'मैले औँला काटेँ भने ट्राजेडी हो, तिमी ढलमा खसेर मर्‍यौ भने कमेडी हो'

A+ A A-

कमेडी

हाँसो, ठट्यौली, चुट्किलाका थुप्रै कालखण्डहरू पार गर्दै आजको 'कमेडी' विकास भएको हो । रोमन सभ्यता र ग्रीक सभ्यताका दार्शनिक, लेखक, कविहरूले आफ्ना अभिव्यक्तिमा चुट्किला, कमेडी र सटायरको प्रयोग गरेको भेटिन्छ । उत्पत्तिकालमा व्यङ्ग्यात्मक साहित्यको प्रयोग हाँसो ठट्यौलीपारामा जीवनको कटु सत्यलाई व्यक्त गर्नका लागि हुने गर्थ्यो । अधिनायकवादी शासकहरू रहेको समयमा व्यङ्ग्यात्मक साहित्य मात्र यस्तो माध्यम थियो जसमार्फत लेखकहरूले सत्ताको आलोचना गर्न सकून् । शासकलाई ऐना देखाउन सकून् । समाजको संस्थापनलाई चुनौती दिन, मूल्य मान्यताहरूमाथि प्रश्न गर्न र सामान्यतः आवाजविहीन विषयहरूमा आवाज दिन कमेडी गरिन्थ्यो ।

कमेडी र ह्युमरका बारेमा समयक्रमसँगै थुप्रै सिद्धान्तहरू पनि विकास हुँदै गए । मनोवैज्ञानिक लेखक फ्रेडले मानिसले आफूभित्र रहेको यौनकुण्ठा र भावना उजागर गर्न कमेडी गर्छ भनेका छन् । वेजफेल्डले आफ्नो अध्ययन (१९९३) मा मानिसले आफूलाई उन्नत र उच्चस्तरको देखाउनका लागि समेत कमेडी गर्ने गरेका उदाहरणहरू प्रस्तुत गरेका छन् । रोमन, ग्रीक, मध्यकालीन समय, पुनरुत्थान हुँदै आधुनिक विश्वसम्म आइपुग्दा कमेडीको स्वरूप, सिद्धान्त, माध्यम आदिमा धेरै फरक आइसकेको छ । तर, कमेडीको मूल लक्ष्य भने उही छ– मान्छेहरूलाई हँसाउनु । अझ भारतीय कमेडियन वरुण ग्रोभरका अनुसार त मान्छेहरूलाई अफेन्ड गर्नु पनि कमेडीको लक्ष्य हो । उनकै शब्द सापटी लिएर भन्दा एउटा राम्रो जोक त्यो हो, जसलाई सुन्ने आधा मान्छेहरू हाँसून्, अनि आधाचाहिँ अफेण्ड होऊन् ।

समाजमा रहेका विकृति र विसङ्गतिमाथि जोक गरेर तिनीहरूलाई सुधार्न व्यङ्ग्य साहित्यकारहरू लागिरहेका हुन्छन् । हुन पनि व्यङ्ग्यजत्तिको भरपर्दो उपाय अरू के होला र एउटा लेखकका लागि ? जोक बनाउने, कमेडी गर्ने यही समाजमा भएका घटना र मानिसहरू माथि नै हो । समाजसँग निरपेक्ष रहेर सायदै कुनै जोक बन्न सक्ला, वा बनिहाले पनि त्यसले मान्छेलाई हँसाउन नसक्दो हो । विकृति विसङ्गतिमाथि व्यङ्ग्य गर्दैगर्दा जोक अफेन्सिभ भएन भने त्यसको अर्थ नै के रह्यो र ? व्यंग्यले मान्छेलाई हँसाउनेसँगसँगै बिझाउनुपर्छ, लज्जित बनाउनुपर्छ, कतिपय अवस्थामा भयभीत पनि बनाउनुपर्छ ।

हलिउड फिल्म निर्माता मेल ब्रुक्सको परिभाषा यहाँ सान्दर्भिक हुन्छ, 'मैले मेरो औँला काटेँ भने त्यो ट्र्याजेडी हो, तिमी खुल्ला ढलमा खसेर मर्‍यौ भने त्यो कमेडी हो ।'

आफूले पाएको सानै पीडा पनि मान्छेलाई अत्यन्त भयानक लाग्छ र अरूले पाएको पीडाचाहिँ उसका लागि हाँसोको विषय बन्छ । तसर्थ, कमेडी सधैँ सापेक्ष हुनेगर्छ । एक जनाको ट्र्याजेडी अर्काका लागि कमेडी हुन्छ । हामीले माने पनि नमाने पनि सदिऔँअघिदेखि कमेडीको इतिहास यसरी नै चलिरहेको छ । ब्रुक्सले कतिपय मिडियाको पोलिटिकल करेक्टनेसलाई 'कमेडीको मृत्यु' समेत भनेका छन् । कमेडीले धेरै चुनौती सामना गर्दै ब्लेडको धारमा हिँड्नुपर्ने र राजाको कानमा सत्य सुनाउने परीको जस्तो जोखिमपूर्ण भूमिका निभाउनुपर्ने उनको तर्क छ ।

डार्क ह्युमर

दस वर्षअघिका 'जोक'मा आजको पुस्ता हाँस्दैन । इन्टरनेटमा 'मिम कल्चर' विकास भएपछि हुर्किएको पुस्ताको 'सेन्स अफ ह्युमर' अजीवको छ । आज देखिने जोकहरू नौला छन् । मिमका नयाँ टेम्प्लेट यति धेरै आउँछन् कि कुनै जोकको प्रसङ्ग बुझ्नलाई घण्टौँ अध्ययन गर्न आवश्यक भइसक्यो । सन् २००० को दसकपछि हुर्किएका मानिसको सेन्स अफ ह्युमर डार्क हुँदै गइरहेको छ । संवेदनशील विषयलाई पनि हलुका रूपमा मजाक गर्नु वा जोक बनाउनुलाई 'डार्क ह्युमर' भनिन्छ ।

जोक १:

आज मेरो छिमेकी काकाको मृत्यु भयो । उहाँको अन्तिम शब्द यस्तो थियो: 'बाबु, घाँटी छोड । अबदेखि कहिल्यै रिजल्टका बारेमा सोध्दिनँ ।'

कसैले फेसबुकमा पोस्ट गर्छ । यो जोक धेरै ठाउँ धेरैपटक कपी भइसकेकाले सक्कली लेखक चिन्न सकिँदैन ।

जोक २:

'म बलात्कारका बारेमा जोक गर्छु, कसैले वास्ता गर्दैनन् । यसलाई श्रीमान्‌ले श्रीमतीलाई गर्ने बलात्कारको जोक बनाउन पाए मान्छेहरू मज्जाले हाँस्दा हुन्, जसरी नयाँ कानुनप्रति हाँसिरहेका छन् ।'

बायोमा 'कमेडियन' लेखेको एउटा अकाउन्टबाट ट्वीट आउँछ । रिप्लाई पढ्दा मान्छेहरू भयङ्कर रिसाएका देखिन्छन् । सबै जना ट्वीट लेखकमाथि जाइलागेका छन् ।

जोक ३:

'भारतमा एउटा गे मान्छेलाई मान्छे बन्नै दिइँदैन । वस्तुजस्तो व्यवहार गरिन्छ । कुर्सीजस्तो, महिलाजस्तो ... । माफ गर्नुहोला, बरू कुर्सी त महिलाभन्दा धेरै उपयोगी हुन्छ ।'

भारतीय कमेडियन आशिष शाक्यले एउटा 'शो'मा 'जोक' गर्छन् ।

माथिका तीनवटै जोकहरू 'डार्क ह्युमर'का उदाहरण हुन् । कमेडियनहरू त्यस्तो जोक भनेर उम्किन पाइहाल्ने स्थिति छैन । समाज अझै 'सालीभेना'वाला जोकको ह्याङओभरमै छ, हमजाएगाका चुट्किलाहरूमा हाँस्दै छ । माथिका 'डार्क जोक' स्वीकार गर्ने त कल्पना पनि गर्न सकिँदैन । त्यसैले यस्ता जोक गर्ने कमेडियनहरू कुनै न कुनै रूपमा स्पष्टीकरण दिइरहेका हुन्छन् । आफूले विषय वा पीडितलाई मजाकको पात्र नबनाएको, बरू समाजको वास्तविकता प्रस्तुत गर्दै त्यस्ता विषयमा थप संवेदनशील बनाउन चाहेको बताउँछन् ।

डार्क ह्युमरले समस्यामा परेका कमेडियनहरू नेपाल, भारतमा मात्र होइन, विकसित र आधुनिक भनिने राष्ट्रहरूमा पनि भेटिन्छन् । संयुक्त राज्य अमेरिकामा सन् १९६६ मा आफ्नो प्रस्तुतिका दौरान असभ्य शब्दहरू भनेको आरोपमा कमेडियन लेनी ब्रुसलाई गिरफ्तार गरिएको थियो ।

सन् १९७२ मा अर्का कमेडियन जर्ज कर्लिनले 'सेभेन वर्ड्स यु क्यान नट टेल अन टेलिभिजन' नामक प्रस्तुति दिएपश्चात् सार्वजनिक शान्ति भङ्ग गरेको आरोपमा पक्राउ गरिएको थियो । उनको यस प्रस्तुतिको अडियो प्रसारण गरेबापत त्यहाँको एक रेडियो स्टेसनको विरुद्ध मुद्दा परेको थियो र अदालतले असभ्य शब्दहरू प्रसारण नगर्न आदेश दिएको थियो ।

यस्तै, सन् २०११ र २०१२ मा ट्रेसी मोर्गन र ड्यानियल टोसलाई पनि 'होमोफोबिक' र 'रेप जोक' गरेको आरोपमा सार्वजनिक वृत्तले माफी माग्न बाध्य तुल्याएको थियो । सन् २०१३ मा अमेरिकी कमेडियन जोन रिभर्सले जर्मन अभिनेत्री हाइडी क्लुमको सुन्दरतामाथि टिप्पणी गर्दै 'यहुदीहरूलाई ओभनमा हाल्ने बेलामा बाहेक कुनै पनि जर्मन पहिलोचोटि यति 'हट' देखिएको' भनेकी थिइन् । उनको यस जोकलाई लिएर चौतर्फी आलोचना भए पनि उनले माफी भने मागिनन् ।

आई एम अफेन्डेड

अहिले संसारमा सबैभन्दा सजिलो कुरा केही छ भने त्यो अफेन्स लिनु हो । थाहै हुन्न, कुन विषय वा प्रसङ्गले कतिबेला कसलाई अफेन्ड गरिदिन्छ ? मलाई भेज म:म: मन पर्छ मात्र भन्दा पनि कोही अफेन्ड हुन सक्छ । डलर लिएर भेगान प्रोपोगान्डा फैलाएको आरोप लाग्न सक्छ । म:म:मा मासु हाल्नैपर्ने कुनै जाति विशेषको चलनमाथि धावा बोलेको आरोप लाग्न सक्छ । एउटा सामान्य वाक्यका कारण आई एम अफेन्डेड भन्नेहरूको ताँती नै तयार हुन्छ ।

मेल ब्रुक्सले भनेजस्तै एउटाको कमेडी अर्काको ट्र्याजेडी हुन सक्छ । अफेन्ड हुनै नपाइने होइन । आफ्नो अनुभव र पीडासँग 'रिलेट' गरेर दुःखी हुनै नपाइने पनि होइन । त्यस्तो अवस्थामा के बुझ्नुपर्छ भने त्यो 'जोक'को सम्भावित लक्षित स्रोता/पाठक तपाईँ हुनुहुन्न रहेछ, अरू नै रहेछन् ।

यस्तो अवस्थामा 'डार्क जोक' र नयाँ पुस्ताको कमेडीले त प्रायः मानिस अफेन्ड भएकै हुन्छन् । जोक किन गरिन्छ, कमेडी के हो भनेर बुझ्न हामीलाई समस्या भइरहेको छ । संसारमा कुनै विषय र वस्तु पनि निरपेक्ष छैन । मानिससँग कुनै न कुनै परिस्थितिमा प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा जोडिएकै हुन्छ । कतिपयमा सकारात्मक असर रहेको हुन्छ त कतिपयमा नकारात्मक । जोक बनिने हाम्रै जीवनबाट हो । कमेडी हुने नै हाम्रै समाजका विम्बहरूमा हो । हामीले हाम्रै विषयमा मजाक गर्ने हो । हाम्रै समस्यामा व्यङ्ग्य गर्ने हो ।

कुनै मान्छेसँग पनि नजोडिएको, असम्बन्धित, निरपेक्ष जोक सायदै भेटिएला । समाजका घटनाहरू सकारात्मक, नकारात्मक दुवै किसिमका हुन्छन् । यिनीहरूलाई छुट्याउनै सकिन्न । बिम्ब बनाइरहँदा, जोक लेखिरहँदा सकारात्मक पाटाहरू मात्र समेट्न असम्भव नै हुन्छ । व्यङ्ग्य गरिरहँदा विकृति उजागर नै गरिएन भने त्यो अपूरो हुन्छ । समाजको आधा सत्य लुकाएर, जीवनको अँध्यारो पाटो छिपाएर कसरी दिल खोलेर हाँस्न सकिएला र ? अनावश्यक बन्धनमा बाँधिएर कमेडियनले कस्तो जोक लेख्न सक्लान् र ? त्यस्ता जोकहरूमा त जोक नै बाँकी रहँदैन ।

मानिसहरू मात्र होइन, सत्ता पनि अफेन्ड भइरहेको छ । हाम्रा जोकहरूले शासकको निन्द्रा हराम गरिरहेका छन् । प्यारोडी न्युज लेख्ने गारापारे अनलाइनले सरकारका विरुद्ध 'अफेन्सिभ जोक' लेखेकाले कारबाही गर्न गृह मन्त्रालयले पत्र काट्यो । त्यसपछि अनलाइन बन्द छ ।

प्रनेश गौतमले गरेको एउटा फिल्म रिभ्यु हाम्रो राज्यलाई 'अफेन्सिभ' लाग्यो । उनलाई पक्रिएर, थुनामा राखेर साइबर अपराधको मुद्दा पनि चलाइयो । ट्वीटरमा 'केपी शर्मा कोली' नामको एउटा प्यारोडी अकाउन्ट छ । हाम्रो देशको सत्तालाई त्यस अकाउन्टले पनि अफेन्ड गर्‍यो । ट्वीटर मुख्यालयलाई त्यसका विरुद्ध पत्राचार गरियो ।

व्यङ्ग्यात्मक साहित्य लेख्ने सर्जकहरूलाई सत्ताको छायाँमा रहेकाहरूले खेदिरहन्छन् । जोक लेख्ने र मिम बनाउने युवाहरू कति अदालती प्रक्रियामा छन्, कति दोषी ठहरिएर सजाय काटिरहेका छन् । छिमेकी भारतमा कमेडी कार्यक्रमहरूमा आयोजकले कमेडियनलाई 'मोदीका बारेमा जोक नगर्न' उर्दी नै जारी गर्ने गरेका खबरहरू यदाकदा आइरहन्छन् । मानिसभन्दा धेरै अफेन्ड राज्य भइरहेको छ ।

के स्वीकार्य हो, के अस्वीकार्य हो भनेर राज्यले जोकको मापदण्ड बनाउनु डरलाग्दो परिस्थिति हो । जोकमा सेन्सर गर्ने राज्य लोकतन्त्रको खतरा हो । व्यक्तिगत मनमुटाव र वादविवाद घटनामा राज्य आफू संलग्न भएर एकापक्षबाट मुद्दा चलाउनु त अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामाथिको ठाडो प्रहार हो । प्रधानमन्त्रीका बारेमा जोक गर्दा कसैलाई कारबाही गर्नु राज्यशक्तिको दुरुपयोग हो । मौलिक हकको हनन हो । अधिनायकवादी सत्ताको चरित्र हो ।

यसको चुरो हाम्रो समाजको चेतनामा छ । सत्ता हामीले नै बनायौँ र अफेन्ड हुन पनि हामी नै सिकाउँदै छौँ । विज्ञान र प्रविधिको द्रुत विकासमा हामी वर्षौँ पुरानो सभ्यताको मानक लिएर अघि बढ्न सक्दैनौँ । पोलिटिकल्ली करेक्ट जोक मात्र गरेर हाम्रा कथाहरू बाहिर आउँदैनन् । हामीले हेर्न सक्छौँ- विश्व इतिहासमै कहालीलाग्दो भनिएका विश्वयुद्ध, आणविक हमला, होलोकस्ट, ९/११ आक्रमणलगायतका विषयमा जोक बनिएका छन् । मजाक गरिएका छन् ।

मानिसको सेन्स अफ ह्युमर फरक–फरक हुन्छ । एक जनालाई हाँस उठ्दो लाग्ने कुरा अर्कालाई नलाग्न सक्छ । एक जनालाई अफेन्सिभ लाग्ने कुरा अर्कालाई नलाग्न सक्छ । दक्षिण अफ्रिकाका कमेडियन ट्रेभर नोहाले आफूले बहिराहरूका बारेमा जोक नगर्ने सोचेको भए पनि एक जना बहिराले नै आफ्ना बारेमा पनि जोक गर्न सल्लाह दिएको बताएका थिए । कमेडीको परिभाषा व्यक्तिपिच्छे भिन्नै हुन्छ । त्यस कारण राज्य संलग्न हुनुहुँदैन । कुनै जोकले कसैलाई असर गरे, कुनै क्षति पुगे व्यक्तिगत रूपमा अदालतबाट कानुनी उपचार लिने बाटो खुल्लै हुन्छ ।

टेलिभिजन प्रस्तोता पल प्रोभेन्जाका अनुसार कमेडियनको काम जे हो, उनीहरूले वर्षौँदेखि जे गर्दै आइरहेका थिए, आज त्यसैलाई लिएर उनीहरूमाथि आक्रमण हुँदै छ । सत्तामाथि प्रश्न गर्ने, संस्थापनलाई चुनौती दिने र समाजमा 'अमान्य' र 'असभ्य' भनिएका विषयहरूमाथि प्रस्तुति दिने कार्यलाई नै निरुत्साहित गरिँदै छ ।

कमेडी गर्दैगर्दा, जोक भन्दैगर्दा एउटा सीमा भने तोक्नुपर्ने हुन्छ । व्यक्तिगत रूपमा क्षति पुर्‍याउने नियतले कसैलाई कुनै माध्यममा आक्रमण गर्न पाइँदैन । यस्तो भइहालेमा देवानी कानुनी प्रक्रियाअनुरूप उपचार खोज्न सकिन्छ । अभिव्यक्तिकै आधारमा फौजदारी मुद्दा बनाएर राज्यलाई संलग्न गराउने कुरा भने लोकतन्त्रमा सदैव अमान्य रहन्छ । व्यक्तिगत रूपमा लक्षित नगरी सामान्य रूपमा, समग्रमा जोक भन्न सबै स्वतन्त्र हुनुपर्छ ।

अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको रक्षा गर्न कसैले राज्यलाई खबरदारी गर्दैगर्दा दोहोरो चरित्र नदेखाउन अत्यन्त आवश्यक हुन्छ । एउटा जोक गरेकै आधारमा कमेडियनलाई कारबाही गर्न प्रहरीकहाँ पुग्ने परिपाटीले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता जोगाउन सक्दैन । कुनै जोक सुन्नेबित्तिकै हाँस्ने कि नहाँस्ने भनेर वरपर हेर्नुपर्ने स्थिति बनिसक्यो । संवेदनशील र गम्भीर विषयमा हाँसेको अभियोग लाग्ला कि भन्ने डर भइसक्यो । आफूलाई रमाइलो लागेको जोक पनि अरूलाई अफेन्सिभ लाग्ला कि भन्दै संकुचित बन्नुपर्ने अवस्था आयो ।

जोक र वक्तव्यको फरक छुट्याउन आवश्यक छ । जोकलाई जोककै रूपमा मात्र लिनुपर्छ । कुनै विषय गम्भीर हुन्छन्, संवेदनशील हुन्छन्, सत्य हो । तर यो पनि सत्य हो कि कसैलाई कुन विषय संवेदनशील लाग्छ, त्यसको परिभाषा मानिसअनुसार फरकफरक हुन्छ । हरेकको आ–आफ्नै अनुभव हुन्छ, पीडा हुन्छ, विगत हुन्छ, कथा हुन्छ । कसैलाई अफेन्सिभ लाग्ला भन्दै कमेडी निषेध गर्दै जाँदा त अन्तिममा कुनै जोक पनि बच्ने छैन ।

अन्त्यमा,

विषय र व्यक्तिलाई छुट्याएर हेर्नुपर्छ । कोही मान्छेले एउटा भयानक अनुभव बोकेको पीडितमाथि व्यक्तिगत आक्रमण/गालीगलौज गर्छ भने निश्चय नै त्यो गलत हो । तर, त्यस मानिसले अनुभव गरेको विषयलाई लिएर समग्रमा हाँस उठ्दो जोक बनाउन सकिन्छ । व्यक्तिगत हानि गर्ने उद्देश्य नराखी जोकको विषयमा हाँस्न सकिन्छ । झुर जोक छ भने जोकको आलोचना गर्न सकिन्छ, त्यसैमाथि मजाक गर्न सकिन्छ । तर विषयलाई नै निषेध गर्नु हुँदैन ।

वास्तविक घटना र जोक फरक कुरा हुन् । बलात्कारसम्बन्धी जोक हाँस उठ्दो ठान्नु भनेको वास्तवमा बलात्कारलाई मजाक बनाउनु होइन । जोकमा रहेको विषय रमाइलो लाग्नु हो । रमाइलो विषयमा पनि झुर जोक बन्न सक्छन् र गम्भीर, अत्यन्तै संवेदनशील विषयमा पनि रमाइला जोक बन्न सक्छन् । जोकको एक मात्र उद्देश्य मानिसहरूलाई हँसाउनु हो । स्रोता, पाठकलाई हँसाउन सक्ने जोक राम्रो जोक हो भने, हँसाउन नसक्ने जोक झुर जोक हो । यसको अरू कुनै मानक छैन ।

मेल ब्रुक्सले भनेजस्तै एउटाको कमेडी अर्काको ट्र्याजेडी हुन सक्छ । अफेन्ड हुनै नपाइने होइन । आफ्नो अनुभव र पीडासँग 'रिलेट' गरेर दुःखी हुनै नपाइने पनि होइन । त्यस्तो अवस्थामा के बुझ्नुपर्छ भने त्यो 'जोक'को सम्भावित लक्षित स्रोता/पाठक तपाईँ हुनुहुन्न रहेछ, अरू नै रहेछन् । यति बुझेर आफ्नो रुचिअनुसारको अरू जोक खोज्नतिर लाग्नु नै बुद्धिमानी हुन्छ । जोक सुनेर 'आई एम अफेन्डेड' भनेर त्यो जोक र कमेडियनलाई नै क्यान्सिल गर्नुपर्छ भन्नेहरू देख्दा साथी सुदर्शन पौडेलको व्यङ्ग्यात्मक ट्वीट सम्झिन्छु, 'चुप लाग तिमीहरू ! तिमीहरूको बोली ती व्यक्तिहरूका लागि अफेन्सिभ छ, जो बोल्न सक्दैनन् ।' सायद यही उत्तरले माथि उल्लेखित सबै कुराको निष्कर्ष बताउँछ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख २६, २०७८ १६:०८