कोभिडबारेका समाचार कति भरपर्दा छन् ? जाँच गरौँ

कुनै क्षेत्रको विज्ञ वा प्राज्ञिक व्यक्ति साँच्चै आफ्नो विषयमा गहिरो अध्ययन भएको जानकार छ भने उसले लेख्दा, बोल्दा हमेशा विवाद नहुने भाषा प्रयोग गर्छ । उनीहरू आफ्नो राय, तर्क दिँदा त्यसको आधारसहित दिने गर्छन् र आफूलाई विश्वस्त हुन नसकेको कुरामा सन्देह गर्ने (skeptical ) हुन्छन् । त्यसैले उनीहरू स्थापित भइसकेका मान्यता र तथ्य पेस गर्न सकिने कुराबाहेक सितीमिती ठोकुवाका साथ यो हो भनेर निरपेक्ष तर्क (absolute statement) दिँदैनन् ।

कतिपय प्राज्ञिक, विज्ञ भनेर चिनिएका प्राध्यापक, डाक्टर वा कुनै निकायको माथिल्लो पद सम्हालेका व्यक्तिहरूसमेत आफ्नो ज्ञानको क्षेत्रभन्दा बाहिर गएर तथ्य, तथ्याङ्कबिनै अनुमानका आधारमा यकिन नभएका विषयमा समेत बोल्ने लेख्ने, गरेको पाइन्छ । गत वर्ष नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका उपकुलपति प्राडा जगमान गुरुङले कोरोना भगाउने मन्त्र भनेर संस्कृतको श्लोक सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गरेको भेटियो । कोरोनाबारे पनि जानिफकार बन्ने सोचाइले उनको प्राज्ञिक मान्यता (धर्म) लाई नै उल्लंघन गरेको देखिन्छ ।

कतिपय चिकित्सकहरू नै कोरोनाबारे पुष्टि नभएका, उपचारको पद्धति प्रभावकारी छ भनेर प्रमाणित नभएका र स्वीकृत नभएका तरिकाबारे, औषधिबारे पनि लेख्ने बोल्ने गरेको भेटिन्छ । केही दिनअघि जनस्वास्थ्यविद् भनी डा. रवीन्द्र पाण्डेको फेसबुक स्टाटसको स्क्रिनसट धेरै साथीहरूले मेरो म्यासेन्जरको इनबक्समा पठाउनु भएको थियो । त्यसमा लेखिएको थियो, 'आगामी तीन हप्ता नेपालका लागि अत्यन्तै कठिन अवस्था छ । अस्पतालमा बेड र अक्सिजनको चर्को अभाव छ । दु:ख सहेरै भए पनि यो तीन हप्ता घरभित्र नै बसौँ । … यो तीन हप्ता दु:ख सह्यौँ भने संक्रमणको दर घट्दै जानेछ ।'

यो देखेपछि मेरो मनमा स्वाभाविक प्रश्न उब्ज्यो, यो तीन हप्ता भन्ने कुरा कसरी आयो होला ? यो तथ्याङ्कहरूको विश्लेषणबाटै निस्केको होला कि अनुमानका आधारमा लेखिएको होला ? के साँच्चै तीन हप्तापछि संक्रमणको दर घट्दै जान्छ त ? के कोभिडबारेको यति जटिल विषयमा ठोकुवा गरेर भन्न सकिन्छ ?

अरु कुरा त ठीकै छ, सतर्कता अपनाऔँ, सकेसम्म बाहिर ननिस्कौँ भन्ने कुरा धेरै नै दोहोर्‍याइएको कुरा हो । जनसमुदायलाई सतर्क रहन गरिएको उनको यो अनुरोधले आतंकित पनि पारेको छ । तीन हप्ताको समय कस्तो तथ्याङ्कले देखाउँछ ? अनि हाम्रो तथ्याङ्कको स्रोत कति भरपर्दो छ, त्यसबारे पनि केही कुरा उल्लेख हुनुपर्थ्यो कि ?

अनि अर्को कुरा, जनस्वास्थ्यविद्‌को अपिलमा सतर्कता अपनाऔँ मात्र भनेको पाइयो, अहिले टोलटोलमा संक्रमण फैलिइसकेको अवस्थामा के के गर्ने, कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्नेबारे जानकारी पनि त आउनुपर्ने होइन र ? यदि उनले तथ्याङ्ककै विश्लेषण गरेर निकालेको निष्कर्ष प्रस्तुत गरेका हुन् भने पनि दोहोरिएर देखिने छालको (periodic wave) समय अवधि भन्न सकिएजस्तो यस्ता अनिश्चित तवरले उत्पन्न हुने छालको उत्कर्ष कति हुन सक्छ र कति समयमा हुन सक्छ, कुनकुन अवस्थामा हुन सक्छ भन्ने कुराको विश्लेषण किन गरेनन् । यस्ता कुराको विश्लेषण गर्दा निकै भरपर्दो तथ्याङ्क आवश्यक पर्छ र त्यसरी निकालिएको निष्कर्ष कति प्रतिशतसम्म वास्तविक अवस्थासित मेल खान्छ, त्यसबारे पनि भन्नुपर्ने हुन्छ ।

उनका यसअघिका भनाइ र स्टाटस हेर्दा तथ्यहरू नभएका, पुष्टि नभएका कुरा पनि भेटिन्छन् र विरोधाभास देखिन्छन् । मिडियामा आएका र उनका सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट भएका भनाइहरू माई संसार डट कममा समेटिएका छन, त्यसबाट यो बुझ्न सकिन्छ कि कोभिडबारे आधिकारिक सूचना प्रदान गर्ने, त्यसको तथ्य जाँच गर्ने कुरामा विज्ञ भनिएकाहरू र मिडियाकर्मीहरू चुकेको देखिन्छ ।

खुलेआम विश्वसनीय आधार नभएका जडीबुटी, झारपात पकाएर मान्छेहरूलाई ख्वाउँदा कसैको ज्यान तलमाथि भयो भने को जिम्मेवार हुने ? यस्ता कार्यमा संलग्न जोकोही भए पनि तिनलाई कारबाही गरिनुपर्ने हो तर बिडम्बना, उस्तै परे यस्ता मानिसलाई प्रधानमन्त्रीले बालुवाटारमै झिकाएर प्रोत्साहन गर्न सक्ने अवस्था छ ।

कोभिडबारे मिडियामा अहिले तीनखाले भ्रमपूर्ण धारणाले स्थान ओगटेका छन् ।

पहिलो: कतिपय चिकित्साक्षेत्रकै व्यक्तिहरू र बुद्धिजीवी, प्राज्ञिक ठानिएका व्यक्तिहरूबाट भरपर्दो सामग्री हो वा होइन, त्यसको तथ्य जाँच नगरी सामाजिक सञ्जालमा सम्प्रेषण गर्ने र कतिपय अवस्थामा आफूलाई लागेको कुरा (जुन सही नहुन पनि सक्छ) मिडियामा बोल्ने गरेको भेटिन्छ । आंशिक सत्य कुरासँगै पुष्टि नभएका कुरा पनि आउने र विद्वताको आडमा सम्प्रेषण गरिएका यस्ता कुरालाई आमजनसमुदायले पनि सजिलै पत्याउने अवस्था छ ।

मिडियाले पनि प्रतिष्ठित मानिएका व्यक्तिहरूबाट लेखिएका, भनिएका सामग्रीहरूलाई अग्रस्थान दिने नै भए । पक्कै पनि कोभिडबारे धेरै कुराहरू जानकारी नभएको अवस्थामा समाजका अगुवा व्यक्तिहरूले बहस चलाउनु आवश्यक पनि हो । तर्क वितर्क गर्न सकिन्छ, आफ्ना धारणाहरू राख्न सकिन्छ तर ठोकुवा गरेर पुष्टि नभएका कुरा प्रस्तुत गर्दा भ्रम उत्पन्न हुन् जान्छ ।

दोस्रो: आफूलाई सबै कुराको ज्ञाता विश्लेषकजस्तै ठान्ने षड्यन्त्रको सिद्धान्तमा (conspiracy theory) विश्वास गर्नेहरू ! उनीहरू कोभिडलाई राजनीतिक र व्यापारिक अभीष्ट पूरा गर्ने उद्देश्यले योजनावद्ध तरिकाले ल्याइएको हौवा हो भनेर प्रचार गर्छन् । उनीहरू भन्ने गर्छन्, 'कोभिड महामारी नै होइन, ठूला शक्ति राष्ट्रले विश्वको अर्थतन्त्र तहसनहस पार्न खोपको राजनीति गरेर कमाउन, अर्को राष्ट्रलाई कमजोर बनाउन गरिएको चालबाजी हो ।'

उनीहरू अझ सर्वसाधारणलाई भ्रम पार्न नाम चलेका विश्वविद्यालयको तथ्याङ्क, रिपोर्ट आदि भनेर प्रस्तुत गर्ने र गोलमटोल कुरा गर्छन् । गत वर्ष यस्ता मानिसहरू धेरै नै सक्रिय थिए । यसपालि कोभिडको कारणबाट धेरैको ज्यान गएको तथ्य देखेर होला, षड्यन्त्रको सिद्धान्तवालाहरू कम सक्रिय छन् । सरकारले यस्ता मानिसहरूलाई मिडियाबाजी गर्न छुट नदिनुपर्ने हो ।

तेस्रो: कोरोनाले त्रसित समाजमा औषधि उपचारको नाममा मानिसहरूको ध्यान खिच्नेहरू र जडीबुटीबाटै कोरोना ठीक पार्न सकिन्छ भन्नेहरू । केही खासखास जडीबुटीले स्वास्थ्यलाई लाभ हुन सक्छ तर कोरोना ठीक पार्छ भन्ने आधार त छैन । कि त त्यसको पुष्टि गरेर देखाउन सक्नुपर्‍यो । कोरोनाको औषधि, खोप बनेको छैन या उपलब्ध छैन भन्दैमा विकल्पको रूपमा हचुवाको भरमा उपचारको अभ्यास गर्नु कति उचित होला ?

केही दिनअगाडि झापाका एक जना गुरुले १८ वटा जडीबुटी मिलाएर कोरोनाको औषधि बनाएको भनेर एउटा भिडियो सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएको थियो । खुलेआम यसरी कुनै विश्वसनीय आधार नभएका जडीबुटी, झारपात पकाएर मान्छेहरूलाई ख्वाउँदा कसैको ज्यान तलमाथि भयो भने को जिम्मेवार हुने ?

यस्ता व्यक्तिहरूमाथि कारबाही गर्नुपर्ने हो तर बिडम्बना, उस्तै परे यस्ता मानिसलाई प्रधानमन्त्रीले बालुवाटारमै झिकाएर प्रोत्साहन गर्न सक्ने अवस्था छ । बेसार र अम्बापाते मान्यताबारे प्रधानमन्त्रीले नै बोलिदिँदा त उल्टै यस्ता व्यक्तिहरूलाई हौसला मिलेको देखिन्छ ।

त्रसित जनमानस कुनै विकल्प नभेट्दा र भविष्यमा देखिन सक्ने थप जोखिमको अनुमान गर्न नसक्दा ठगिने अवस्था छ । कतिपयले यही मौकामा आफ्नो व्यापार गर्ने हेतुले गुर्जो, कुरिलोजस्ता वनस्पति कोरोनाको औषधि हुन्छ भनेर प्रचार गराएका छन । एक जनाले गुनासो गर्दै थिए, '३/४ सय रुपैयाँ प्रतिकेजीमा पाइने कुरिलो अहिले १५ सय रुपैयाँ प्रतिकेजीसम्म पुगेको छ ।

कोभिडको सन्त्रास बढदो छ, भाइरसका नयाँनयाँ स्वरूपहरू (variants) देखा परेका छन् । छिट्टै औषधि बन्ने र आउने अवस्था छैन । त्यसमाथि पनि अत्यन्तै गैरजिम्मेवार राजनीतिक नेतृत्व र राज्यसंयन्त्र खोप ल्याउने प्रक्रियामा पनि कमिसनको चक्करमा फसेर अवसर गुमाएको अवस्था छ । उच्च सतर्कता अपनाउँदै जीवनशैलीमा परिवर्तन ल्याउनुपर्ने बाध्यता त छँदै छ, उत्पन्न संकट कसरी न्यूनीकरण गर्ने भन्ने सवालमा सम्भव भएसम्म खोप लगाऔँ, संक्रमितहरूले उच्च मनोबल राख्ने उपायहरूको खोजी गरौँ, बालबालिका र युवाहरूलाई बचाउन पहिलो प्राथमिकतामा राखौँ, अक्सिजन भेन्टिलेटरको खोजी र पर्खाइमा आशावादी बनौँ ।

त्यस्तै, स्वास्थ्यकर्मीहरू, स्वयंसेवीहरू र अग्रपंक्तिमा काम गर्ने पेसाकर्मीहरूलाई प्रोत्साहन र सम्मान गरौँ, भ्रमपूर्ण समाचारको पछि नलागौँ, भरपर्दा समाचार स्रोतहरू पढौँ, उपयोगी सूचना, सम्पर्क नम्बरहरू संकलन गरौँ । कुनै समय कोरोना हराउनेछ भनेर आशावादी बनौँ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख ३१, २०७८ १२:५९