कति जोखिम थियो युरी गागरिनको अन्तरिक्ष उडान ?

A+ A A-

डेभिड बोईको स्पेस ओडिटिटी एल्बममा ती सबै कुरा समावेश छन्, जुन अन्तरिक्षमा पुग्ने पहिलो व्यक्ति युरी गागरिनले महसुस गरेका थिए । २ मिटर व्यासको सानो अन्तरिक्ष यानमा युरी गागरिनले अन्तरिक्षको यात्रा तय गरेका थिए ।

युरी गागरिन यस्तो यानमा थिए, जसको कन्ट्रोललाई उनले छुन पनि सक्ने थिएनन् । नियन्त्रण कोठाबाट आएको कुराकानीअनुसार उनले यानको ‘क्याप्सुल विन्डो’ बाट पृथ्वीलाई निकै सुन्दर देखेका थिए । बादलको छायाले पृथ्वीमा सुन्दर दृश्य पैदा गरिरहेको थियो ।

युरी गागरिन १२ अप्रिल १९६१ मा अन्तरिक्षमा पुग्ने पहिलो व्यक्ति बनेका थिए । अन्तरिक्षको यात्रा गर्ने युद्धमा सोभियत संघले अमेरिकामा जित हासिल गरेको थियो । गागरिनले सफल यात्रा तय गरेपछि यस जित निर्विवाद बन्यो ।

गागरिनले इतिहास बनाउनका लागि अदम्य बहादुरी देखाउँदै खतरनाक चुनौती स्वीकार गरेका थिए । उनलाई यस्तो अन्तरिक्षमा पठाइएको थियो, जसका बारेमा मानिसलाई जानकारी नै थिएन । त्यो मात्र होइन, उनी यस्तो यानमा अन्तरिक्षको यात्रा गर्दै थिए, जहाँ केही आपत आइलागे बाँच्ने कुनै आधार थिएन ।

खतराका खेलाडी गागरिन

युरी गागरिन अन्तरिक्ष जानुपर्ने यान त्योभन्दा अगाडि धेरै पटक असफल भइसकेको थियो । वास्तवमा गागरिनलाई यस्तो प्रयोगका लागि छानिएको थियो, जसबाट धेरै प्रश्नको जवाफ मिल्थ्यो ।

जस्तै, के मानिस अन्तरिक्षमा बाँच्न सक्छ ? के अन्तरिक्ष यानबाट यात्रा गर्न सकिन्छ ? के अन्तरिक्ष यानले पृथ्वीसँग प्रभावकारी सम्पर्क बनाउन सक्छ ? के अन्तरिक्ष यान सुरक्षित रूपले फर्कन सक्षम हुन्छ ?

यी सबै प्रश्नको जवाफ गागरिनको यात्राले दियो । त्यस समयमा मानिसमा कुनै रकेट, अन्तरिक्ष यान, सञ्चार उपकरणहरूमा त्यति विश्वास थिएन । अन्तरिक्षमा मानवको अस्तित्वका बारेमा कुनै खास जानकारी थिएन ।

यो मिसनको झण्डै ५० वर्षपछाडि इन्जिनियर बोरिस चेरटोकले 'रकेट्स एण्ड पिपुल' पुस्तकमा लेखेका छन्, ‘यदि गागरिनले प्रयोग गरेको अन्तरिक्ष यानलाई आजका वैज्ञानिकहरूका अगाडि राखियो भने यस मिसनको पक्षमा कोही पनि हुँदैनन् । त्यस समयमा म त्यो व्यक्ति हुँ, जसले यानमा सबै कुरा ठीक छ भन्ने कागजातमा हस्ताक्षर गरेको थिएँ । मैले यानको ग्यारेन्टी दिएर सुरक्षित भएको बताएको थिएँ । आजको समयमा म यो गर्न सक्दिनँ । त्यो समय हामीले कति जोखिम उठाएका थियौँ, त्यो धेरै अनुभव गरेपछि मात्र थाहा पायौँ ।’

अन्तरिक्ष यानलाई अन्तरिक्षमा पठाउने दुई चरणको जिम्मेवारी अन्तरमहाद्वीपीय ब्यालिस्टिक मिसाइल आर-७ रकेटमा थियो । यसले पहिलो पटक अगस्ट १९९५ मा अन्तरिक्ष यान पठायो । उही वर्ष पहिलो कृत्रिम उपग्रह स्पुतनिक-१ को प्रक्षेपण आर-७ द्वारा गरिएको थियो ।

आर-७ को डिजाइन एकदम सफल भयो । रसियामा यस मिसाइल अझै अन्तरिक्ष यान पठाउन प्रयोग गरिन्छ । अब यो प्रविधि अब पुरानो भइसक्यो, यद्यपि यस मिसाइल अन्तरिक्ष यानलाई स्थापित गर्न भरपर्दो छ ।

१९६१ अघि आर-७ मा विश्वसनीयता थिएन । चेरटोकले आफ्नो पुस्तकमा लेखेका छन्, ‘यदि हामीले रकेटको वर्तमान सुरक्षा मापदण्डलाई हेरेका थियौँ भने १९६१ अगाडि आशा गर्ने कुनै कारण थिएन । तर, १९६१ मा हामीले यसलाई कम्तीमा आठचोटि सफलतासाथ सुरु गरेका थियौँ । १९६० का पाँचवटा प्रक्षेपणमा चार असफल भएका थिए । जसमा तीन पृथ्वीबाट बाहिर थिए, दुई फिर्ता भए । तीमध्ये केवल एकले सामान्य रूपमा अवतरण गर्न सक्यो ।’

वोस्तोक अभियानको पहिलो प्रक्षेपण १५ मे १९६० मा भएको थियो । १५ मे १९६० मा भएको प्रक्षेपणमा एक पुतलेको अन्तरिक्षमा पठाइएको थियो । यस पुतलेको नाम इवान इवानोविचले राखेका थिए । यस अन्तरिक्ष यान पृथ्वीको कक्षबाट बाहिर गयो, फर्केर आएन । यसको दिशा निर्देशनले काम गर्न छोडेको थियो ।

१९ अगस्ट १९६० मा बेल्का र स्ट्रेल्का नामका दुई कुकुरले अन्तरिक्षको यात्रा गरे, त्यसमा दुवै कुकुर सफल यात्रा गरी फिर्ता आएका थिए । यो १९६० मा भएको एक मात्र सफल मिसन थियो ।

१ डिसेम्बर १९६० मा अन्तरिक्षयान मुश्का र पेचेल्का नामका दुई कुकुरसहित पठाइएको थियो । फर्किने क्रममा यो आफ्नो मार्गबाट विचलित भयो र सोभियत संघको सिमानाबाट बाहिर गयो । यस्तो स्थितिमा सोभियत टेक्नोलोजीले अन्य कुनै देशमा नजाओस् भनेर सम्पूर्ण यानलाई नष्ट गरिदिएको थियो ।

गागरिनको यान

१२ अप्रिल १९६१ मा युरी गागरिनको अन्तरिक्ष उडान हुनुपूर्व रकेट पूर्ण रूपमा ठीक थियो । अन्तरिक्ष टेक्नोलोजीका बारेमा त्यति धेरै जानकारी थिएन । त्‍यस कारण मिसनमा युरी गागरिनको जीवन खतरामा पर्ने धेरैको दाबी थियो । यस अवधिमा धेरै प्राविधिक त्रुटिहरू पनि देखा परे । त्यसको बाबजुद अन्‍तरिक्ष यान अनुमान गरिएभन्दा उच्च स्थानमा पुग्यो ।

गागरिनसँग ब्रेक थियो, तर त्यसले काम नगरे उनले जहाज आफैँ अवतरण हुदाँसम्म कुर्नुपर्थ्यो । वोस्तोक अन्तरिक्षमा एक साताभन्दा बढी समयका लागि पुग्ने अक्सिजन, खाना र पानी थियो । तर, धेरै उचाइमा पुगेका कारण फर्किन त्योभन्दा बढी समय लाग्न सक्थ्यो । समय बढी लागेको थियो भने अक्सिजन, खाना र पानीको अभावले गागरिनको मृत्यु पनि हुन सक्ने थियो ।

खुसीको कुरा, गागरिनसँग भएको ब्रेकले काम गरिरहेको थियो ।

रेकर्ड नै नबन्ने खतरा !

गागरिन फर्किनुअघि अन्तरिक्ष यानको क्याप्सुललाई मोड्युल सेवमा जोड्ने तार छुट्टिएको थिएन । जसका कारण फर्किने समयमा अन्तरिक्षमा वजन बढेको थियो । वजनले क्याप्सुलको तापक्रम उच्च बनायो, तापक्रम बढेपछि गागरिनले होस गुमाउन लागेका थिए ।

उनले पछि भनेका थिए, 'म आगोको वरिपरि घेरिएको थिएँ । र पनि, पृथ्वीतर्फ बढिरहेको थिएँ ।'

१० मिनेटपछि तार जल्यो र गागरिनको क्‍याप्सुल मुक्त भयो । क्याप्सुल जमिनमा आइपुग्नुअगावै गागरिनले सुरक्षित उत्रिन प्यारासुटको सहारा लिए । उनी वोल्गा नदीको किनारमा उत्रिएका थिए ।

फेडरेसन एरोनाटिक इन्टरनेसनल (एफएआई) को नियमअनुसार अन्तरिक्षयात्रीहरूले अन्तरिक्ष यानमा नै अवतरण गरे मात्र गन्तीमा पर्ने प्रावधान थियो । तर, गागरिनले प्यारासुटको सहारा लिएका थिए, जसले प्रावधानको उल्लंघन गरेको थियो ।

रुसी अधिकारीहरूले युरी गागरिनले अन्तिम केही किलोमिटर अन्तरिक्षमा यात्रा नगरेको कुरालाई लुकाए । यसै कारण एफएआईले गागरिनको यात्रालाई स्‍वीकार्‍यो । सत्यता थाहा पाएपछि पनि सुरक्षित प्रक्षेपण, कक्षामा स्थापना र अन्तरिक्षयात्रीहरूको सफल फिर्तीलाई स्वीकार्दै गागरिनलाई मान्यता दियो ।

अनि गागरिनको जीवन बल्दियो

किसान आमा-बुबाका छोरा युरी गागरिन जब अन्तरिक्षमा गए, त्‍योबेलासम्म उनलाई कसैले चिन्ने थिएनन् । तर, जब उनले सफल यात्रा गरेर फर्किए, उनी दुनियाँभर चिनिए । उनी रुसको राष्ट्रिय हिरो नै बने ।

विश्वका लागि पनि उनी कुनै सेलिब्रेटीभन्दा कम भएनन् । फर्केपछि उनले सोभियत संघको नाम उच्च राख्न चेकोस्लोभाकिया, बुल्गेरिया, फिनल्याण्ड, बेलायत, आइसल्यान्ड, क्युबा, ब्राजिल, क्यानाडा, हंगेरीजस्ता देशहरूमा यात्रा गरे ।

युरी गागरिनकी छोरी इलेन गागरिनले २०११ मा भनेकी थिइन्, 'हाम्रो जीवन सदाका लागि बदलिएको थियो । मेरा आमा-बुबाका लागि निजी जीवन बिताउनु धेरै गाह्रो थियो । दुवैले एकअर्कासँग एकान्तमा समय बिताउन कमै पाउनुभयो । उहाँलाई छुन/हेर्न/कुरा गर्न जोकोही पनि आत्तुर देखिन्थे । मेरो बुबाले पनि त्यो आफूले पाएको सम्मान हो भन्ने बुझ्नुभयो र अस्वीकार गर्नुभएन ।'

गागरिनले पछि पुन: अन्तरिक्षमा जाने चाहना व्यक्त गरेका थिए । तर, राष्ट्रिय हिरो भएका कारण उनलाई दोस्रो पटक यात्रा गर्न दिइएन । तर, अन्य अन्तरिक्षयात्रीहरूका साथसाथै उनी पनि प्रतिष्ठित जोकोब्स्की इन्स्टिच्युट एयरोनाटिकल इन्जिनियरिङमा तालिम लिन भने गएका थिए ।

फेब्रुअरी १९६८ मा उनी त्यहाँबाट पास भए । सोही वर्षको मार्चमा एमआईजी-१५ को परीक्षण उडानको दौरान उनको विमान दुर्घटनाग्रस्त भयो । उक्त दुर्घटनामा उनी र उनका सह-पाइलटको मृत्यु भयो । जुन समयमा उनी ३४ वर्षका थिए ।

एजेन्सीको सहयोगमा अनुवाद : दिप्सन लुइटेल

प्रकाशित मिति: बिहीबार, वैशाख २, २०७८ १५:३५