आजको पाठक, भोलिको नेता

A+ A A-

जर्ज आरआर मार्टिन भन्छन्, 'एउटा पाठकले मर्नुअघि हजारौँ जीवन बाँच्छ । जो कहिल्यै पढ्दैन, उसले एक मात्र जीवन बाँच्दछ ।'

०००

धुलोमा औँलाले कखरा लेख्थ्यौँ । हाम्रा हातमा कलम थिएनन् । शैक्षिकसत्र सकिनै लाग्दा मुस्किलले पाठ्यपुस्तक देख्न पाइन्थ्यो । कहिले पढ्नु पाठ्यपुस्तक ? कसरी दिनु जाँच ? आफैँले भोगेको कथा अहिले सम्झिँदा सकस लाग्छ । सपनाजस्तै लाग्छ तर सपना होइन । कथाक्रम अझै जारी छ ।

पाठ्यपुस्तक नै समयमा प्राप्त गर्न नसकिने ठाउँमा अन्य सन्दर्भ सामग्री सोच्नसम्म पनि सकिदैन थ्यो । जुन आजका दिनसम्म पनि कर्णालीको कथाले फरक मोड लिएजस्तो लाग्दैन । जहाँका बालबालिकाहरू अनेकौँ बहानामा सधैँ ठगिएका छन्, यो विडम्बना हो । विभेद हो । र, अन्याय होजस्तो लाग्छ ।

घरमा पुस्तकहरू नहुँदा । स्कुलमा नहुँदा र समुदायमा पनि पुस्तक भेट्ने स्थान नहुँदा । पठन संस्कृति नहुँदा । जर्ज मार्टिनको भनाइअनुसार तपाईं हामी प्रत्येक जना हजारौँ जिन्दगी बाँच्नबाट वञ्चित छौँ । वञ्चित भइरहेका थियौँ । वञ्चित भइरहनेछौँ ।

पुस्तक घरमा । स्कुलमा तथा पुस्तकालयमा हुँदैमा पनि खासै फरक पर्दैन । फरक त्यो बेला पर्छ, जतिबेला पुस्तक पाठकको हातमा पर्छ । शिक्षकको हातमा पर्छ । विद्यार्थीको हातमा पर्छ । प्रत्येक पाठकको हृदयसम्म पुग्छ । फरक त्यो बेला पर्छ, जब पुस्तकबारे छलफल र पुस्तकले पारेको प्रभावबारे खुलेर चर्चा गरिन्छ । महोत्सवहरू आयोजना हुन्छन् । छलफलहरू हुन्छन् ।

०००

केही दिनअघि एउटा सामुदायिक पुस्तकालयले पठन संस्कृतको विकासका लागि शिक्षक, विद्यार्थी तथा समुदायलाई जोड्ने गरेको एउटा नमुना प्रयासमा सहभागी भएको थिएँ ।

ज्ञान भण्डार सामुदायिक पुस्तकालय : हजारौँ जिन्दगी बाँच्ने प्रयास

झण्डै ३ हजार मिटरको उचाइ । उत्तरी रामेछाप । उमाकुण्ड गाउँपालिका । ज्ञान भण्डार सामुदायिक पुस्तकालय बाम्ती भण्डार– २ मा रहेछ ।

स्थानीय देवकुमार सुनुवारले बाल्यकालमा पुस्तक पढ्न पाएनन् । पुस्तकको भोक उनमा गहिरो गरी गडेको रहेछ । वर्षौंपछि गाउँमा बाटो पुग्यो । बिजुली पुग्यो । मोबाइल पुग्यो । तर, पढ्ने पुस्तक पुगेनन् ।

‘आउने पुस्ताले पनि उनले भोगेजस्तै पुस्तक नपाएको कथा भोग्न नपरोस्’, उनलाई लाग्यो । एक दिन परिस्थिति बदल्ने संकल्प लिए र सोही संकल्पस्वरुप देवकुमारले २०७५ सालमा स्वयम्‌सेवी ढंगले ज्ञान भण्डार सामुदायिक पुस्तकालयको स्थापना गरे ।

देवकुमार सम्झन्छन्, 'मेरा गुरु ज्ञान बहादुर क्षत्रीले स्कुल छँदा पाँच/सातवटा कथा भन्दै सिकाएका प्रत्येक पाठहरू अझै स्मृतिमा छन् । कथाको माध्यमले बालबालिकालाई जटिल घटना तथा विषयवस्तु रसिलो ढंगले सिकाउन सकिने रहेछ । बालबालिकालाई पुस्तक पढ्नबाट वञ्चित गराउनु एउटा असल र जिम्मेवार नागरिक गुमाउनुसरह हो ।'

कथा लेख्न, भन्न, सुन्न र अरुबाट सिक्नका लागि एउटा थलोको परिकल्पना भयो । त्यो थलो ज्ञान भण्डार पुस्तकालय बन्यो । पठन संस्कृतिबिना सचेत नागरिक र सभ्य समाजको परिकल्पना सायदै गर्न सकिन्छ ।

पुस्तकालयमा झण्डै ५ हजार स्वदेशी तथा विदेशी पुस्तकहरूको संकलन भयो । तर, शिक्षक तथा विद्यार्थीमा खासै चासो जागेन । कैयौँ पुस्तकहरू पाठकको प्रतीक्षामा बसे, सदुपयोग हुन सकेनन् भने पुस्तकालय भएर मात्रै खासै अर्थ हुँदो रहेनछ ।

देवकुमार थप्छन्, 'हामीले शिक्षक तथा विद्यार्थीको सिर्जनात्मक क्षमता विकास र अध्ययन बानीको विकासका लागि सिर्जनशील लेखन कार्यशाला राख्यौँ । कार्यशालामा विद्यार्थी तथा शिक्षकहरू खुले । कसैले कविता लेख्न थाले, कसैले कथा, कसैले चित्र कोर्न थाले । पुस्तक पढ्न थाले । शिक्षक तथा विद्यार्थीमा ऊर्जा र उत्साह देखेपछि हामी हौसियौँ र २०७५ सालको अन्त्यतिर बाल कला तथा साहित्य महोत्सव राख्यौँ । जसले माहौल नै बदलिदियो ।'

झण्डै १३ वटा विद्यालयबाट ४ सय विद्यार्थी तथा शिक्षकको सहभागितामा पहिलो महोत्सव सम्पन्न भएपछि दोस्रो महोत्सव २०७६ मा गर्ने योजना थियो । तर, कोरोनाले योजना बिथोलिदियो ।

सिद्धेश्वर माध्यमिक विद्यालयको नेतृत्वमा यो वर्ष २० वटा विद्यालयको सहभागितामा दोस्रो उमाकुण्ड बाल कला तथा साहित्य महोत्सव आयोजना भयो । शिक्षक तथा विद्यार्थीले लेखेका कथाहरू, कविता तथा चित्रहरू समावेश पुस्तकहरू प्रकाशित भए र विद्यार्थी तथा शिक्षकका हातसम्म पुगे । पुस्तकमा आफ्नो सिर्जना छापिँदा विद्यार्थीको मुहारमा गुराँस फुलेको महसुस गर्न सकिन्थ्यो । शिक्षकमा आत्मविश्वास र ऊर्जा थपिएको देखिन्थ्यो ।

महोत्सवमा सहभागी चण्डेश्वरी आधारभूत विद्यालयका छात्र सञ्जय सुनुवार भन्छन्, 'म शिक्षक बन्न चाहन्छु । मैले चित्रकला कार्यशालामा भाग लिएँ । मेरो सपनाको स्कुललाई रंगीन चित्रमार्फत व्यक्त गरेको छु ।' उनी भन्छन्, 'सायद रङ, कागज र अवसर नपाएको भए मनको कुरा मनमै रहन्थ्यो होला । यो महोत्सवले मलाई अवसर दिएको छ । धेरै खुसी छु सर ।'

मिठु कार्की, सिद्धार्थ बौद्ध आधारभूत विद्यालय, सिमगाउँकी प्रधानाध्यापक हुन् । उनीसहित सात जना शिक्षक र झण्डै ३० विद्यार्थी यस पटकको बाल महोत्सवमा सहभागी बने । केही विद्यार्थी चित्रकलामा सहभागी भए । केही कथा लेखनमा सहभागी भए ।

प्रधानाध्यापक कार्की भन्छिन्, 'हामी त पहिलो पटक सहभागी भयौँ । विद्यालयमा प्रत्येक हप्ताको एक दिन यस्तै सिर्जनशील गतिविधिमार्फत विद्यार्थीलाई कथा, कविता, चित्रकला तथा खेलकुद गतिविधिमा सहभागी गराउनुपर्ने रहेछ भन्ने महसुस भएको छ ।'

सहभागी विद्यार्थीहरूका अनुभव र अनुभूतिहरू रोचक र प्रेरणादायी थिए ।

'म भविष्यमा हलो जोत्ने किसान नै भए पनि म कथा भन्न, सुन्न र लेख्न छोड्ने छैन । कथासँग समाज परिर्वतन गर्न सक्ने निकै ठूलो शक्ति हुने रहेछ,' जनता माविका छात्र निकेश सुनुवारले भने ।

शिक्षकहरू पाठ्यपुस्तक मात्रै भट्याउन खटिने नागरिक होइनन् । शिक्षकहरू कलाकार हुन् । पथप्रदर्शक हुन् । लेखक हुन् । कथावाचक हुन् । शिक्षक तथा विद्यार्थीहरूले कथा, कविता सुनाए । महोत्सवमा विद्यार्थी तथा अतिथिहरू सबै एकै पङ्क्तिमा थिए । मञ्च कलाकारका लागि थियो । एउटै मञ्चमा उत्कृष्ट सिर्जना गर्ने विद्यार्थी तथा शिक्षकहरू पुरस्कृत भए । आसन र भाषणमुक्त मञ्च थियो । शिक्षक तथा विद्यार्थी दुवैमा हौसला, उत्प्रेरणा र दुवैलाई जिम्मेवार बनाइदिएको महसुस गर्न सकिन्थ्यो ।

शिक्षकले कथा लेखे, विद्यार्थीले कथा सुनाउँछन् । शिक्षकले कथा सुनाए, विद्यार्थीले कल्पना गर्छन् । शिक्षक हाँस्दा विद्यार्थी हाँसिदिन्छन् । रुँदा रोइदिन्छन् । पढ्दा पढिदिन्छन् । शिक्षकको व्यवहारलाई विद्यार्थीहरूले निकै छिटो टिप्छन् । जस्तो वस्तु त्यस्तै आकृति । बालबालिकाकाहरू शिक्षकका ऐना हुन् ।

महोत्सवमा सहभागी गाउँपालिकाका शिक्षा प्रमुख विनिता महत भन्छिन्, 'आगामी शैक्षिकसत्रमा हामीले यस कार्यक्रमलाई थप प्रभावकारी बनाउन र अरु विद्यालयमा विस्तारका लागि योजना बनाउने पक्का छौँ ।'

यो दुनियाँमा आफ्ना नानीबाबुको प्रगति देखेर भावुक र खुसी नहुने अभिभावक विरलै होलान् । अभिभावक तुल्सीभक्त प्रधान भन्छन्, 'यस्तो कार्यक्रमले विद्यार्थीलाई धेरै टाठो बनाउँछ । विद्यार्थीमा धेरै सीपहरूको विकास गराउँछ । हाम्रा पालमा त यस्तो केही थाहै थिएन । बच्चाहरूले पाए । यसैमा खुसी छु ।'

सिर्जनशील शिक्षकको शिक्षण शैली तथा तयारी फरक हुन्छ । विद्यार्थीले हेर्ने नजरिया नै फरक हुन्छ । सिद्धेश्वर माविका प्रधानाध्यापक निर्मलप्रसाद त्रिपाठी भन्छन्, 'हामी शिक्षकहरूले जागिर पाइसकेपछि अन्य क्षमताहरू सबै बिर्सिने गर्छौं । तर, यस्ता महोत्सवले शिक्षकहरूलाई सृजनशील बन्न प्रेरित गरिरहने रहेछ । शिक्षकले कथा बनाउन जान्यो भने कुनै पनि विषयलाई कथा कथनको माध्यमले शिक्षण गर्न सक्छ । जुन सिकाइ विद्यार्थीका लागि निकै रोचक र दिगो पनि बन्छ ।'

कार्यक्रममा बाल साहित्यकार तथा कलाकारहरूसँग बालबालिका तथा शिक्षकहरूले अन्तर्क्रिया गरे । सिकाइ आदानप्रदान भयो । रचनात्मक छलफल भयो । साहित्यकार तथा प्रशिक्षक यशु श्रेष्ठ भन्छन्, 'बाल साहित्यबिनाको सिकाइ अधुरो हुन्छ । बालबालिकामा खुसी, सकारात्मक चेतना, कल्पना, मार्ग, सृजनशीलता बाल साहित्यले प्रदान गर्दछ । असल बाल साहित्यले असल नागरिक तयार पार्छ । सिकाइका लागि बाल साहित्यबारे हरेक शिक्षक तथा अभिभावकले महत्त्व दिन जरुरी छ ।'

महोत्सवमा ५ सय जनाभन्दा बढी विद्यार्थीको सहभागिता थियो । ७० जना विद्यार्थीका लेख रचनाहरू महत्त्वमा आए । उत्कृष्ट ३० जना विद्यार्थी विभिन्न विधामा छानिए । चित्रकला, कविता लेखन, कथा लेखनलगायतका पाँचवटा कार्यशाला सञ्चालन भए । आफ्नो रुचि र क्षमता भएका विद्यार्थीहरू तथा शिक्षकहरूले विभिन्न सेसनमा भाग लिए ।

०००

एउटा सामुदायिक पुस्तकालयले सयौँ बालबालिका र शिक्षकहरूलाई जोड्न सक्ने रहेछ । आज मञ्चमा कविता र कथा सुनाउने विद्यार्थी १० वर्षपछिका राम्रा लेखक हुन् । बौद्धिक नागरिक हुन् । कुशल वक्ता हुन् । सक्षम शिक्षक हुन् । शिक्षक तिखारिने । विद्यार्थी निखारिने । यस्ता प्रयासहरू हाम्रा हरेक बस्तीमा हुन जरुरी छ । हरेक स्कुलमा हुन जरुरी छ ।

मार्गरेट फुलरको एउटा प्रसिद्ध भनाइ छ, 'आजको पाठक, भोलिको नेता ।'

यो भनाइलाई सिद्ध गर्ने यात्रामा के तपाईं हामी छौँ ? नेपाल सरकारले हरेक शैक्षिकसत्रमा लाखौँ बजेट पुस्तकालय शीर्षकमा छुट्याउँदै आइरहेको छ । महत्त्वपूर्ण प्रश्न के साँच्चिकै बालबालिकाले पाठ्यपुस्तकबाहेकका पुस्तकहरू पढ्न पाएका छन् ? के हामीले पठ्न संस्कृतिको विकासलाई केन्द्रमा राखेका छौँ ? के हाम्रा स्कुल तथा स्कुल नेतृत्वले पठन संस्कृतिको विकासलाई केन्द्रमा राखेका छौँ ?

प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत ३१, २०७७ १५:४१