म खाेपविराेधी हाेइन, तर खाेप मात्रै महामारीको समाधान नहुन सक्छ

A+ A A-

मान्छे बाँदरबाट विकसित भएको भए पृथ्वीमा बाँदर अझै किन छ त ? कतिपय मानिस यो प्रश्न तेर्स्याएर आफूलाई डार्विनभन्दा बढी बुद्धिमान ठान्छन् । तर, यो प्रश्न कुनै जीवविज्ञानको विद्यार्थीले सुन्यो भने मजाले हाँस्छ । यो प्रसंगमा पछि फर्कौंला ।

खोप नै यो महामारीको समाधान हो ! यस्तो अचेल धेरैको मुखबाट सुनिन्छ । आममानिसको मुखबाट सुन्दा त स्वाभाविक नै लाग्छ, तर जब विज्ञ वा प्राज्ञिक नै भन्न थाल्छन्, त्यसले भने सोच्न बाध्य बनाउँछ । के यो महामारीको अन्त्य आमटिकाकरण (मास भ्याक्सिनेसन) बाटै हुन्छ त ?

व्यक्तिगत स्तर (इन्डिभिजुअल लेभल) र जनसंख्याको स्तर (पपुलेसन लेभल)

जनस्वास्थ्य विज्ञानमा दुईवटा शब्दावलीको प्रयोग हुन्छ । त्यो हो– व्यक्तिगत स्तर (इन्डिभिजुअल लेभल) र जनसंख्याको स्तर (पपुलेसन लेभल) । जुन मानवीय हस्तक्षेप व्यक्तिगत स्तरमा प्रभावकारी हुन्छ, त्यो जनसंख्याको स्तरमा पनि त्यस्तै प्रभावकारी हुन्छ भन्ने छैन । एउटा उदाहरण दिन चाहन्छु । उदाहरण एकदम प्रासङ्गिक त होइन, तर अवधारणा बुझ्न सहयोगी हुन सक्छ ।

महामारीबाट बाँच्न तपाईं एक वर्ष एकान्तबास बस्नुभयो भने त्यो व्यक्तिगत स्तरमा प्रभावकारी नै हुन्छ । तर, पूरै जनसंख्या बसे (डाक्टरलगायत) त्यो प्रत्युत्पादक हुन सक्छ । अहिले जति पनि प्रकारका खोप (प्रोटिन बेस्ड, एमएनआरए वा डीएनए बेस्ड) र कम्पनीमा खोप बनेका छन, त्यसको सुरक्षा र प्रभावकारितामा शंका गर्न मिल्दैन । यसले मानिसलाई अवश्य सुरक्षा प्रदान गर्दछ, यस्तो अहिलेसम्मको परिणामले पनि देखाउँछ । कुन हदसम्मको सुरक्षा प्रदान गर्दछ भन्ने कुराचाहिँ उमेर समूह, शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य, भाइरसमा हुने परिवर्तन आदिमा निर्भर गर्दछ । तर, के जनसंख्याको स्तरमा पनि आमटिकाकरणले त्यही किसिमको सुरक्षा र प्रभावकारिता प्रदान गर्छ त ?

क्लिनिकल ट्रायल र एफिकेसी

अचेल 'एफिकेसी' भन्ने शब्द खुब प्रचलनमा छ । खोपको एफिकेसी कसरी निर्धारण हुन्छ त ? खोपको क्लिकिनल ट्रायल (अध्ययन)लाई चार चरणमा विभाजन गर्न सकिन्छ । प्रि–क्लिनिकल ट्रायलदेखि दोस्रो चरणसम्म आइपुग्दा यो कतिको सुरक्षित छ (गम्भीर र अल्पकालीन साइड एफेक्ट छ वा छैन) भन्ने कुरा हेरिन्छ । तेस्रो चरणमा मूलत: खोप कत्तिको प्रभावकारी छ भन्ने कुरा हेरिन्छ । यो चरणमा हजारौँ स्वयंसेवीहरूलाई संग्लग्न गराइन्छ ।

स्वयंसेवीहरूलाई दुई भागमा बाँडिन्छ । उदाहरणका लागि यदि ४० हजार स्वयंसेवी छन् भने २० हजारलाई खोप दिइन्छ । यो समूहलाई प्रयोग समूह (एक्स्पेरिमेन्ट ग्रूप) र बाँकी २० हजारलाई प्लेसिबो (कुनै वस्तु जसको कुनै चिकित्सकीय प्रभाव हुँदैन, जस्तै ग्लुकोज पानी) दिइन्छ । यसलाई कन्ट्रोल ग्रूप भनिन्छ । को कुन समूहमा पर्ने हो, यो कम्प्युटरले क्रमरहित (र्‍याण्डम) तवरले छनोट गर्दछ । यसमा न खोप दिने शोधकर्ता, न त खोप लिने स्वयंसेवीलाई थाहा हुन्छ कि कसले खोप पाएको हो, प्लेसिबो कसले । यसलाई ‘डब्बल ब्लाइन्ड' भनिन्छ ।

यसरी गरिने शोधलाई ‘र्‍याण्डमाइज्ड डब्बल ब्लाइन्ड प्लेसेबो कन्ट्रोल स्टडिज' भनिन्छ । यसलाई शोधकर्मको स्वर्ण मान (गोल्ड स्ट्यान्डर्ड) मानिन्छ । पूर्वनिर्धारित समय बितेपछि कति जना मानिस संक्रमित भए भनेर गणना गरिन्छ । मानौँ, १०० जना संक्रमित भए, संक्रमित हुनेमध्ये ९० जना खोप नलगाएका र १० जना खोप लगाएका भेटियो भने त्यो खोपको एफिकेसी ९० प्रतिशत मानिन्छ । यसलाई वैज्ञानिक भाषामा रेलटिव रिस्क रिडक्सन (सापेक्ष जोखिम न्यूनीकरण) भनिन्छ ।

यही कुरा मिडियामा पनि पाउँछ । तर, अर्को सूचचांक पनि हुन्छ, जुन खोप निर्माताहरूले बताउनुपर्ने हुन्छ, त्यो हो एब्सलुट रिस्क रिडक्सन (निरपेक्ष जोखिम न्यूनीकरण) । यसमा समूहको (प्रयोग र कन्ट्रोल समूह) संख्यालाई आधार मानेर खोप लगाउने मानिसको जोखिम (अस्पताल भर्ती हुने वा संक्रमित हुनबाट बच्ने) कति कम हुन्छ भनेर हेरिन्छ ।

अमेरिकामा बनेको फाइजर खोपको सापेक्ष जोखिम न्यूनीकरण ९४ प्रतिशत छ भने निरपेक्ष जोखिम न्यूनीकरण ०.८४ प्रतिशत छ । फाइजर खोप लगाएपछि तपाईंको अस्पताल भर्ती हुने (गम्भीर रोग लाग्ने) जोखिम ०.८४ प्रतिशतले कम हुन्छ । अमेरिकाको ‘नेसनल इन्स्टिट्युट अफ हेल्थ'को प्रकशानमा करिब एक दर्जन सहकर्मी समीक्षित शोधपत्र (पियर रिभ्युड रिसर्च) प्रकाशित गरिसकेका वाटर लु विश्वविद्यालयका डा. रन ब्राउनका अनुसार रेलटिव रिस्क रिडक्सन मूलत: शोधका लागि उपयुक्त हुन्छ भने एब्सलुट रिस्क रिडक्सन, क्लिनिसियन, जनस्वास्थ अधिकारी, राजनीतिज्ञ र आममानिसका लागि उपयुक्त हुन्छ ।

तेस्रो चरणको नतिजा प्रकाशित गरेसँगै ट्रायललाई 'अन ब्लाइन्ड 'गरिन्छ अर्थात्, कसले खोप पाएका थिए र कसले पाएका थिएनन्, त्यसको जानकारी सबै स्वयंसेवीलाई गराइन्छ । त्यसपछि यो 'ब्लाइन्डेड 'ट्रायल रहँदैन । यस पटक खोप निर्माताहरूले 'कन्ट्रोल' समूहका स्वयंसेवीलाई खोप लिन चाहे, लिन सक्ने कुरा बताएका छन् । यसले प्लेसिबो समूहलाई पनि प्रयोग समूहमा परिणत गर्दछ । यसपछिको चरण (फेज ४) मा प्रकाशित हुने नतिजा 'स्वर्णमान' अर्थात् ‘र्‍याण्डमाइज्ड डब्बल ब्लाइन्ड प्लेसेबो कन्ट्रोल स्टडिज'अन्तर्गतका नतिजा मानिँदैन ।

हाम्रो रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता (इम्युन सिस्टम) को एफिकेसी

बिनाखोपको हाम्रो रोग प्रतिरोधात्मक प्रणालीको हालसम्मको 'एफिकेसी 'कति छ त ? संक्रमित भएकामध्ये करिब ९७ प्रतिशत मानिस घरमै बसेर ठीक हुन्छन् । तसर्थ यसको 'रियल वर्ल्ड एफिकेसी '९७ प्रतिशत मान्न सकिन्छ, त्यो पनि विभिन्न खाले भेरियन्टप्रति । संक्रमित भए पनि अस्पताल भर्ती हुनुपर्नेको संख्या १०० प्रतिशत कहिल्यै पनि थिएन । त्यो करिब ३ प्रतिशत थियो । यो औसत हो । उमेर समूह हेरी कसैको योभन्दा बढी र कसैको यो भन्दा कम होला ।

खोप लगाइसकेपछि जोखिम ३ बाट घटेर करिब २ प्रतिशतमा झर्ने हो । जनसाङ्ख्यिक स्तरमा भन्ने हो भने, आमटिकाकरण (मास भ्याक्सिनेसन) गर्नु र नगर्नुमा जमिन–आकाशको फरक हुनेचाहिँ होइन, जसरी अहिले आममानिसलाई लाग्दछ । तर, समस्या के छ भने तपाईं त्यो ९७ प्रतिशतमा पर्नुहुन्छ कि बाँकी ३ प्रतिशतमा (जसलाई अस्पताल भर्ती गर्नुपर्ने हुन्छ), त्यो तपाईंलाई थाहा हुँदैन ।

सामान्यत: बालबालिका, युवा र दीर्घ रोग नभएका मानिस यो समूहमा पर्ने अपेक्षा गर्न सकिन्छ, तर व्यक्तिगत स्तरमा को पर्छ को पर्दैन, त्यो ठोकुवाका साथ भन्न सकिँदैन । त्यसैले व्यक्तिगत स्तरमा तपाईं खोप लगाएर आफू ढुक्क हुन सक्नुहुन्छ । कहिलेसम्म ? यो कुरा खोपले पैदा गर्ने एन्टिबडी कति बेलासम्म शरीरमा भेटिन्छन्, कुन स्तर (टाइटर लेबल) मा भेटिन्छन्, तपाईंको स्वास्थ्य अवस्था, भाइरल लोड र भाइरस कति परिवर्तित (म्युटेट) भएको छ, त्यस कुरामा निर्भर गर्दछ ।

त्यसै पनि खोप किटाणु जनसंख्यामा फैलिनुभन्दा पहिले रोकथामका लागि दिने कुरा हो । त्यसैले फ्लुको खोप फ्लु सिजनको बिचोबीच दिइँदैन । त्योभन्दा हप्तौँपहिले दिइन्छ । त्यसै पनि विज्ञानको काम यो गर, त्यो नगर, यो गर्नैपर्छ भन्ने पनि होइन । विज्ञान जाँचको एक विधि (मेथड अफ इन्क्वाइरी) मात्र हो, हाम्रो जीवनको प्राधिकारी (अथोरिटी) होइन ।

हुन त शरीरमा एन्टिबडी शून्य भए पनि शरीरले त्यसको ‘मेमोरी' राख्छ । तर, त्यो ‘मेमोरी'बाट बन्ने एन्टिबडी कुन स्तरमा पैदा हुन्छ, त्यसको आयु कति हुन्छ, त्यो अहिले नै भन्न सक्ने स्थिति छैन । एन्टिबडी शून्य (सेरो नेगेटिव) को अवस्थामा हुँदा थप परिवर्तित भेरियन्टबाट संक्रमित भए कति सुरक्षा प्रदान गर्छ, त्यो पनि भन्न सकिन्न । किनकि जुन खोप अहिले उपलब्ध छन, ती सबै वाइल्ड भाइरस (वुहान भाइरस) का लागि बनेका हुन् । त्यसले बनाउने एन्टिबडीले भेरियन्टलाई पूर्णतया निष्क्रिय पार्न सक्दैनन् । त्यस्तो अवस्थामा खोपको प्रभावकारिता कति हुन्छ, त्यो पनि भन्न सकिँदैन ।

भेरियन्ट कसरी निस्कन्छन् ?

भाइरसको वंशाणुमा परिवर्तन हुनु सामान्य प्रक्रिया हो । बाँदरको वंशाणुमा परिवर्तन नभएको भए हामी कहिल्यै मानिस बन्दैनथ्यौँ । जीवको विकास दुई कुरामा आधारित हुन्छ । क्रमरहित परिवर्तन (र्‍याण्डम म्युटेसन) र प्राकृतिक छनोट (नेचुरल सेलेक्सन) । जीवको वंशाणुमा परिवर्तन आउँछन्, जुन र्‍याण्डम हुन्छन् । तर, वातावरणले कुनै परिवर्तनलाई छनोट गर्छन्, कुनैलाई गर्दैनन् । जुन परिवर्तनले त्यो जीवलाई बाँच्न र वंश फैलाउन मद्दत गर्छ, त्यस्ता परिवर्तन 'सेलेक्ट हुन्छन् । यही नियम भाइरसका लागि पनि लागू हुन्छ ।

भाइरसको वंशाणुमा हुने परिवर्तन र्‍याण्डम हो । तर, जुन म्युटेन्टको छनोट भएर त्यो प्रमुख (डोमिनेन्ट) भाइरस बन्छ, त्यो र्‍याण्डम होइन । अहिले जति पनि ‘भेरियन्ट अफ कन्सर्न' भनेर वर्गीकृत गरिएका छन्, ती सबैको ‘म्युटेसन' एउटै प्रोटिनप्रति लक्षित छ: एस प्रोटिन अर्थात् स्पाइक प्रोटिन (स्पाइक प्रोटिनको पनि रिसेप्टर बाइन्डिङ डोमेनमा) । यसलाई केवल संयोग मान्न सकिँदैन ।

यसरी संसारको अलगअलग भागमा भेटिएका ‘भेरियन्ट अफ कन्सर्न'हरूको एउटै 'साइट' मा भएको उत्परिवर्तनलाई ‘कन्भर्जेन्ट एभोलुसन' भनिन्छ । स्मरण रहोस्, स्पाइक प्रोटिन त्यो प्रोटिन हो, जसको मद्दतले भाइरस हाम्रो कोषभित्र प्रवेश गर्दछ । भाइरसको संक्रामकता यही स्पाइक प्रोटिनको बनोटमा निर्भर हुन्छ ।

आखिर यो भाइरस किन बढी संक्रामक (कुनै भेरियन्टको हकमा बढी घातक पनि) भएर निस्कियो र मूल स्ट्रेन (वाइल्ड भाइरस/ वुहानबाट सुरु भएको स्ट्रेन) लाई प्रतिस्पर्धाबाट बाहिर गरिदियो त ?

बाँदर किन मानिस भए ?

अब एक पटक मानिस र बाँदरको कथामा फर्कौं । आखिर बाँदर किन मानिस बन्यो त ? वैज्ञानिकहरू मान्दछन् कि मानव इतिहासको कुनै कालखण्डमा अफ्रिकाको जंगल नाश भयो र एउटा भूभाग ‘सभाना' (थोरै रुख भएको घाँसे जमिन) मा परिणत भयो । त्यस्तो भूभागमा रहेका बाँदरहरूलाई बाँच्न बाँदरको जस्तो शारीरिक विशेषताअनुकूल रहेन र बाँदरको शरीरमा क्रमिक रूपमा परिवर्तन आउँदै मानव जातिको उदय भयो ।

त्यो भूभागमा बाँदरलाई उसैको भेरियन्टले (मानिस) प्रतिस्थापित गरिदियो । बाँकी भूभाग जहाँ जंगल सही सलामत थियो, त्यहाँका बाँदरलाई परिवर्तित हुनुपर्ने कुनै वातावरणीय दबाब रहेन । उनीहरू बाँदरको बाँदर नै रहे । त्यसै कारण मानिस बाँदरबाट विकसित भएको भए पनि पृथ्वीमा अझै पनि बाँदर बाँदर नै छन । कुरा के हो भने अफ्रिकाका बाँदर अझै खतरनाक बाँदर बन्छु भनेर मानिस बनेका होइनन् । वातावरणीय दबाबमा परेर मानिस बनेका हुन् । प्रतिकूल अवस्थाले सिर्जना गरेको दबाबका कारण परिवर्तित भएका हुन् ।

वुहान स्ट्रेन अझै संक्रामक भाइरस बन्छु भनेर यूके, ब्राजिल, साउथ अफ्रिका, इन्डियन, वा भियतनाम भेरियन्ट बन्ने होइनन् । आफू बाँच्न र फैलिन प्रतिकूल वातावरणको दबाबमा परेर भेरियन्ट बनेका हुन्, यस्तो कतिपय वैज्ञानिकको मान्यता छ । यो जीवविज्ञानको आधारभूत सिद्धान्त पनि हो । हामीले अपनाएको संक्रमण रोकथामको उपाय (इन्फेक्सन प्रिभेन्सन मेजर्स) का कारण थप संक्रामक भेरियन्टको उदय भएको उनीहरूको मान्यता छ । के आम टिकाकरणका कारण पनि भाइरस दबाबमा परेर थप संक्रामक हुन सक्छन् त ?

गर्ट भेन्डेन बुस

आमटिकाकरण (मास भ्याक्सिनेसन) ले यो महामारीको अन्त्य गर्नेछ वा थप संक्रामक वा घातक भेरियन्ट पैदा गर्नेछ ? यदि गर्नेछ भने त्यसको प्रभाव जनसंख्याको स्तरमा कस्तो हुनेछ त ? वैज्ञानिक गर्ट भेन्डेन बुस मान्दछन् कि महामारीको बिचोबीच आमटिकाकरणले झन् जटिल स्थिति पैदा गर्नेछ । भेन्डेन बुस कुनै भ्याक्सिनविरोधी होइनन् ।

ग्यावी र बिल गेट्स फाउन्डेसनमा काम गरिसकेका बुसको खोप डिजाइनमा ३० वर्ष लामो अनुभव छ । उनी अहिले बनेका सबै खोप राम्रो भएको पनि स्वीकार्छन् । त्यसको 'एफिकेसी 'मा पनि उनको कुनै शंका छैन । यसको साइड एफेक्टका बारेमा पनि उनको चिन्ता होइन । व्यक्तिगत स्तरमा यसले प्रदान गर्ने लाभका बारेमा पनि उनको कुनै शंका होइन । महामारीको तापका बीच आमटिकाकरण हुनु हुँदैन भन्ने उनको अडान हो ।

त्यसो त एचआईभी भाइरस पत्ता लगाउने नोबेल विजेता, भाइरोलोजिस्ट लुक मन्टेग्नियरले केही दिनअघि फ्रेन्च टेलिभिजनलाई दिएको अन्तर्वार्तामा महामारीको बिचोबीच आमटिकाकरणलाई अकल्पनीय भनेर टिप्पणी गरेका थिए । उनले त नयाँ भेरियन्ट टिकाकरणले गर्दा उत्पत्ति भएको समेत दाबी गरेका थिए । कारणचाहिँ बताएनन् ।

बुस आफ्नो बहसमा दुईवटा संशयलाई अघि सार्छन् । खोपले हाम्रो जन्मजात (इन्नेट) इम्युनिटीलाई पार्ने प्रभाव र भेरियन्टले निम्त्याउन सक्ने इम्युन एस्केप (शरीरले भाइरस नचिन्ने अवस्था) हाम्रो शरीरमा दुई प्रकारको रोग प्रतिरोधात्मक प्रणाली हुन्छ– १) जन्मजात (इन्नेट) र अर्जित २) (अक्व्यार्ड) । खोप वा प्राकितिक रूपले संक्रमित हुँदा पैदा हुने एन्टिबडी अर्जित एन्टिबडी हो । जन्मजात इन्नेट सिस्टमले पनि एन्टिबडी पैदा गर्छ, तर त्यो अर्जित एन्टिबडीजस्तो किटाणु विशिस्ट (प्याथोजन स्पेसिफिक) हुँदैन । ती सबै प्रकारका किटाणुलाई निष्क्रिय पार्ने (प्यथिजेन ननस्पेसिफिक) हुन्छ ।

इन्नेट सिस्टममा एन्टिबडीका अलावा एनके (नेचुरल किलर) सेल हुन्छन, जसले एन्टिबडीले निष्क्रिय पारेको किटाणुलाई मार्दछन् । हाम्रो शरीरमा किटाणु प्रवेश गर्नासाथ सबैभन्दा पहिले म्युकोसल इम्युनिटी सक्रिय हुन्छ । त्यसपछि सक्रिय हुने भनेको इन्नेट सिस्टम हो । त्यसपछि मात्र अर्जित प्रणाली सक्रिय हुन्छ । खोप वा प्राकृतिक रूपले संक्रमित हुँदा पैदा हुने एन्टिबडी अर्जित हो । बुसका अनुसार इन्नेट सिस्टमका बारेमा खासै अध्ययन भएको छैन, त्यसैले भ्याक्सिनोलोजिस्टहरूले पनि यसलाई राम्ररी बुझ्दैनन् ।

उनी भन्छन्, 'उमेर बढ्दै गएपछि इन्नेट सिस्टम कमजोर हुन थाल्छ । बालबालिका र युवाहरूको इन्नेट सिस्टम एकदम बलियो हुन्छ । कतिपय अध्ययनहरूले राम्रो स्वास्थ्यको सूचक नै शरीरमा भएको इन्नेट एन्टिबडीको मात्रा हो भनेर निष्कर्षमा पुगेको उनको भनाइ छ । महामारीको पहिलो लहरमा यो भाइरसले त्यो उमेर समूहलाई प्रभाव पार्न नसक्नुको कारण बलियो इन्नेट सिस्टमले गर्दा नै हो भन्ने उनको मान्यता छ ।

त्यसो भए दोस्रो लहरमा त्यो समूह (युवा) लाई किन प्रभाव पर्‍यो त ? आखिर जुन उमेर समूहमा यसअघि संक्रमित हुँदा लक्षण पनि देखा पर्दैनथ्यो वा सामान्य लक्षण देखा पर्थ्यो, उनीहरू किन दोस्रो चरणमा यसको सिकार बने त ? केही समयअघि इन्डियन काउन्सिल अफ मेडिकल रिसर्चले गरेको अध्ययनमा दोस्रो चरणको भाइरस उल्लेख्य रूपमा बढी घातक नभएको कुरा बताएको छ । त्यसो भए किन युवाहरू यो दोस्रो लहरमा सिकार भए त ? यसको जवाफ आफूसँग भएको बुसको भनाइ छ ।

आमटिकाकरणले भेरियन्ट वा इम्युन एस्केपलाई नै निम्त्याएको हो वा निम्त्याउँछ भन्ने कुरा अहिलेसम्मका लागि एउटा वैज्ञानिक सिद्धान्त हो, प्रमाण होइन । तर, अर्कोतर्फ, मानव इतिहासमा यस्तो प्रकारको महामारीको अन्त्य खोपले भएको वैज्ञानिक प्रमाण पनि छैन । त्यसैले यो पनि अहिलेसम्मका लागि वैज्ञानिक सिद्धान्त नै हो ।

उनका अनुसार पहिलो चरणमा युवाहरू संक्रमित हुँदा उनीहरूको इन्नेट सिस्टमले भाइरसलाई निमिट्यान्न त पार्‍यो, तर यस क्रममा केही मात्रामा अर्जित एन्टिबडी पनि पैदा गर्‍यो, जुन उपइस्टतम (सब अप्टिमल) थियो- विशिष्टता (स्पेसिफिटी) र मात्रा (टाइतर लेबल) का हिसाबले ।

सामान्य भाषामा भन्ने हो भने यी अपरिपक्व थिए । यस्तो अपरिपक्व एन्टिबडी शरीरमै रहेको अवस्थामा उनीहरू संक्रमित भए (जसको सम्भावना महामारीमा अत्यधिक हुन्छ) उनीहरूको अर्जित एन्टिबडीले भाइरसलाई निष्क्रिय पार्न सक्दैन ।

अर्कोतर्फ, एक पटक अर्जित एन्टिबडीले काम गर्न थाल्यो भने त्यसले इन्नेट एन्टिबडीलाई बाहिर नै राख्छ (आउट कम्पिट गर्छ), किनकि अर्जित एन्टिबडीको 'अफिनिटी '(हाम्रो भाइरसमा टाँसिने क्षमता) इन्नेट एन्टिबडीको भन्दा बढी हुन्छ ।

एकतर्फ अर्जित एन्टिबडीले पर्याप्त प्रतिकार गर्न नसक्ने अवस्था, अर्कोतर्फ इन्नेट सिस्टम (जुन युवाहरूको अत्यन्त बलियो हुन्छ) दर किनार हुने अवस्थाले युवाहरूलाई धेरै क्षति पुर्‍याएको बुसको दाबी छ । जसको यस्तो अपरिपक्व एन्टिबडी बन्छ (सामान्यतया लक्षणविहीन संक्रमितको), उनीहरूले केही समय आफूलाई पुन: संक्रमित हुनबाट बचेर आफूलाई सेरो नेगेटिभ (एन्टिबडी शून्य) बनाउनुपर्ने उनको सुझाव छ । यस्तो अपरिपक्व एन्टिबडीको मेमोरी बन्ने सम्भावना न्यून भएकाले उनीहरूले पुन: आफ्नो इन्नेट इम्युनिटीलाई जगाउन सक्ने उनको तर्क छ । खोप लगाइसकेको भए यो अवस्थाचाहिँ रहने छैन ।

महामारीको बिचोबीच आमटिकाकरण गर्नु नहुने आफ्नो धारणाको पक्षमा उनले निम्नलिखित तर्कहरूअघि सारेका छन् । थप स्पष्ट हुन उनको वेबसाइटमा गएर हेर्न सकिन्छ ।

१) सर्वप्रथमत: सार्स कोभ २ का लागि अहिलेसम्म बनेका कुनै पनि खोपले स्टेर्लाइजिङ इम्युनिटी (भाइरसलाई पूर्णतया नष्ट गर्ने) प्रदान गर्ने कुराको प्रमाण छैन । त्यसमाथि नयाँनयाँ भेरियन्टको आगमनले त्यो सम्भावना न्यून भइसकेको छ । यस्तोमा खोप लगाएको मानिसलाई कोभिड त हुँदैन, तर पनि संक्रमित हुनबाट बच्दैन । शरीरमा मौजुदा भाइरस इम्युन प्रेसरमा पर्छन् र त्यस्तो अवस्थामा आफूलाई अनुकूल हुने परिवर्तन (म्युटेसन) गर्ने प्रयास गर्छन् ।

२) पहिलो पटक खोप लगाइसकेपछि त्यसले जागृत गर्ने एन्टिबडी परिपक्व हुन (संख्या र विशिष्टता अर्थात् स्पेसिफिटीका हिसाबले) हफ्तौँ लाग्न सक्छ । यसबीच पहिलो पटक खोप लगाएको मानिस संक्रमित भए (महामारीमा हुने सम्भावना अत्यधिक हुन्छ) इम्युन सिस्टमले जगाउने प्रतिक्रिया अप इस्टतम (सब अप्टिमल) हुन्छ । अर्कोतर्फ अघि भनेअनुसार इन्नेट सिस्टम जागृत हुन सक्दैन ।

३) दुवै खोप लगाइसकेर एन्टिबडी परिपक्व भइहाले पनि यदि भेरियन्ट संक्रमण भएको छ भने शरीरको विद्यमान एन्टिबडीले त्यसलाई पूरै निष्क्रिय (न्युट्रलाइज) गर्न सक्दैन, किनकि खोप मूल भाइरसको स्पाइक प्रोटिनलाई लक्षित गरेर बनाइएको छ । यसले पनि सब अप्टिमल इम्युन रेस्पोन्स नै पैदा गर्छ ।

४) सब अप्टिमल इम्युन रेस्पोन्सले भाइरसलाई पूर्णतया निष्क्रिय बनाउन सक्दैन । यस्तो अवस्थामा भाइरस इम्युन प्रेसरमा (प्रतिकूल अवस्था) पर्छ । त्यो प्रतिकूल अवस्थालाई आफ्नो अनुकूल बनाउन प्रयास गर्दछ । यस्तो स्थितिमा भाइरस या त अझै संक्रामक भएर परिवर्तित हुन्छ वा यस्तो गुण विकास गर्छ, जसले गर्दा हाम्रो इम्युन सिस्टमले त्यसलाई पहिचान गर्न सक्दैन । यस्तो स्थितिलाई इम्युन एस्केप भनिन्छ ।

५) इम्युन एस्केप भएको खण्डमा के गर्ने त ? त्यसपछि विद्यमान खोपमा परिवर्तन गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यो खोप बजारमा नआउञ्जेल नयाँ भेरियन्टको विकास नहोला भनेर आशा गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसमाथि विकसित गरिएको परिवर्तित खोपले पनि पहिलो खोपले बनाएको मेमोरीलाई नै सक्रिय बनाउने सम्भावना हुन्छ । यसलाई इम्युनोलोजीमा 'ओरिजिनल एन्टिजेनिक सिन' भनिन्छ । यसको मतलब अप्रभावी इम्युन मेमोरीले नयाँ भेरियन्टप्रति आशातीत प्रतिक्रियामा बाधा हाल्दछ ।

५) संक्षेपमा भन्दा महामारीको समयमा जनसंख्यामा पर्ने इन्फेक्सन प्रेसरले भाइरसलाई मानिस (होस्ट) पाउन मुस्किल हुँदैन । अर्कोतर्फ खोप वा अन्य मानवीय हस्तक्षेपले गर्दा भाइरसमा पर्ने इम्युन वा वातावरणीय प्रेसरले भाइरसलाई अझै संक्रामक वा 'इभेसिव' (छली) बनाउन दबाब पर्दछ । त्यसैले महामारीको बिचोबीच आमटिकाकरण गलत भएको उनको तर्क छ । यस विषयमा व्यापक बहस हुनुपर्ने उनको धारणा छ । आफूले बहसका लागि वैज्ञानिकहरूलाई निम्त्याउँदा पनि कोही तयार नहुने कुराप्रति उनको गुनासो छ ।

कुन अवस्थामा ननस्टेर्लाइजिङ खोपको माध्यमबाट आमटिकाकरण प्रभावी हुन्थ्यो त ? जवाफमा उनी दुईवटा कुरा बताउँछन्:

१. यदि भाइरस अत्यधिक परिवर्तनशील नभएको भए

२. लक्षणविहीन बाहक (असिमप्टोमेटिक क्यारियर) नभएको भए ।

अन्त्यमा,

म कुनै खोपविरोधी (एन्टी भ्याक्स) होइन । मलाई विकास क्रम (एभोलुसन) मा चासो त छ तर खोपको बहुआयाममध्ये कुनैको पनि विज्ञता छैन । तर, खोपको उपभोक्ताचाहिँ हुँ । बजारमा खोप उपलब्ध भए म खोप लिन एकदम तयार हुनेछु । हाम्रा कुनै पनि निर्णय जोखिमरहित हुँदैनन् । खोपका सम्बन्धमा पनि त्यही नै हो । म जुन उमेर समूहमा छु, मलाई लाग्छ कि मैले खोप नलगाए बढी जोखिम हुनेछ । तर, मेरोजस्तो अवस्था सबैको हुन्छ भन्ने छैन ।

आमटिकाकरणले भेरियन्ट वा इम्युन एस्केपलाई नै निम्त्याएको हो वा निम्त्याउँछ भन्ने कुरा अहिलेसम्मका लागि एउटा वैज्ञानिक सिद्धान्त हो, प्रमाण होइन । तर, अर्कोतर्फ, मानव इतिहासमा यस्तो प्रकारको महामारीको अन्त्य खोपले भएको वैज्ञानिक प्रमाण पनि छैन । त्यसैले यो पनि अहिलेसम्मका लागि वैज्ञानिक सिद्धान्त नै हो ।

त्यसै पनि खोप किटाणु जनसंख्यामा फैलिनुभन्दा पहिले रोकथामका लागि दिने कुरा हो । त्यसैले फ्लुको खोप फ्लु सिजनको बिचोबीच दिइँदैन । त्योभन्दा हप्तौँपहिले दिइन्छ । त्यसै पनि विज्ञानको काम यो गर, त्यो नगर, यो गर्नैपर्छ भन्ने पनि होइन । विज्ञान जाँचको एक विधि (मेथड अफ इन्क्वाइरी) मात्र हो, हाम्रो जीवनको प्राधिकारी (अथोरिटी) होइन । त्यसैले खोप लगाउने नलगाउने कुरा बिनादबाब व्यक्तिगत छनोटमा छोड्नुपर्दछ जस्तो लाग्छ । बाँकी विज्ञ नै जानून् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ २०, २०७८ ०८:३९