जनकपुरमा पत्रिका निकालेर पञ्चायतलाई थर्काउने माधव दाइ

A+ A A-

टुकीको बत्ती बल्छ, बलिरहन्छ । जीवनको दियो पनि कुनै बेला तेजिलो र कुनै बेला धिपधिप गर्दै निभ्छ–बल्छ, बल्छ–निभ्छ । जिन्दगी भनेकै जन्मजन्मान्तरदेखि बल्दै–निभ्दै चल्ने समयचक्र हो । जसरी आत्माको प्रतीक मानिएको सूर्य फेरि उदाउँछ र अस्ताउँछ । र, त जन्म पछि मृत्यु शाश्वत् सत्य नै हो । मृत्युको सत्य त झन् वज्रपात भएजस्तो हुँदोरहेछ ।

हो, सूर्यझैँ अस्ताए नेपाली सञ्चारजगत्‌का नक्षेत्र–माधव आचार्य । सधैँ न्यास्रो लाग्ने गरी उनलाई ७९ वर्षमै क्यान्सरले चुँड्यो ।

पत्रकारितामा यति निर्भीक देखिने यो सानो कदको मान्छे विचारले कति विनम्र र उच्च । विचारमा क्रान्तिकारिता, बोली र व्यवहारमा नम्रता । एउटा मध्यम कदको त्यो श्वेत, शान्त, शालीन, मृदुभाषी, मिलनसार व्यक्तित्वसँग मेरा अनेकन स्मृतिका पलहरू छन् ।

पञ्चायतकालीन भयानक अन्धकारलाई चिरेर जुनकिरीझैँ सञ्चारको ज्योति बाली उज्यालो छर्न जनकपुरधामबाट उनले २०२२ सालमा 'जनआकांक्षा' पत्रिका प्रकाशनमा ल्याए । उनको कलमको मसीले प्रजातन्त्रवादीको आलोकलाई कहिल्यै निभ्न दिएन । अनि त, अन्धकार युगको दियो बन्यो 'जनआकांक्षा' ।

सिन्धुलीमा जन्मिएका उनले जनकपुरधामलाई कार्यथलो बनाए । जनकपुरधामस्थित ब्रम्हपुरीमा आफ्नै घरमा प्रेस राखेर कार्यालय सञ्चालन गरेका थिए । उनी नै सम्पादक । समाचार लेख्नेदेखि लिएर प्रुफ रिडिङसमेत आफैँ गर्थे । भूमिगत शैलीमा कहिले विहारको जयनगर, कहिले मुजफ्फपुरहुँदै नेपालभित्र पनि ल्याएर लुकीलुकी पत्रिका पठाउने काम उनले त्यतिबेला गर्थे । यसरी जनआकांक्षा निकाल्नु आँट, साहस र उत्सर्गबेगर सम्भव थिएन ।

उनी २०५३ र २०५६ मा दुई पटक नेपाल पत्रकार महासंघ, धनुषा शाखाका अध्यक्ष भए । उनकै कार्यकाल २०५६ सालमा मैले महासंघको सदस्यता प्राप्त गरे । त्यतिबेलादेखि नै माधव दाइसँग सम्बन्ध बाक्लिँदै गयो । जीवनको उत्तरार्द्धमा उनी राधे राधे नामको जप गर्थे । मन्दिरमा गएर दर्शन पुजन गर्दथे । एक दिन जनकपुरधामको रामचोकमा म आफ्नो बुबालाई पर्खिंदै थिएँ, त्यतिकैमा जानकी मन्दिर हुँदै राम मन्दिरबाट माधव दाइ माला खटखटाउँदै मेरै अगाडि उभिए । हर्षले गद्गद भयौँ । देखादेख हुनेबित्तिकै मैले दुवै हात जोडेर अभिवादन गरेँ । उनले जवाफमा राधेराधे भने । प्रसादी पनि दिए ।

यत्तिकैमा मेरो बुबा पनि पान खानलाई त्यहीँ आइपुग्नुभो । बुबा र माधव दाइले पनि मित्रवत् शैलीमा एक अर्कालाई सम्बोधनसहित अभिवादन गरे । कुशल मंगल सोध्दै मेरो बुबालाई उनले मकैया लड्डु प्रसादी दिए, बाले मलाई उनलाई नमस्कार गर्न इशारा गरे । उनले सहजै भने, 'नित्यानन्दसँग भलाकुसारी भइसक्यो ।' बाले भने, 'पहिलादेखि नै चिनजान रहेछ त ।' उनले समर्थनमा मुन्टो हल्लाए । हो, मेरो बुबा २०३६ सालमा गाउँपञ्चायतका प्रधानपञ्च थिए ।

मेरा बुबा त्यतिबेलाका उदारवादी राजनीतिकर्मी र लोककल्याणकारी व्यक्तित्वका रूपमा समाजमा दरिन्थे । त्यसैले बुबाको माधव दाइसँग पहिलादेखि नै हिमचिम थियो भने म पत्रकारिता गर्दै उनकी धर्मपत्नी तुलसा आचार्यको नेतृत्वमा सञ्चालित जानकी महिला जागरण समाजमा जोडिएदेखि नै माधव दाइसँग सम्बन्ध झनै झाँगिँदै गयो । अनि हामी पारिवारिक सदस्यको रूपमै जोडियौँ । यस पल हाम्रा लागि खुसीको कुनै सीमा नै रहेन ।

उनीसँग कुरा गरिरहँदा परेवाझैँ उनको मुटु घरिघरि ढुकढुक हुन्थ्यो । एक दिन उनी कांग्रेस नेता रामसरोज यादवका घर अगाडि भेटिए । नमस्कार गरेँ । उनीसँग जति कुरा गर्दा पनि खालि आफ्नै कुरा राख्थे, मैले भनेका कुरा सुन्दै सुन्दैनथे । अनि मैले बल्ल थाहा पाएँ– कानमा समस्या रै'छ, अलिक सुस्तरी सुनिराख्नु भा'छ भनेर । मैले भनेँ, 'जाऊँ दाइ, यहाँलाई कान सुन्ने मेसिन फिट गराइदिन्छु ।' मेरो कुरामा उनी राजी भए । हामी हिँड्यौँ । क्याम्पस चोकमै नेता यादवको घरसँगै टाँसिएका सामुदायिक परिवार कल्याण संघको कार्यालयमा पुग्यौँ । उनको त्यहाँ जाँचपड्‌ताल भयो ।

मेसिन फिट भयो, अनि उनी मज्जाले आफ्नै अन्दाजमा हाँस्न थाले, 'लौ न हँ,ओ म त सुन्न पो थालेँ ।' फिट गर्नेलाई स्याबासी दिए,धेरै बाँच्ने आशिष दिए । अनि बरबराउन थाले, 'नित्यानन्द ! जनआकांक्षाले लोकतन्त्रकोे ढुकढुकी बोल्थ्यो, ढुकढुकीभित्रका जनकपुरका हर्ष र विषादका स्पन्दन सुनिन्थ्यो । तिमीले सुनेका छौ ?'

मैले हो नि दाइ भनेँ । हो, मैले सुनेका तिनै सँगालोका प्रहरहरू यहाँमाझ पस्किन चाहन्छु ।

त्यतिबेला पञ्चायती व्यवस्थाको कहालीलाग्दो, भय र त्रास तथा कठोर प्रशासनको बिगबिगीले हरियो दुबो पनि जल्ने कालरात्रिले घेरिएको कालखण्ड थियो । जनताका सम्पूर्ण अधिकार र स्वतन्त्रता अपहरण गरिएको थियो । राजा र व्यवस्थाको विरुद्धमा हाकाहाकी लेख्ने वा बोल्ने हिम्मत हत्तपत्त कसैले गर्दैनथे । जसले गर्थे‍, कि त ती जेलभित्र हुन्थे वा निर्वासनमा देशबाहिर । राजनीतिक दलहरू प्रतिबन्धित थिए । राजनीतिक गतिविधिमा संलग्न नेता र कार्यकर्तामाथि क्रूरतम दमनचक्र चल्थ्यो । प्रेस स्वतन्त्रता थिएन ।

अधिकांश पत्रकारहरूलाई सरकार र स्थानीय प्रशासनले आफ्नो गुप्तचर बनाएको थियो । सरकार र पञ्चायतको समर्थन नगर्ने पत्रकारहरूले विभिन्न बहानामा अनेक प्रकारका पीडा, प्रताडना र प्रतिबन्धहरूको सामना गर्नुपर्थ्यो । त्यस्ता पत्रिका र छापाखाना जफत हुन्थे । दर्ता खारेज गरिन्थ्यो र पत्रकारले यातनापूर्ण जेलजीवन व्यहोर्नुपर्थ्यो । कानुन नै त्यस्तो थियो । यस्तो अवस्थामा पनि उनको जनआकांक्षाले राजा र पञ्चायतविरुद्ध निरन्तर फिलिङ्गाहरू ओकलिरहन्थ्यो ।

यस्तो नितान्त प्रतिकूल परिस्थितिमा कांग्रेस नेता सरोज कोइरालाको संरक्षणमा निर्वासनमा रहेर पनि उनले जनआकांक्षा निकाले । मासिक जनआकांक्षालाई २०२३ सालको आरम्भमा चौथो अंकबाट साप्ताहिक गरियो । तर, केही अंक प्रकाशन भएपछि नै तत्कालीन अञ्चलाधीश मनमोहन मिश्रले जनआकांक्षालाई मृत्युदण्ड दिए ।

त्यसपछि अलिक उदारवादी विचारका अञ्चलाधीश लक्ष्मणराज पाण्डेयले २०२४ सालमा जनआकांक्षा साप्ताहिकको स्वीकृति दिए । अञ्चलाधीशको बर्बर अत्याचारको विरोध गर्दै छापिएको समाचारका कारण जनआकांक्षामाथि १२ चैत २०२६ मा अञ्चल प्रशासक दामोदर शमशेर राणाले २०१९ को छापाखाना तथा प्रकाशन ऐनको धारा ३० प्रयोग गरी बन्देज गरे ।

२०२७ सालमा नेविसंघका कारण राजकाज मुद्दामा प्रजातन्त्रवादी नेताहरू जेलचलान भए । जनआकांक्षाका सम्पादक माधव आचार्यलाई पनि पक्राउ गरी सिन्धुली हुँदै काठमाडौं जेलसम्म राख्यो । २०२८ सालतिर सर्वाेच्चको निर्णयअनुसार एक वर्षपछि उनीसहित जेलबाट छुटे ।

२०२८ सालमा आरआर कलेज जनकपुरधामको स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको सभापतिमा उम्मेदवार भई नेविसंघको तर्फबाट आनन्दप्रसाद ढुंगानाले जिते, त्यो समाचार जनआकांक्षाको मुखपृष्ठमा नै प्रजातन्त्रवादीको जित भनेर छापियो । यसैका आधारमा सम्पादक आचार्यलाई समेत पक्राउ गरेर राजकाज अपराध तथा सजायको मुद्दा चलाइयो ।

ठूलो आस्था, निष्ठा र आँट भएका आचार्यलाई आफ्नो लक्ष्यपथमा अविचिलित भएर लम्किइरहेको देख्दा मनले नमन गर्दै हृदय श्रद्धाले छताछुल्ल भरिन्थ्यो । पार्थिव रूपमा उनी हामीमाझ नरहे पनि प्रजातन्त्र र सञ्चार जगत्‌का अविश्रान्त यात्री माधव दाइ, सम्झनासहित अल बिदा !

यस्तै, अग्निपीडितका लागि राहत सामग्री लगेको भन्दै ५ वैशाख २०२९ मा नेविसंघको अधिवेशनको पूर्वसन्ध्यामा प्रजातन्त्रवादी नेता बोधप्रसाद उपाध्याय समातिएको भोलिपल्टै उनलाई पनि सुरक्षा ऐनका आधारमा समातेर सिन्धुली गढी जेलमा पठाइयो ।

यसै दौरान, २ कात्तिक २०३० मा प्रजातन्त्रवादी नेता सरोज कोइरालालाई पञ्चायती सरकारले भारत विहारको मधुवनीमा गोली हानी निर्मम हत्या गरायो । क्रूर पञ्चायती सरकारले जयनगरबाट उनको लास ल्याउन दिएन । ती क्रूरतापूर्ण ज्यादतीको विरोधमा जनआकांक्षाले प्रथम पृष्ठमा प्रमुखताका साथ समाचार प्रकाशित गरेपछि जनआकांक्षा प्रतिबन्धित भयो र सम्पादक आचार्यलाई फेरि गिरफ्तार गरियो ।

जुन यसरी थियो– जनआकांक्षा, वर्ष ७, जनकपुरधाम २०३०, कार्तिक द्वितीय, सप्ताह मोल २५ पैसा, अंक ३, जसमा एउटा शीर्षक थियो: जननेता सरोज कोइरालाको रहस्यपूर्ण हत्या ।

सरोज कोइरालाको हत्यापछि सितामढीबाट उनले जनआकांक्षाको शहीद अंक निकालेका थिए । २०३० पुसमा आचार्य स्वदेश फर्किने क्रममा सर्लाहीको लालबन्दीमा पक्राउ परे । केही समय मलंगवा जेलमा राखेर पुनः शहीद अंक निकालेबापत राजकाज अपराधको मुद्दा चलाउन जलेश्वर जेल लगिएको थियो । बयान गराउने क्रममा निकै यातना दिइयो । त्तकालीन अञ्चलाधीश लीलाराज विष्टले उनलाई एक वर्ष कैद, एक वर्ष तारिख र १ हजार रुपैयाँ जरिवाना गरेका थिए ।

यसरी नै जब सरोज कोइरालाको निर्मम हत्या भयो, सम्पादक आचार्यले राजा वीरेन्द्रतर्फ संकेत गर्दै १७ भाइलाई छाडिँदैन भनेर जनआकांक्षामा सम्पादकीय लेखे । एकपटक महेन्द्रनारायण निधिको अन्तर्वाता प्रकाशित गर्दा प्रशासनले १ हजार रुपैयाँ जरिवाना गरेको थियो । जनआकांक्षाका सम्पादक आचार्यलाई अंक बिराएर पत्रिका प्रकाशन गरेको आरोपमा प्रशासनमा बोलाइने चलन नै बनेको थियो । उनलाई गिरफ्तार गरेर जनकपुरधामका सडकमा हिँडाएर रेलवे स्टेसनतर्फ सर्जिमिनका लागि लैजाँदाको दृश्य अत्यन्त पीडादायी थियो । उनले पत्रिकामा छापिएका विचार र समाचारका कारण पटकपटक गरी ३ वर्ष जेलजीवन व्यतीत गरेका थिए ।

२०२५ सालमा बीपीको रिहाइका निम्ति र २०३६ सालमा बहुदलको पक्षमा यो पत्रिका काठमाडौंबाट पनि प्रकाशित भएको थियो । त्यसबखत बीपीको रिहाइको माग गरेर समाचार छाप्न सक्ने पत्रिकाहरू राजधानीमा पनि थिएनन् । द्वारिकाभक्त जोशी, पुरुषोत्तम बस्नेत, दमननाथ ढुंगानालगायतले सल्लाह गरेर जनआकांक्षालाई काठमाडौंबाट निकाले । झण्डै एक वर्षजति पत्रिका काठमाडौंबाट प्रकाशित भयो । बीपी रिहाइको माग पत्रिकाको मुख्य मिसन थियो । तत्कालीन अञ्चलाधीश सरदार विष्णुमणि आचार्यले पत्रिकाको प्रमाणपत्र खोसेर उनलाई डिल्ली बजार खोरमा थुनेर पनि राखे ।

देशका शीर्ष व्यक्तित्वहरूले कलम चलाएको जनआकांक्षा पत्रिकाले प्रसिद्ध संस्कृतिविद् तथा अन्वेषक कुलचन्द्र कोइराला, अन्तरमनका यात्री जगदीश घिमिरे, लोकसाहित्य संकलक लीलासिंह कर्मा, प्रा. कृष्णप्रसाद उपाध्यायजस्ता साहित्य तथा संस्कृतिकर्मीलाई हुर्काएको देखिन्छ । यसमा सीके प्रसाईं, भीमबहादुर तामाङ, पुरुषोत्तम बस्नेतजस्ता कांग्रेसका हस्तीहरूले समाचार, विचार लेखेका थिए । यस्तै नेपालका नाम चलेका पत्रकार महासंघका पूर्वसभापतिहरू किशोर नेपाल, हरिहर विरही, धर्मेन्द्र झालगायतले यसै पत्रिकाबाट पत्रकारिताको प्रारम्भिक अभ्यास थालेको बताइन्छ । जनआकांक्षामा काम गर्ने पत्रकार पद्म प्रकाशपुरी त पछि शहीद नै भए । उनी टिम्बुरबोटे काण्डमा शहीद भएका थिए ।

त्यतिबेला पत्रिका प्रकाशित गर्नु, प्रशासनिक दृष्टिले मात्र होइन, आर्थिक हिसाबले पनि अत्यन्त जोखिमपूर्ण थियो । प्रशासनको आतंकबाट प्रभावित प्रेसले पत्रिका छापिदिने हो कि होइन, त्यसको ठेगान थिएन । निस्के पनि बिक्रीवितरण गर्न दिने हो कि होइन, त्यो पनि निश्चित थिएन । विज्ञापन पाउने सम्भावना नै थिएन । बिक्री भएका पत्रिकाको पैसा उठ्ने पनि अनिश्चित थियो । यसरी सेन्सरसिपका बाबजुद सत्ताश्रेणीमा कहिल्यै पनि नपर्ने प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका महिला नेतृसमेत रहेकी उनकी धर्मपत्नी तुलसा आचार्यको पनि उनको यस साहसिक यात्रामा अविस्मरणीय योगदान रहेको तथ्यलाई अस्वीकार गर्न सकिँदैन ।

२०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनलगत्तै सञ्चारक्षेत्रमा पनि आमूल परिवर्तन देखियो । सञ्चारक्षेत्रमा आमूल परिवर्तनसँगै मिसन पत्रकारिताका सीमित अग्रजहरूमध्येका माधव आचार्य हराए । उनले चलाएको छापाखाना विस्तारै बन्द भयो । पत्रिका नियमित भए पनि बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सकेन । लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई सफल बनाउन महत्त्वपूर्ण योगदान गरेको जनआकांक्षालाई विस्तारै नेताहरूले बिर्से । तर, उनले आफ्नो मिसनलाई निरन्तरता दिन छाडेनन् । ससाना झोले र कोठे अनलाइनदेखि कर्पाेरेट हाउससम्मले पत्रकारितामा पाइला राखेका छन् । कोही सफल बनेका छन् भने कोही असफल । पत्रकारिता यात्रामा कति पत्रकार पेसामा रहे र कति पलायन भए ।

धेरै अखबार निस्के । बन्द भए । धेरै पत्रकार जन्मे । त्यसबेला जनकपुरधाममा मात्र होइन, नेपालका धेरै ठाउँमा अहिलेको जस्तो अत्याधुनिक प्रविधि भित्रिइसकेको थिएन । अक्षरहरू कम्पोज (जोडेर) गरेर प्रेसमा छापिन्थ्यो । समाचार एजेन्सीहरू पनि थिएनन् । कति पत्रकार पेसामै रहेर मरे । कतिले वैकल्पिक पेसा पनि रोजे । प्रजातन्त्र पुनस्थार्पनापछि देशीविदेशी लगानीकर्ताको लर्काे लागेको र मिडियाको बाढी नै आएकाले जनआकांक्षाजस्ता ऐतिहासिक पत्रिका हराउन पुगेका छन् । तर, जुनबेला प्रजातन्त्रमाथि संकट थियो र कांग्रेसको गुहारमा प्रजातन्त्रको दियो निभ्नबाट जोगाउने चुनौती थियो, त्यसबेला राजाको निरकुंशताविरुद्ध टाउकोमा कात्रो बेरेर समाचार निकाल्ने पत्रकार मोफसलमा मात्रै होइन, राजधानीमै समेत थिएनन् ।

यसरी जनआकांक्षा त्यस कालखण्डको अखबार हो, जब जनकपुरधाम पत्रकारितामा बामे सर्दै थियो । जनआकांक्षा साप्ताहिक अब उनको स्वामित्वको मुद्रण पत्रिका मात्र रहेन, यो नेपाली समाजले पाएको नासो हो । यसका अक्षरहरू लोकतन्त्रवादीका रगत र पसिनाले लतपतिएका छन् । त्यसैले यसलाई जोगाउनु नै उनीप्रतिको सच्चा श्रद्धाञ्जलि हुनेछ ।

यो टुकीको बत्ती यति हुरी हुण्डरीको माझमा पनि कसरी एकलासमा बल्यो होला । यो बलिरहन्छ, किनभने बल्नु यसको धर्म हो, यसको प्रकृति हो । यसरी जस्तोसुकै आँधी, हुरीमा पनि सतिसालझैँ चट्टानी अडानका साथ उभिएका उनको जीवनदीप निभे पनि जनआकांक्षाको टुकी भने बलि नै रहोस् ।

ठूलो आस्था, निष्ठा र आँट भएका आचार्यलाई आफ्नो लक्ष्यपथमा अविचिलित भएर लम्किइरहेको देख्दा मनले नमन गर्दै हृदय श्रद्धाले छताछुल्ल भरिन्थ्यो । पार्थिव रूपमा उनी हामीमाझ नरहे पनि प्रजातन्त्र र सञ्चारजगत्‌का अविश्रान्त यात्री माधव दाइ, सम्झनासहित अल बिदा ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, जेठ २१, २०७८ १३:१९