मैले हारेको होइन, मोदीले जितेका हुन्

A+ A A-

२३ मे २०१९ का दिन चुनावी नतिजा आउने क्रम जारी थियो । मलाई थरीथरीका म्यासेज आइरहेका थिए । मान्छेहरुले मलाई गाली, बेइज्जती गर्दै म्यासेज पठाइरहेका थिए । मान्छेहरुलाई लागिरहेका थियो, मैले चुनाव हारें । कतिपयले लेखेका थिए, ‘तपाईको पत्रकारिताले मोदीलाई हराउन सकेन ।’

तर, म सोचमग्न छु, २०१९ को जनादेश मेरोविरुद्ध कसरी आयो ? यो चुनावमा मैले विगत पाँच वर्षमा बोलेका, लेखेका कुरा पनि दाउमा लागेको थियो ? के हामीले टेलिभिजनमार्फत देखाएका लाखौं मानिसको पीडा गलत थियो ?

मलाई थाहा थियो, युवक, किसान र बैंकमा गुलाम जसरी काम गर्नेेहरु भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) समर्थक हुन् भनेर । उनीहरु नरेन्द्र मोदीका समर्थक हुन भन्दैमा मैले उनीहरुको समस्या लुकाइनँ । खारेज गरिनँ । उनीहरुको समस्या वास्तविक थियो, त्यसैले त मैले उनीहरुको समस्या टेलिभिजनमा देखाएँ ।

मैले टेलिभिजनमा देखाएको ‘नोकरी सिरिज’कै कारण दिल्लीदेखि बिहारसम्म धेरै मान्छेले रोजगारी पाए ।
मैले कहिल्यै कसैलाई पनि भनिनँ, नरेन्द्र मोदीलाई भोट नदिनुहोस् भनेर । मैले त आफ्नो मनबाट भोट दिनुहोस् भनें । भोट दिएपछि नागरिक बन्नुहोस् भन्दै आएको छु ।

नोकरी सिरिजकै दबाबका कारण नरेन्द्र मोदीजस्तो प्रचण्ड बहुमतसहितको सरकारले पनि रेलवेमा लाखौँ मान्छेलाई रोजगारी दिनु पर्यो । यो सिरिजका लागि कयौँ मोदी समर्थकले नै मलाई आफ्नो समस्या सुनाएका थिए । तपाई हेर्न सक्नुहुन्छ, पाँच वर्षमा कति पटक रोजागरीका लागि सरकारले आह्वान गर्यो ? अन्तिम वर्षमा मैले नौकरी सिरिज चलाएपछि सरकारले बाध्य भएर रोजारी दिनु परेको थियो । र, यो माग मोदी मिडियाले गरेका थिए कि रविश कुमारले ?

यी पाँच वर्षमा मलाई करोडौँ मान्छेले पढे । करोडौँ मान्छेले टेलभिजनमा देखे । मलाई भेट्दा धेरै मान्छेले अंगालो हाले । प्रेम दिए । मलाई प्रेम गर्नेहरुमा अधिकांश नरेन्द्र मोदी समर्थक थिए । राष्ट्रिय स्वंयमसेवक संघका मान्छे थिए, विपक्षी दलका समर्थक थिए ।

यो अवधिमा मैले बुझेको कुरा, मोदीका समर्थक हुन् या विरोधी उनीहरु मोदी मिडिया र पत्रकारितामा फरक छुट्याउन सक्छन् । किनकी मोदी मिडियाका एकंर मोदीको लोकप्रियताको आडमा म माथि हमला गर्छन् । यसैकाराण मोदी समर्थक मौन रहन्छन् ।

भारतमा इमानदार र नैतिक हुने सामाजिक र संस्थागत ढाँचा छैन् । यहाँ इमानदार हुने लडाइँ एक्लै लड्नुपर्छ । र, इमानदारिताको यो लडाइँ हारिन्छ । अहिले मान्छेहरु मलाई सताउने गर्छन्, प्रश्न गर्छन्, ‘कहाँ गए सत्यवादी रविश कुमार ?’

मेरा कमी कमजोरी छन् । म आदर्श होइन । मलाई थाह थियो, म आफ्नो पेशामा हार्ने लडाइँ लडिरहेको छु । यति ठूलो सत्ता र कर्पोरेट पूँजीसँग लड्ने शक्ति गान्धीसँग मात्र थियो । तर, मलाई लाग्यो मजस्तो स्वतन्त्र तवरमा थोरै आम्दानीमा कोही पत्रकारीता गर्छ भने उसले अरुले भन्दा धेरै काम गर्नुपर्छ ।

मैले हिन्दीका पाठकका लागि हरेक बिहान अंग्रेजीबाट अनुवाद गरेर मोदीको विरोध गरेको होइन । बरु हिन्दीका पाठक सक्षम हुन भनेर लेखेको हुँ । मलाई आफ्नो पेशाप्रति अलि धेरै नै प्रेम र लगाव थियो । यसैकारण मैले रोजगारी दाउमा लगाए । र, आफ्नै पेशामाथि प्रश्न उठाउने जोखिम लिएँ ।

आफ्नो रोजगारीको अवसर गुमाउँदा पनि मैले पत्रकारिता गरिरहें । यस्तो गरिरहँदा तनाव हुन्छ । जोखिम हुन्छ । तर, यसबाट सिकिने पाठ भने दुर्लभ हुन्छ । कामचलाउ प्रश्न सोधेर म मोदी समर्थकको भिडमा लुक्न त सक्छु । तर, पाठकमाझ भने आउन सक्दिनँ ।

मैले साम्प्रदायीकताको विरोधमा सबैका अगाडि आएर बोलेको छु । आज पनि बोल्छु । तपाईंभित्र जातीय र धार्मिक पूर्वाग्रह बसेको छ । तपाईं मेसिन बन्दै गइरहनुभएको छ । म फेरि पनि भन्छु जातीय र धार्मिक साम्प्रदायीकताले तपाईंलाई एक दिन मानव बममा रुपान्तरण गर्नेछ ।

बैंकमा गुलाम जसरी काम गर्ने सयौं महिलाले आफ्नो गर्भ तुहिएको कुरादेखि शौचालयको डर देखाएर आफूमाथि शोषण भएको कुरा सुनाएर मलाई मोदीको विरोध गर्न उक्साएका होइनन् । मलाई आएका यस्ता पत्र आज पनि मसँग सुरक्षित छन् । मैले उनीहरुको कुरा उठाएँ । त्यसपछि नै त कयौँ बैंकले महिलाको लागि भनेर छुट्टै शौचालय बनाए ।

मैले मोदी टेलिभिजनमा मोदीका एजेण्डा चलाइनँ । मोदीका एजेण्डा चलाउने काम मेरो होइन । निश्चय नै पत्रकारितामा ‘विगतका अपराधको स्मृती’ छ । जसलाई मोदी बेला–बेला ब्युँताउँने गर्छन् । तर, उनी भुल्छन्, उनको समयको पत्रकारिताको मोडल विगतका अपराधमा आधारित मोडल नै हो ।

यो चुनावमा पत्रकारिताले हारेको कुरा म अझै पनि मान्दिनँ । पत्रकारिता समाप्त हुन सक्छ, तर यो बेग्लै कुरा हो । जब पत्रकारिता समाप्त हुन्छ, तब तपाईंहरु पत्रकारिताका लागि मतिर नै किन हेर्नुहुन्छ ?

पत्रकारिताका संस्थामा जम्मा भएको अनैतिक बलले पत्रकारिता समाप्त भएको छ । र, पत्रकारिताको बचाउ म एक्लै गर्न पनि सक्दिनँ । म एक्लैले के गर्न सक्छु र ? पत्रकारिता, लोकतन्त्र जोगाउन मैले गरेको प्रयासलाई मोदीविरोधी चस्माले हेर्र्नु ठिक होइन ।

मोदीको समर्थन र राम्रो पत्रकारिताको समर्थन फरक–फरक कुरा हुन् भन्ने कुरा हामीले बुझ्नै पर्छ । म मोदी समर्थकलाईं अपिल गर्छु– तपाईहरु मोदी मिडियाका च्यानल हेर्न बन्द गर्नुहोस् । अखबार पढ्न बन्द गर्नुहोस् ।’ मोदी मिडया नभए पनि मोदीको समर्थन गर्न सकिन्छ ।

नरेन्द्र मोदीले भारतीय जनताको दिल र दिमागमा एकछत्र राज कायम गरिसके । २०१४ मा मोदीलाई मनबाट भोट मिलेको थियो । २०१९ मा तन र मन दुवैबाट जनताले मोदीलाई भोट दिए । तनमा आएका तमाम समस्या झेल्दै मान्छेले मोदीलाई भोट दिए । यसलाई उदार मनले स्वीकार गर्नुपर्छ । म पनि गर्छु । जनतालाई छुट्याएर तपाईं लोकतान्त्रिक हुन सक्नुहुन्न ।

आखिर के कुराले मान्छेलाई मोदी बनाउँछ ? मान्छे स्वम् मोदी बन्नुको अर्थ हो ? आफ्नो नेतामा एकाकार हुनु । एक किसिमले विलय हुनु । यसलाई अन्धभक्ति भन्न सकिन्छ । तर, यसलाई भक्तिको श्रेष्ठतम् अवस्था पनि भन्न सकिन्छ । त्यसैले अब घर–घर मोदीको सट्टा तपाई जन– जन मोदी भन्न सक्नुहुन्छ ।

मैले सधैं भन्दै आएको छु । २०१४ पछि देश (भारत)को अतित र भविष्यलाई बुझ्ने सन्दर्भ बिन्दु परिवर्तन भएको छ । चुनाव अगाडि प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी नयाँ भारतको कुरा गर्न थालेका थिए । त्यो नयाँ भारत उनको सोचको भारत बनेको छ ।

हरेक जनादेशमा सम्भावना र आशंका हुन्छन् । सम्भावना र आशंकबाट मुक्त जनादेश हुँदैन् । जनताले आशंकाबीच एक–एक सम्भावनालाई चुनेका छन् ।

मैले सधैं भन्दै आएको कुरा हो, नरेन्द्र मोदीको विकल्प त्यही बन्न सक्छ, जसमा नैतिक शक्ति छ । नरेन्द्र मोदीको पक्षमा अनैतिक शक्ति र संशाधनको विपुल भण्डार छ । जनतालाई थाह छ, विपक्षमा पनि मोदीका जस्तै अनैतिक शक्ति छन् । विपक्षीलाई लाग्यो, जनता दुई समान अनैतिक शक्तिमध्ये उसलाई चुन्नेछन् । यसकारण उसले आफूसँग बचेको अनैतिक शक्ति पनि भरपुर प्रयोग गर्यो ।

समाजवादी पार्टी र बहुजन समाज पार्टी वा राष्ट्रिय जनता दलको माध्यमबाट लोकतन्त्रमा सामाजिक सन्तुलन आएको थियो । तर, अब यी दलको कुनै भूमिका छैन् ।

समाज र राजनीतिको हिन्दुकरण भएको छ । यो स्थायी रुपमै भएको हो भन्ने कुरा म मान्दिनँ । यो इतिहासको एक चक्र हो, जो निरन्तर घुमिरहन्छ ।

बहुजनका रुपमा उदाएका दलले आफ्नो विचारधारा उहिल्यै फालिसके । उनीहरुसँग आम्बेडकरजस्ता तार्किक व्यक्ति थिए । तर, उनीहरुले आम्बेडकरलाई अहंकारको प्रतीक बनाए । गान्धीवादजस्तै बहुजन राजनीति पनि अब खुद्रा पसल बन्यो ।

राजनीति नेताको सम्भावनाभन्दा विचारधाराको जमिनमा उभिन्छ । अब भारतका राजनीतिक दलहरुले आ–आफ्ना दल छाडेर एउटा दलमा आउनुपर्छ जहाँ राजनीतिक विचारको पुनर्जन्म होस् । नैतिक बल बलियो होस् । यो कुरा मैले २०१४ मा पनि भनेको थिएँ । तर, यस्तो भनेपछि मलाई आफैंमाथि हाँसो उठ्यो ।

जब भारतका ९९ प्रतिशत मिडियाले लोकतन्त्रको मूल भावना, मर्म कुल्चिन थाले तब मैले सन्तुलन मलाउन खोजें । असहमति र विपक्षका आवाजको सम्मान गरें । विपक्ष र असहमतिका आवाजको मजाक उडाइनँ । बरु मेरो बल बुताले भ्याएसम्म लोकतन्त्रलाई लञ्जित हुनबाट जोगाउने प्रयास गरें ।

कहिलेकाहीँ लाग्छ, मैले यति ठूलो भार बोक्न हुँदैन थियो । फेरि मैले सोचें, हरेक नागरिकभित्र लोकतन्त्र र लोकतन्त्रभित्र विपक्ष भएन भने के बाँकी रहन्छ ? मेरो यस्तो सोचमा भारतको भलाई थियो ।

नरेन्द्र मोदीको प्रचण्ड जीत भयो । मिडियाको जीत भएन । कुनै पनि जीतमा एउटा हार हुन्छ नै । र, मोदीको यो जीतमा मिडियाको हार भएको छ । मिडियाले लोकतान्त्रिक मर्यादा पालन गरेनन् । आज मोदी मिडियाहरु मोदीको जीतको आडमा आफ्नो जीत भनिरहेका छन् । खासमा उनीहरुसँग देखाउनका लागि मोदी मात्रै बचेका छन् । पत्रकारिता बचेको छैन् । पत्रकारिताको धर्म समाप्त भइसक्यो । हुनसक्छ, भारतका जनताले पत्रकारितालाई पनि खारेज गरेका हुन् । त्यसैले मलाई लाग्छ, भारतका जनताले पत्रकारिता होइन, मोदी चहिएको छ भन्ने जनादेश दिएका छन् ।

मोदी र मिडियाको भूमिकामा फरक देख्ने मोदी समर्थकप्रति म विश्वस्त छु । सायद उनीहरु पनि भन्ने गर्छन, ‘हामीलाई यस्तो भारत चाहिएको होइन जहाँ जनताका प्रतिनिधि पत्रकार आफ्नो पेशागत धर्म छाडेर नेताको चरणमा लम्पसार परुन् ।’

कयौँ मोदी समर्थकले मलाई लेखेका छन्, ‘हामी तपाईंसँग असहमत छौँ तर, तपाईको पत्रकारिता भने रुचाउँछौ । तपाईं आफ्नो काम त्यसरी नै गर्नुहोस् ।’ मलाई विश्वास गर्नुहुने सबै समर्थकलाई धन्यवाद । मलाई थाहा छ, रविश रहेन भने धेरै मान्छेले रविशलाई मिस गर्नेछन् ।

त्यसैले त म फेरि भन्छु, मलाई प्रेम गरिराख्नुहोस् । मलाई गाली गरेर, बेइज्जेत गरेर तपाईंलाई के मिल्छ ? तपाईंकै स्वाभिमान कमजोर हुन्छ ।

यो महान भारतमा एक पत्रकारलाई साथ दिन सक्नु भएन् । तर पनि मजस्ता धेरै पत्रकारले तपाईंलाई आफ्नो अपराध बोधबाट मुक्त हुने अवसर दिएका छन् । विपक्षीमाथि उसको विगतको अनैतिकता भारी परेजस्तै तपाईंको अपराधबोध पनि तपाईंमाथि भारी परेको छ ।

त्यसैले तपाईं म र मजस्ता पत्रकारलाई बलियो बनाउनतर्फ लाग्नुहोस् । म र मजस्ता धेरै पत्रकारसँगै उभिनुहोस् । तपाईंले मोदीलाई त बलियो बनाउनुभयो । र, अब पत्रकारितालाई बलियो बनाउनु पनि तपाईंको धर्म हो ।

हामीसँग जीवनको दोस्रो विकल्प छैन् । हुन्थ्यो भने मैले आज यो पेशा छाडिसकेको हुन्थे । पेशा छाड्नुको कारण मैले हारें भन्ने होइन । म केही नयाँ गर्न चाहान्छु । तबसम्म यही (पत्रकारीता) गरिरहन्छु । किनकि, जनताले मलाई हराएका होइनन्, मोदीलाई जिताएका हुन् । प्रधानमन्त्री मोदीलाई बधाइ ! (एनडीटिभीका पत्रकार रविश कुमारले फेसबुकमा लेखेको पत्रको सागर चन्दले गरेको भावानुवाद)

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ ११, २०७६ २२:२९