमेत अफिसमा आमा समूह भएको कक्षामा पढाएर आइयो भनेर ठट्टा गर्न थाले । ती केटीहरूको समस्या हल भएन, खासै सुनुवाइ पनि भएन, दुई/चार महिनापछि सबैले पढाइ नै छाडे ।

मैले पछि अर्कै एउटा स्कुलमा पढाउन थालेँ । ६ कक्षामा पढ्ने एक जना मोटी विद्यार्थी थिई । एक दिन म कक्षामा पस्नेबित्तिकै त्यो मोटी केटी उठेर पछाडि बेन्चमा बस्ने केटाहरूलाई देखाउँदै रुँदै भनी, 'सर, यिनीहरूले मलाई 'छावा' भनेर जिस्क्याउँछन् । कक्षाका सबै विद्यार्थी हाँसे । मैले विद्यार्थीहरूलाई सम्झाएर साथीलाई यसरी अर्को नामले बोलाएर जिस्क्याउनु राम्रो होइन । उसलाई मन पर्दैन । तिमीहरूले यस्तो गर्नु हुँदैन भनेर छोडेँ । तर, यो पर्याप्त थिएन । अलि धेरै नै मोटी त्यो केटीको नाम कसले जुरायो, अरुलाई त गज्जब लाग्यो तर उसलाई दिनहुँ त्यही नामले साथीहरूले जिस्क्याउँदा पक्कै पनि भित्र निकै पिर परेको बुझिन्थ्यो ।

केटाकेटीहरूले आफ्ना साथीहरूको उपनाम राख्ने र बोलाउने, कसैको शारीरिक अवस्थालाई देखाएर गिज्याउने, कुनै बानी, स्वभाव, बोली, लवजमाथि टिप्पणी गरेर हाँस्ने गतिविधि उनीहरूको बीचमा सामान्य मानिन्छ । कतिपय अभिभावक, शिक्षकहरूले समेत यस्ता क्रियाकलापलाई सामान्य रूपमा लिने गर्छन् । बालबालिकाहरूलाई सामान्य जिस्क्याएको जस्तो लाग्ने यस्ता बदमासी वा दुर्व्यवहारलाई 'बुलिङ' भनिन्छ । बुलिङ एउटा गम्भीर समस्या हो । बालबालिकामा हीनताबोध पैदा गराउने, मानसिक तनाव उत्पन्न गराउने, विद्यालय जान मन नलाग्ने, साथीहरूसित रमाउन मन नलाग्ने, पढाइ छोड्ने, एक्लै रुने, एकाग्रता नहुने, लघुताभासको समस्या (Inferiority complex) उत्पन्न हुने, कतिपयले आत्महत्यासम्म गर्ने, प्रतिशोधको भावना उत्पन्न भएर आक्रमण गर्ने, अरुलाई सम्मान गर्न मन नलाग्नेजस्ता प्रतिक्रिया बुलिङको सिकार भएका बालबालिकामा देखिन्छ ।

विद्यालयबाहिर टोल/छिमेकमा बालबालिकासित खेलेर रमाइलो गर्न सकिन्छ तर उनीहरूलाई दु:खी बनाएर, झुटो आश्वासन देखाएर, गिज्याएर, हीनताबोध पैदा हुने किसिमले गाली गर्ने अधिकार हामी ठूला मानिसहरूलाई छैन । यो एक किसिमको अपराध हो ।

जात, धर्म, धनी, गरिब, रूप, रङ, दुब्लो, मोटो, बोली, लवज, शैलीजस्ता कुराहरूलाई लिएर गरिने शारीरिक र मानसिक दुर्व्यवहार सार्वजनिक ठाउँहरू र हाम्रा स्कुलहरूमा जतासुकै देख्न सकिन्छ । हाम्रा स्कुलहरूमा हुने बुलिङका क्रियाकलापहरूलाई निरुत्साहित गर्ने वातावरण खासै छैन भन्दा हुन्छ । कुन प्रकृतिको बुलिङ हो, कुन उमेर समूहका केटाकेटी धेरै पीडित छन् ? कस्ता खालका बालबालिकाहरू यसको सिकार हुने जोखिम छ भन्नेबारे गतिला तथ्यांकहरू छैनन् ।

सन् २०१८ मा युनिसेफले निकालेको रिपोर्ट अनुसार १४ वर्षमुनिका ८० प्रतिशत नेपाली बालबालिकाहरू अनुशासनको नाममा भौतिक र मानसिक सजाय भोग्नुपर्ने अवस्थामा छन् । गृह कार्य नगरेको, भनेको नटेरेको, कुनै बदमासी गरेको बहानामा उनीहरूलाई हतोत्साहित गर्ने गरी भौतिक सजाय र मानसिक सजाय दिइन्छ । शिक्षक र अभिभावकले गाली गर्दा प्रयोग गर्ने भाषाले उनीहरूलाई कति चोट पुग्छ भन्ने वास्ता गरिँदैन ।

सन् २०१८ मा नै नेपाल स्वास्थ्य विज्ञान अनुसन्धान केन्द्रले प्युठान नगरपालिकामा रहेका सामुदायिक र निजी विद्यालयका कक्षा ८, ९ र १० का ४०५ जना विद्यार्थीहरूमा गरेको अध्ययनअनुसार ६९.१४ प्रतिशत विद्यार्थी कुनै न कुनै किसिमको बुलिङमा पटकपटक पर्ने गरेको बताइएको छ । सम्पन्नभन्दा विपन्न परिवारका विद्यार्थीहरू, केटाहरूभन्दा ज्यादा केटीहरूमाथि धेरै बुलिङ हुने गरेको जनाइएको छ । साथै, सामुदायिक स्कुलमा भन्दा निजी स्कुलमा बुलिङ धेरै हुने गरेको पनि रिपोर्टमा उल्लेख छ ।

त्यसै, अध्यनको रिपोर्टमा बुलिङको सिकार भएका विद्यार्थीहरूमा डिप्रेसन, निन्द्रा नपर्ने, तनाव, डर उत्पन्न हुने शारीरिक र मानसिक अवस्था बीचको असन्तुलन हुने ( psychosomatic disorder ) जस्ता समस्याहरू देखिन सक्ने र कतिपयमा यस्ता समस्या पछि जवान हुँदासम्म पनि रहने बताइएको छ ।

बुलिङको समस्या हाम्रोजस्तो अविकसित देशमा मात्रै नभएर विकसित देशहरूमा पनि छ । तर, उनीहरूकोमा बुलिङलाई गम्भीर समस्याको रूपमा लिइन्छ । यस विषयमा थुप्रै अध्ययनहरू भएका छन्, समाधानका प्रयासहरू पनि केलाइएका छन् । अमेरिकामा बेलाबेलामा स्कुलभित्रै विद्यार्थीले बन्दुक पड्काएको र साथी र शिक्षकहरूको समेत हत्या गरेका घटनाहरू बाहिर आउने गर्छन् । कैयौँ यस्ता घटनाको एउटा मुख्य कारण बुलिङ रहेको बताइन्छ । विश्वभर अहिले पछिल्ला वर्षहरूमा अझ साइबर बुलिङका घटनाहरू झन् ह्वात्तै बढेका छन् । यसबाट बालबालिकाहरूलाई जोगाउन अर्को चुनौती आइलागेको छ ।

बुलिङको अवस्थाबारे हाम्रा विद्यालय, समुदाय, टोल, परिवारमा कस्ता समस्या छन् भन्नेबारे अध्ययन गरेर सचेतनाका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने, सञ्चारमाध्यममार्फत जानकारीमूलक सूचना, सल्लाह, सुझाव पेस गर्ने, विद्यालयहरूमा अनिवार्य परामर्शको व्यवस्था गर्ने, शिक्षक र सिनियर विद्यार्थीहरूलाई अभिमुखीकरण तालिममार्फत समस्या पहिचान र त्यसको समाधान निकाल्ने उपायहरू सिकाउदै जानुपर्छ ।

विद्यालयभित्र हुने बुलिङको समस्या विद्यालयले नै हल गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ । विद्यालयबाहिर टोल/छिमेकमा बालबालिकासित खेलेर रमाइलो गर्न सकिन्छ तर उनीहरूलाई दु:खी बनाएर, झुटो आश्वासन देखाएर, गिज्याएर, हीनताबोध पैदा हुने किसिमले गाली गर्ने अधिकार हामी ठूला मानिसहरूलाई छैन । यो एक किसिमको अपराध हो । महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले बच्चालाई गाली गर्दै गरेको शिक्षकलाई देखेपछि चौरको एक मुट्ठी झार लुछेर ती शिक्षकको हातमा थमाउँदै भनेका थिए रे– ल तिमी यो खाऊ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, जेठ ३१, २०७८ १६:१६