नयाँ भन्नु वस्तु होइन भाव हो । हामी कुनै कुरालाई कसरी हेर्छौं भन्ने कुराले खास अर्थ बोकेको हुन्छ । त्यही चीज केही समय चलाएर थन्क्याइयो र अन्तरालपछि फेरि प्रयोग गरियो भने त्यसले दिने अनुभूति फेरि नयाँ हुन्छ । हरेक पल्ट उनै शब्द र वाक्यहरू फरकफरक ठाउँमा फरकफरक प्रकारले प्रयोग गर्नाले ती नयाँ लागिरहन्छन् ।
केही सीमित शब्दहरूका भरमा हामीले सिङ्गै सभ्यता हाँकिरहेका हुन्छौँ । हरेक पुरानोलाई नयाँको रूपमा स्वीकार गर्दै हामी निरन्तर व्यतीत भइरहेका हुन्छौँ । यस्तै नयाँहरूको अनुभूति यात्रा गर्दै हामी आइपुगेका छौँ फेरि अर्को नयाँ वर्षमा । यही र यस्तै अनुभूति गरिएको थियो, अघिल्लो वर्ष पनि जसलाई हामीले आज पुरानो भनेर बिदा गरेका छौँ । आज जसलाई नयाँ भनिरहेका छौँ, वास्तवमा यो साँच्चै नयाँ होला त ? तर, हामीले केही खास भावहरूको उत्थान गरी यसलाई नयाँ भन्यौँ ।
काल गणनाका हिसाबले प्रत्येक क्षण नयाँ हो । हामीले भोगेका र बिताएका पलहरू फेरि उसैगरी हामी कसैका जीवनमा फर्केर आउँदैनन् । ती हरेक क्षणसँग हाम्रो वियोग भइरहन्छ । त्यही वियोगलाई भुल्न अर्को काललाई हामी नयाँको रूपमा ग्रहण गर्छौं र केही क्षण आफैँलाई आश्वस्त पार्छौं । यो नयाँ पुरानोको भावनात्मक लडाइँ व्यक्ति, समुदाय र राष्ट्र सबैभित्र इकाइगत रूपमा छ ।
तर, आज हामीले मनाइरहेको यो नयाँ वर्षको जुन पर्व हो, यो व्यक्तिभन्दा समुदाय र राष्ट्रको साझा खुसी बनेको छ । यस्ता कुरा समाज, जाति र राष्ट्रका पहिचान र गर्वका विषय पनि हुन्छन् । हामी जुन संवत्लाई सम्बोधन गर्दै आज नयाँ वर्ष मनाइरहेका छौँ, त्यो हो विक्रम संवत् । सामान्यतया यसलाई उज्जयनका राजा विक्रमादित्यको नामबाट सुरु गरिएको भन्ने भनाइ छ । तर, अन्य शोधकर्ताहरूले यो संवत् नेपालबाटै लिच्छवीकालका प्रथम राजा जसलाई धर्मपाल, भूमिबर्मा, विक्रमादित्य आदि नामले समेत पुकारिने गरिएकाले उनकै नामबाट सुरु भएको पनि भनिन्छ । सोध र अनुसन्धानको कहिल्यै अन्त्य हुँदैन ।
एउटा गम्भीर कुरा केचाहिँ हो भने हामी नेपालीले सांस्कृतिक रूपमा जेजे कुरालाई मानी ल्याएका छौँ, यथार्थमा तिनका ऐतिहासिक मूल्य र आधारहरू के हुन् भन्ने कुरामा चाहिँ प्रस्ट हुनु जरुरी हुन्छ । सस्तो राष्ट्रवादको भावुकतामा अप्रमाणित कुराहरूका पछि कुद्नाले धेरै पल्ट हाम्रा विद्वान्हरूले घोसेमुन्टो लगाउने गरेको पनि देखिएकै छ ।
पुराना कुराहरूलाई आधुनिक संकुचित राष्ट्रवादसँग जोडेर तथ्यहीन बहसमा उत्रिनुभन्दा देशका विद्वान् अनुसन्धानकर्ताहरूलाई साधन र स्रोत उपलब्ध गराएर तथ्यको खोज गर्ने काममा लगाउनु बढी व्यावहारिक र उपलब्धिपूर्ण हुन जान्छ ।
वास्तवमा नेपालमा अत्यन्त महत्त्वका साथ मानिने गरेका दसैँ–तिहारहरूकै पनि ऐतिहासिक र सांस्कृतिक तथ्यहरू बाहिर आएजस्तो लाग्दैन । यी पर्वहरूलाई हिन्दु धर्मसँग जोडेर व्याख्या गरिने गरेको भए पनि समग्र हिन्दुका चाडहरूसँग यिनीहरूको समानता देखिँदैन ।
नेपालमा मानिने दसैँमा किन चामलको टीका लगाइन्छ र यो कहिलेदेखि प्रचलनमा आयो भन्ने कुरा सामान्य जानकारीमा पनि छैन । हरेक चाडपर्वहरू राजा महाराजाहरूले चलाउने गरेकाले नेपाली दसैँको राजकीय पृष्ठभूमि के हो भन्ने कुरा अझै प्रस्ट छैन ।
आजको युग तथ्य र प्रमाणको युग हो । हरेक कुराले अब कपिराइट मागिरहेको र दर्ता भइरहेका पनि हुन्छन् । हाम्रा राष्ट्रिय कपिराइट कुराहरू केके हुन् र तिनमा सांस्कृतिक कुरा केके हुन्, जसमाथि हामी राष्ट्रिय भावनाले ओतप्रोत भएर गर्व गर्न सकौँ ।
आज विक्रम संवत् २०७८ को पहिलो दिनलाई नयाँ वर्ष भनेर मनाउँदै गर्दा र संसारमै यो संवत् नेपालमा मात्र राष्ट्रिय संवत्को रूपमा मानिन्छ भनेर भनिरहँदा वास्तवमा यो संवत्को उत्पत्तिको यथार्थ र तथ्य कथा के हो भन्ने कुरा हामीसँग के छ ? हामीले पाठ्यक्रममा यसबारे कहाँ पढाउँदै छौँ ? यदि यो संवत् उज्जयनकै राजाको नामबाट चलेको भए तिनको नेपालसँग त्यस्तो राजनीतिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध के थियो ?
हामीले सरकारी क्यालेन्डरमा विक्रम संवत् चलाए पनि निजी र व्यावहारिकतामा इस्वी संवत्ले दह्रै गरी प्रवेश गरिसकेको छ ।कालान्तरमा नेपाली संसदले नै सरकारी पात्रोलाई इस्वीकरण नगर्ला भन्न सकिन्न । जे होस्, त्यो बेला नआएसम्म हाम्रो नयाँ वर्ष हरेक बार महिनामा घुमेर आउने वैशाख १ गते नै हुनेछ ।
उज्जयन आजको राजनीतिक भारतीय नक्साभित्र पर्छ । नेपालमा जन्मेका बुद्धलाई हाम्रो हो भनेर अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा कराइरहने भारतले विक्रम संवत्लाई किन आफ्नो राष्ट्रिय महत्त्वको संवत्का रूपमा राखेन ? इस्वी संवत् चल्नुभन्दा अघि के समग्र भारतभूमिमा विक्रम संवत् थियो ? महात्मा गान्धीको जन्म कुन संवत्मा भएको होला ? भारतका राष्ट्रिय महत्त्वका तथ्यांकहरूमा कतै विक्रम संवत् देख्न पाइन्छ ? इस्वी संवत्भन्दा ५६ वर्ष ८ महिना १५ दिन जेठो यो संवत् उज्जयनबाहेक भारतका तात्कालिक अन्य साना राज्यहरू अरू कुनकुनमा चलेको थियो होला त ? १७५७ मा व्यापारको निहुँ गरी भारतमा पसेका अंग्रेजहरूले औपचारिक रूपमा भारतमा इस्वी संवत् चलाउनुअघि दिल्लीमा कुन संवत् चल्थ्यो ?
ज्योतिषशास्त्रको गुरुग्रन्थ भृगुसंहितालाई मानिन्छ । भृगु ऋषिले लेखेको हुनाले त्यसको नाम भृगुसंहिता भनिएको हो । भृगु ऋषि सत्ययुगका मानिन्छन् । तर, आज चलाइने सम्पूर्ण ज्योतिष पात्रो विक्रम संवत्मा आधारित छ । त्यसो भए भृगु ऋषिले बनाएको पात्रोमा कुन संवत्को आधार होला ? भारत र नेपालमा चल्ने हिन्दु धर्मसँग सम्बन्धित सांस्कृतिक पात्रो विक्रम संवत्का आधारमा देखिन्छ । त्यसो भए विक्रमभन्दा अघिको हिन्दु पात्रो कुन थियो होला त ?
यी सबै सामान्य जिज्ञासा हुन् । विशेष किसिमले हेरेमा हामी देख्नेछौँ– संस्कृत साहित्यका कुनै पनि ग्रन्थहरू जस्तै: वेद, पुराण, रामायण, महाभारत आदि कतै पनि साल संवत्का आधारमा समयको गणना गरेको पाइँदैन । त्यसैले ती पात्रहरूको उमेर पनि थाहा हुँदैन । विभिन्न कालमा विभिन्न राजा–महाराजाहरूले आफ्नो वा आफ्ना पूर्वजको नाम राख्न संवत्हरू चलाउने गर्दै आएका हुन् । यी चलनहरू ऐतिहासिक कालखण्डलाई आधार मानेर हेरे आधुनिक युगतिर प्रवेश गर्ने छटपटीको प्रयास हो भन्ने बुझ्न सकिन्छ ।
संवत्हरू जहिले र जे–जस्ता प्रक्रियाबाट सुरु भएका भए पनि कालान्तरमा ती संस्कृतिका रूपमा स्थापित हुन जान्छन् । इतिहासकारहरूमा देखिने मतान्तरहरू सधैँ कहीँ न कहीँ प्रकट भइरहन्छन् । कतिपय हाम्रा इतिहासकारहरूले पनि हाम्रै देशले मात्र मान्ने यो राष्ट्रिय संवत्को प्रचलन नेपालबाटै भएको हो भन्ने झिनो मत ल्याउने गर्छन् । तर, विक्रम संवत्लाई सांस्कृतिक पात्रोको रूपमा मान्ने विशाल भारतभरि आजभन्दा २०७७ वर्षअगाडिको नेपालको कुनै भुरेटाकुरे राजाले चलाएको संवत्ले त्यत्रो विस्तार पायो होला भनेर पत्याउने पो कसरी !
नेपाल सरकारले आधिकारिक रूपमा विक्रम संवत्लाई सरकारी मान्यता दिएको भनेकै १९५८ सालमा हो, जतिबेला नेपालको प्रधानमन्त्री देव शमशेर थिए । उनले पहिलोपल्ट सुरु गरेको सरकारी पत्रिका गोर्खापत्रमा विक्रम संवत् लेखाएका थिए । चार महिनामै उनलाई अपदस्थ गरी सत्त्तामा आएका चन्द्र शमशेरले त्यसपछि यसलाई गोडमेल गरेको देखिन्छ । त्यसैले विक्रम संवत्लाई नेपालको इतिहासमा खोज्न हामीले धेरै पाना पल्टाइरहनु पर्दैन ।
जे भए पनि अब संसारमै विक्रम संवत् हाम्रो राष्ट्रिय पहिचान भएको छ । यसले आजको विश्वव्यापीकरणमा इस्वी संवतीय साम्राज्यमा आफूलाई फरक देखाएर त्यही अहम्को सुरक्षा गरेको छ, जसरी इतिहासमा कहिल्यै कसैको अधीनमा बस्नु नपरेको गौरव बोकेको छ ।
मानव सभ्यताको इतिहासको अध्ययनका लागि खोज र अनुसन्धानहरू अनवरत भइरहन्छन् । एउटा पुरानो तथ्यलाई नयाँ तथ्यले काटी पनि रहन्छ तर संस्कृतिमा परिणत भएका कैयौँ कुराहरू सहजै लोप हुन सक्दैनन् । कैयौँ कुराहरू थाहै नपाई प्रविधिहरूले लोप गराउँदै पनि जाने रहेछन् । आज युरोपेली र अमेरिकी प्रविधि विश्वव्यापी हुँदै जाँदा कैयौँ कुराहरूसँग नचाहेर पनि सम्झौता गर्नुपरिरहेको देखिन्छ । हामीले सरकारी क्यालेन्डरमा विक्रम संवत् चलाए पनि निजी र व्यावहारिकतामा इस्वी संवत्ले दह्रै गरी प्रवेश गरिसकेको छ ।
कालान्तरमा नेपाली संसदले नै सरकारी पात्रोलाई इस्वीकरण नगर्ला भन्न सकिन्न । जे होस्, त्यो बेला नआएसम्म हाम्रो नयाँ वर्ष हरेक बार महिनामा घुमेर आउने वैशाख १ गते नै हुनेछ । एक वर्ष पुग्ने शुभकामनाहरू यही दिन आदानप्रदान गर्दै जाऔँ । नयाँ वर्षको हार्दिक शुभकामना सबैमा ।
प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत ३१, २०७७ २१:१२
-1741431346.jpeg)
