अब बाघले रुँग्नेछ किसानको बाली (भिडियाे)

A+ A A-

‘ड्याङ, ड्याङ । बाँदर आयो, बाँदर आयो । बाघ कराएको आवाज । ट्याट्याङ ट्याङट्याङ (टिन ठटाएको आवाज) बुडुङ ! लु पड्कियो तोप,’ मुस्ताङ थासाङ–२ का वडाअध्यक्ष नरप्रसाद हिराचनले भालु धपाउने मेसिनबारे उत्साहित हुँदै सुनाए, ‘यसमा अब घ्वाङघ्वाङ कुकुर कराएको आवाज पनि भए गजब हुन्थ्यो !’

मेसिनले बाघकाे आवाज निकाल्ने भएकाले अब बालीमा पल्केकाे भालु त्यसैकाे डरले भाग्ने उनले बताए । 'अब बाघले किसानकाे बाली रुँग्ने'भाे, भएन त कमाल ?', टेलिफाेन संवादमा उनी हाँसे ।

यो मेसिनलाई लिएर उनी फुरुङ्ग हुनाको पछाडि एउटा कारण रहेछ । भन्छन्, ‘म वडा अध्यक्ष भएदेखि नै जनता करकर करकर गर्थे– तपाईंलाई भोट दिएको पनि बेकारै भो, बालीचाहिँ सबै भालुले खाइदिन्छ ।’ तर, अब जंगली जनावर धपाउने मेसिन नै वडाध्यक्ष हिराचनको जवाफ हो । अनि उनी किन नफुर्किऊन् ! विज्ञान र प्रविधिको विकासले फड्को मारेको युगमा पनि जंगली जनावर धपाउन स्थानीयवासीले रातभर जागै बस्नुपरिरहेको थियो ।

थासाङ गाउँपालिकामा भालुले बालीमा रजाइँ गर्न थालेको आठ/नौ वर्ष भयो । टुकुचे, सौरु, कोवाङ, टिटी, सिर्खुम, कुन्जो, छयो, चुमपानी, नतासेवा चोहोँरलगायत गाउँमा किसानलाई भालुले आजित पारेको उनले बताए ।

भालु आतंकबाट खासगरी वडा नम्बर २, सिरुवासी बढी प्रताडित रहेको हिराचनको भनाइ छ । थासाङमा अहिले जौको सिजन छ । भालुको बिगबिगी स्याउ र मकै बालीमा बढी हुने गरेको छ । असार, साउन, भदौ र असोजमा सिरुवासी आलोपालो गर्दै भालु धपाउन खेतबारीमै जागा बस्ने गरेका छन् । ‘आँखा झिमिक्क पारे भालुले सत्यानाश पारिहाल्छ’, हिराचन भन्छन्, ‘तारबार गरियो, ढुंगामुढा गरियो तर अहँ भालुलाई रोक्न सकिएन ।’

भालु आतंकबाट किसान त पीडित थिए नै, तिनका गुनासो र आक्रोशले जनप्रतिनिधि पनि चैनसँग बस्न पाएका थिएनन् । हिराचन भन्छन्, ‘मलगायत जनप्रतिनिधि कहीँकतै गएर बोल्नुपर्दा भालुको विरोध गर्न छुटाउँदैनथ्यौँ ।’ पछिपछि त जनप्रतिनिधिले भालु लखेट्ने कुरा गर्दा किसानले ताली पिट्न छोडे । यसको अर्थ अब उनीहरू आफैँले चुनेका नेताप्रति विश्वस्त रहेनन् ।

‘त्यसैले मैले मिडिया बोलाएर थासाङका किसान वर्षौंदेखि भालुपीडित छन् भन्नेबारे जानकारी गराएँ’, उनले भने । मिडियामा समाचार आएपछि सहयोगी संस्थाहरूले सोधीखोजी गर्न थाले । यस्तैमा ओमविकास गौचन तथा देउकुमारी प्रतिष्ठानचाहिँ काम गर्न अघि सर्‍यो ।

प्रतिष्ठानकी अध्यक्ष सवि गौचन शेरचनले भनिन्, ‘अनि हामीले राष्ट्रिय आविष्कार केन्द्रलाई जंगली जनावर धपाउने मेसिन उपलब्ध गराइदिन आग्रह गर्‍यौँ ।’ यो संस्था दिवंगत सांसद ओमविकास गौचन तथा उनकी धर्मपत्नी देउकुमारी गौचनको स्मृतिमा स्थापना गरिएको हो । ६ चैत २०६२ मा सांसद गौचन र उनकी पत्नीको निधन भएको थियो । आमाबुबाको स्मृतिमा जेठी छोरी सविले प्रतिष्ठान स्थापना गरी सामाजिक काम गर्दै आएकी छन् ।

सविका अनुसार काठमाडौंस्थित आविष्कार केन्द्रबाट ३२ हजार रुपैयाँमा किनेर लगिएको मेसिन परीक्षणका लागि वडा नम्बर–२, सौरुमा राखिएको छ ।

थासाङ– १ का वडाध्यक्ष रत्नप्रसाद ज्वारचनले सिरुमा परीक्षण सफल भए आफ्नो वडामा पनि त्यस्तै मेसिन ल्याउने बताए । किसानको खेतमा अहिले जौले बाला हाल्दै छ । ‘केही नपाए भालुले जौमै पनि क्षति पुर्‍याउँछ’, वडाध्यक्ष ज्वारचनले टेलिफोनमा भने, ‘अब केही महिनापछि स्याउ, आलु, फापर खाइदिन्छ ।’

उनका अनुसार किसानले भालु रोक्न अनेकन उपाय अपनाए तर सफल भएनन् । यस्तै उपायमध्ये एक थियो, काँडे तार । ‘भालु के रोकिँदो रहेछ र, राति जमिन खनेर छिरिहाल्छ’, ज्वारचनले भने ।

‘जंगलमा मान्छेका गतिविधि बढेर हो कि ?’

प्रश्न खस्न नपाउँदै उनले भने, ‘बरु हामीले जंगल मास्न हुँदैन भनेर त्यसलाई फैलिन दियौँ । हामी जंगलतिर होइन, जंगल हामीतिर आइरहेको छ । अनि बाघभालु त आइहाल्छन् नि !’ अहिले पनि आफूहरू जंगल र जनावरलाई क्षति नपुग्ने गरी बाली संरक्षणको उपायको खोजी गरिरहेको उनको भनाइ छ ।

थासाङ मात्रै होइन

यसरी जंगली जनावरबाट आजित हुने किसान थासाङमा मात्र छैनन्, पश्चिम नेपालका थुप्रै जिल्लामा भालु, ढेडुबाँदर, दुम्सी, हात्तीलगायतले बालीनालीमा ठूलै क्षति पुर्‍याउने गरेका छन् । किसानका यस्तै समस्या समाधानको प्रयासमा राष्ट्रिय अविष्कार केन्द्रले ‘बाँदर धपाउने उपकरण’ तयार गरेको हो । संस्थापक महावीर पुनका अनुसार बालीनालीमा पल्किएका जंगली जनावर धपाउन आविष्कार केन्द्रले अहिलेसम्म १० वटा मेसिन बनाइसकेको छ ।

पहिलो मेसिन उनले चितवन नेसनल पार्कको अनुरोधमा बनाएका थिए । ‘सौराहमा पालिएका हात्ती खोज्दै जंगली हात्ती आउन थालेछ, त्यसपछि हामीले पार्कका साथीहरूको अनुरोधमा एउटा मेसिन बनाएर पठाएका थियौँ’, पुनले भने ।

थासाङ पठाइएको मेसिन उनको दोस्रो बिक्री हो । यसबाहेक आठवटा मेसिन आविष्कार केन्द्रसित छ । सौर्य ऊर्जाजडित मेसिनको मूल्य ३० हजार रुपैयाँ राखिएको उनले बताए ।

कसरी चल्छ मेसिन ?

यो मेसिनलाई कुनै नाम दिइएको छैन । चिन्नका लागि यसलाई ‘बाँदर धपाउने मेसिन’ भन्ने गरिएको छ । पुनले यो मेसिन पोहोर साल नै बनाएका हुन् । सोलारबाहेक २०/२५ किलोको यो उपकरणले भालु, हात्तीलगायत पनि धपाउन सक्छ । बिजुली भए त्यसैबाट चलाउन सकिन्छ । नभए मेसिन आफैँमा सौर्य ऊर्जाजडित छ ।

यसमा विभिन्न ५० भन्दा बढी आवाज रेकर्ड गरिएको छ । जस्तो कि, बन्दुक, तोप पड्किएको आवाज, मान्छे कराएको, बाघ कराएको, टिन ठटाएको आवाज । छेउछेउमा दुइटा हर्न माइक जोडिएको हुन्छ । त्यसको आवाज करिब दुई सय मिटर परसम्म सुनिने पुनले बताए ।

जनावरले दुःख दिने ठाउँमा लगेर यो राखिन्छ । तर, यसलाई किसानले घरैबाट कन्ट्रोल गर्न सक्छन् । ‘अहिले अक्सर सबैका हातमा मोबाइल छ’, आविष्कार केन्द्रका संस्थापक पुनले भने, ‘मेसिनको पछाडितिरको भागमा सिम डिभाइस हुन्छ । घरबाट त्यसमा मिसकल गरेपछि मेसिन विभिन्न आवाज निकालेर कराउन थाल्छ ।’ तर, जसै अर्को पटक मिसकल गरिन्छ, त्यो आफैँ बन्द हुन्छ ।

अब सुगा धपाउने मेसिन

आविष्कार केन्द्रका संस्थापक पुनलाई थासाङवासीको जस्तै गुनासो तराईमधेसबाट आइरहेको छ । थासाङमा भालुले जस्तै तराईमा सुगाले किसानको निन्द्रा खोसेको छ । ‘यतिबेला तराईका अगुवा किसानले बारम्बार अनुरोध गरिरहेका छन्, ‘सुगाले मकै दारेर वाक्कदिक्क पारिसक्यो । सुगा धपाउने खाले कुनै मेसिन बनाइदिनुपर्‍यो ।’ अहिले सुगा धपाउने मेसिन निर्माणमा जुटेको पुनले बताए ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख ३, २०७८ १४:१४