शिक्षक साथीहरू, बच्चाले आफ्नो बाटो आफैँ रोज्छ, लौरो किन बाेक्ने ?

A+ A A-

‘तेरो आँखा के भाको ओइ ?’

‘फुलो परेको । पहिला अलिअलि देख्न सकिन्थ्यो । अलिले त ठ्याम्मै ।’

मलाई डर लाग्यो । ‘कसरी पर्‍यो फुलो ?’, सोधेँ ।

‘सरले निगालोको लट्ठीले स्याँप्प हाने । आखाँबाट तरर आँसु आयो । कान भ्वाँ भयो । टाउको रनन घुम्यो । कस्तो दुखेको थियो । तँ भएको भए त मर्थिस् ।’ उसले हाँस्दै भनेको थियो ।

‘सरले किन हानेको नि ?’

‘सोधेको नजानेपछि कुटिहाल्छन् नि’, टंकले भन्यो ।

टंकले ३ कक्षासम्म उसको घरनजिकको स्कुलमा पढेको थियो । म पढ्ने स्कुल ७ कक्षासम्म थियो । झण्डै ३ घण्टाको बाटो हिँडेर ऊ स्कुल आउँथ्यो । उज्ज्वल भविष्य खोजीका लागि, सरले दिएको भौतिक सजाय उपहार लिएर हाम्रो स्कुल आयो । हाम्रो भेट कक्षा ४ मा भयो ।

दायाँ आँखाले काम गर्न छोडिसकेको थियो । आँखाको कालो भाग लगभग सेतो भइसकेको थियो । उसको हालत देखेपछि हाम्रो स्कुलका शिक्षकले ‘काने’ नाम राखिदिए । उसको नाम भाइरल भयो । उसले अरुभन्दा केही फरक गर्‍यो या बोल्यो अथवा बिगार्‍यो भने उसलाई ‘काने’ भनेर होच्याइन्थ्यो । उसको पीडा मजाक र ऊ हाँसोको पात्र लगातार भइरहयो । ऊ पढाइमा पनि अब्बल हुन सकेन ।

मसँग खुब मिल्थ्यो । तथापि रिस उठेको बेला म पनि ‘काने’ भन्दिन्थेँ । ऊ निन्याउरो हुन्थ्यो । धर्तीकै सबैभन्दा कमजोर र एक्लो महसुस गर्थ्यो । मैले किन भने हुँला त्यस्तो ? अहिले सम्झिँदा खिन्न लाग्छ ।

देखिने चोट त समय बित्दै जाँदा बिर्सिएर जान्छ । घाउ पुरिएर जान्छ । नदेखिने गरी लागेको चोटको गहिराइ कसरी नाप्नु ? बढ्दै जान्छ भुसको आगोझैँ, भित्रभित्रै ।

फिरफिरे घुमेझैँ समयको सुई घुमिरहयो । होच्चिनुको पनि हद सायद नाघ्यो । हरेक दिन स्कुलमा भावनात्मक रूपमा मरिरहनुभन्दा स्कुलै छोड्नु उपयुक्त ठान्यो उसले ।

टंकका लागि स्कुल रमाइलो लागेन । ऊ कक्षा ५ बाट स्कुल नै आउन छोड्यो ।

०००

‘लौरो किन समात्नुभएको नि ?’

‘बच्चाहरू छाडा छन् सर । लौरोले अलि तह लगाउन सजिलो हुन्छ ।’

‘लौरो समातेको मात्रै हो । पिट्न त पिट्दैनौँ सर । क्लासमा यसो बोर्डमा देखाउनका लागि पनि चाहिन्छ भनेर समात्छु । विद्यार्थीले पनि बोर्डमा लेखिएको कुरा अरुलाई सिकाउने बेला लौरीको प्रयोग गर्छन् ।’

‘सबैलाई त होइन सर । बिग्रेका विद्यार्थीलाई यसो देखायो भने टेर्छन् ।’

‘पहिलापहिला त लौरोले पिटिन्थ्यो नै । आजभोलि त लौरो बोक्छौँ तर पिट्दैनौँ ।’

हाम्रा अधिकांश विद्यालयमा शिक्षकको हातमा लौरो देखिन्छ । किन समात्नुहुन्छ ? सोध्दा दण्ड सजाय जरुरी हुने आशय शिक्षकले व्यक्त गर्छन् ।

शिक्षकको अर्को अर्थ गतिशील हुनु पनि हो । गतिशील हुनेहरूले लौरो बोक्दैनन् । लौरो बोक्नु भनेको शिक्षकको आफ्नो विगत बोक्नु हो । लौरोले न त विद्यार्थीलाई सिकाउँछ, न त टिकाउँछ नै । लौरो बोक्नु त स्थिर पो हुनु हो ।

लौरोसँग डर जोडिएको हुन्छ । लौरो न त प्रेमको द्योतक हो, न त मानवताको । न त प्रभावकारी सिकाइको नै । शिक्षकले कक्षामा लौरोले विद्यार्थीलाई नपिटे पनि विद्यार्थीमा मनोवैज्ञानिक त्रास पैदा गरिरहन्छ नै ।

बालबालिका चञ्चल हुन्छन् । बालबालिकाको हातमा शिक्षकले प्रयोग गर्ने लौरो पर्‍यो भने झनै डरलाग्दो घटना हुन सक्छ । कलिला बालबालिकाको आँखामा अथवा शरीरको अन्य भागमा घोचिन सक्छ । शिक्षकले शिक्षण गर्ने प्रयोजनले भने पनि यसका नकारात्मक धेरै पक्षहरू देखिन्छन् ।

शिक्षकको प्रेमिल मुस्कान र लगनले विद्यार्थीको भविष्य बन्ने हो । लौरो प्रदर्शनले असल र सक्षम विद्यार्थी निर्माण गर्ने होइन । केही क्षणमा त शिक्षकको काबुमा विद्यार्थी रहलान् । तर, शिक्षकप्रति विद्यार्थीको धारणा निकै अराजक बनिसकेको हुन्छ ।

विद्यालयमा अनुशासनका नाममा हुने दण्ड सजायले विद्यार्थीलाई एन्टिसोसल व्यवहार गर्न थप प्रोत्साहित गराउने । झर्किने तथा झगडा गर्ने स्वभावको विकास । युवा अवस्थापछि आपराधिक क्रियाकलपमा संलग्न हुन प्रेरित गर्ने । सिक्ने क्षमता दिन प्रतिदिन खस्किँदै जाने । बच्चाको पारिवारिक तथा सामाजिक सम्बन्ध कमजोर बन्नेलगायतका विभिन्न सामाजिक, शारीरिक तथा मानसिक समस्याहरू बालबालिकामा देखिने विभिन्न खोज तथा अनुसन्धानले पुष्टि गरिसकेका छन् ।

नेपालको संविधान २०७२ को धारा ३९ मा बालबालिकाको हक, उपधारा ७ मा ‘कुनै पनि बालबालिकालाई घर, विद्यालय वा अन्य जुनसुकै स्थान र अवस्थामा शारीरिक, मानसिक वा अन्य कुनै किसिमको यातना दिन पाइने छैन’ उल्लेख छ ।

त्यस्तै, सन् १९८९ नोभेम्बर २० मा बालअधिकारसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय महासन्धिमा नेपालले हस्ताक्षर गरेको थियो । प्रत्येक बालबालिकाले भेदभाव, शोषण, दुर्व्यवहार, अपमान, यातनाजस्ता स्थितिबाट सुरक्षित हुने तथा वयष्कहरूबाट हुने विभिन्न खालका शोषणकार्यको उपचारका लागि बालबालिकाका लागि कानुनी संरक्षण प्राप्त हुने कुरा उल्लेख छ ।

शिक्षा मन्त्रालयले सन् २००८ देखि विद्यालयमा हुने हिंसा दुर्व्यवहारविरुद्धका कार्यक्रम थालनी गरेको थियो भने सन् २०१४ देखि नेपाल सरकार र विभिन्न गैरसरकारी संस्थाको पहलमा विद्यालयमा हुने सम्पूर्ण शारीरिक दण्ड सजायको अन्त्यका लागि अभियान नै थालनी गरिएको थियो । विद्यालय शिक्षा सुधार कार्यक्रम होस् या विद्यालय शान्ति क्षेत्र घोषणा भनौँ या नेपालको संविधान, यस्ता सबैजसो कार्यक्रमले कागजमा दण्ड सजाय निषेध भनेर जोड दिए पनि व्यावहारिक रूपमा खासै सुधार आएको पाइएको छैन ।

नेपाल बहुसूचक सर्वेक्षण २०१४ अनुसार ७० प्रतिशतभन्दा धेरै बालबालिकालाई मनोवैज्ञानिक आक्रोश पोखिने, आधाभन्दा धेरै बालबालिकालाई भौतिक रूपमा सजाय दिने गरिएको पाइएको थियो । तीमध्ये १४ प्रतिशत बालबालिकाले कडा खालका भौतिक सजाय पाउने गरेको पाइएको थियो । नेपालमा एक वर्षदेखि १४ वर्ष उमेरसम्मका ८० प्रतिशतभन्दा बढी बालबालिका अनुशासनका नाममा हुने हिंसाबाट प्रभावित हुने गरेको तथ्यांक छ ।

युनिसेफका अनुसार नेपालका १० बालकालिकामध्ये ८ जनामा अनुशासनको नाममा हिंसा हुने गर्छ । अनुशासनका नाममा हुने हिंसा, भौतिक सजाय र दुर्व्यवहारले संसारभर १३ देखि १५ वर्षका १५ करोड बालबालिकाको शिक्षा अवरुद्ध हुने गर्छ ।

सबैभन्दा बढी भौतिक सजाय तथा दुर्व्यवहार प्राथमिक तहमा हुने गरेको तथ्यांकले देखाएको छ । यो तहमा भौतिक खालको सजाय बालबालिकाहरूले भोग्ने गर्छन् भने माध्यमिक तहमा मानसिक अर्थात् मनोवैज्ञानिक सजाय पाउँछन् । र, निम्न माध्यमिक तहका बालबालिकाले दुवै खाले सजाय पाउने गरेको युनिसेफको एक अध्ययनले देखाएको थियो ।

यदि एक दिनमा । एउटा विद्यालयमा । एक जना बालबालिकाले कुनै पनि दण्ड सजाय भोग्छ भने नेपालभर एक दिनमा कम्तीमा ३४ हजार बालबालिकाहरूले दण्ड सजाय भोग्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । त्यस्तै, एक महिनामा १० लाखभन्दा बढी बालबालिकाले अनुशासनको नाममा हिंसा खेप्नुपर्छ ।

नेपालमा १५ देखि २९ वर्ष उमेर समूहकाले सबैभन्दा धेरै आत्महत्या गर्ने गरेको पाइएको छ । बालबालिकामाथि विद्यालय तथा घरमा हुने विभिन्न खाले दण्ड सजायले अन्तः आत्महत्यासम्म धकेल्न सक्छ । यस्तो जोखिमबाट बचाउनका लागि घरमा अभिभावक र विद्यालयमा शिक्षकको सकारात्मक भूमिका जरुरी छ ।

‘शिक्षिकाले निर्घात पिटिन् बालिका’, ‘पीडक शिक्षकलाई मुक्ति’, ‘छात्र पिट्ने प्रिन्सिपललाई माफी’, ‘शिक्षकको कुटाइबाट अस्पताल भर्ना’, ‘प्रधानाध्यापकको कुटाइबाट विद्यार्थी घाइते’, ‘छात्राको टाउको भित्तामा ठोक्काउँदै यातना’, ‘विद्यार्थीलाई सामूहिक कुटपिट’, ‘शिक्षकले छात्रलाई घाममा दिनभरि उभ्याए’, ‘शिक्षकको ज्यादतीले छात्राले दृष्टि गुमाइन्’ ।

अहो ! कति सरमलाग्दा समाचार ?

उल्लेखित हेडलाइनहरू विभिन्न पत्रपत्रिकामा छापिन सफल केही उदाहरण मात्रै हुन् । धेरै छापिन सक्दैनन् । छापिए पनि न्याय पाउन मुस्किल । कति लाजमर्दो ?

स्वयम् शिक्षकहरूले कुनै बेला अनुशासनको नाममा दण्ड सजाय भोगेरै आएका छन् । तर समय, सन्दर्भ, चेतना र शैलीमा व्यापक परिर्वतन आइसकेको छ । शिक्षकले आफ्नो विगत अहिले पुनरावृत्त गरिरहनु दुर्भाग्य हो ।

निजी हुन् या सरकारी सबै शैक्षिक संस्थाले विद्यार्थीमाथि कुनै न कुनै रूपमा दण्ड सजाय दिने गरिरहेको यथार्थ जिउँदो छ । तुलना गर्ने हो भने निजीमा धेरै हिंसा हुन्छ । निजीमा त डीआई (डिसिप्लिन इन्चार्ज) नै खडा हुन्छ । टाई नलाएको नाउँमा, ढिलो स्कुल आएको नाउँमा, कक्षामा हल्ला गरेको नाउँमा यावत नाममा विद्यार्थीलाई सजाय दिएपछि विद्यार्थीको पढाइप्रतिको रुचि कसरी बढ्ला र ? विद्यार्थीको ध्यान पढाइप्रति नै नहुनु दण्ड सजाय पनि एक मुख्य कारण हो ।

फलानो शिक्षकलाई भन्दिन्छु, ‘बढ्ता चकचक नगर तँ ।’ विद्यार्थीलाई असाध्यै पिट्ने सरलाई अभिभावकले गजबको शिक्षक ठान्थे । ठान्छन् । अनुशासनका नाममा हुने दण्ड सजायको डरलाग्दो तस्वीर अभिभावकसम्म पुर्‍याई सजक बनाउनका लागि पहिला शिक्षक सजक हुन जरुरी छ । बालबालिकाका लागि विद्यालय सुरक्षित स्थान अझै हुन सकिरहेको छैन । लौरीले पिट्नु मात्रै सजाय होइन । बच्चाको मानसमा असर पर्ने गरी गाली गर्नु, रिसाउनु पनि दण्ड सजाय नै हो ।

३४ हजार विद्यालयमा झण्डै ३ लाखभन्दा बढी शिक्षक छन् । स्वयम् शिक्षकहरूले कुनै बेला अनुशासनको नाममा दण्ड सजाय भोगेरै आएका छन् । तर समय, सन्दर्भ, चेतना र शैलीमा व्यापक परिर्वतन आइसकेको छ । शिक्षकले आफ्नो विगत अहिले पुनरावृत्त गरिरहनु दुर्भाग्य हो ।

गायक तथा संगीतकार गोपाल योञ्जन सबैलाई भन्थे रे, ‘बगिरहनुपर्छ है बगिरहनुपर्छ ।’ शिक्षकको अर्को अर्थ गतिशील हुनु पनि हो । गतिशील हुनेहरूले लौरो बोक्दैनन् । लौरो बोक्नु भनेको शिक्षकले आफ्नो विगत बोक्नु हो । लौरोले न त विद्यार्थीलाई सिकाउँछ, न त टिकाउँछ नै । लौरो बोक्नु त स्थिर पो हुनु हो ।

सकिन्छ मायाले सिकाऔँ । सकिँदैन माया मात्रै गरौँ । बच्चाले आफ्नो बाटो आफैँ रोज्छ ।

०००

मेरो बाल सखी टंकले झैँ आजका दिनसम्म पनि कैयौँ टंकले उही कथा भोगिरहनुपरेको छ । हातमा लौरो होइन, अनुहारमा मुस्कान र हृदयमा प्रेम लिएर कक्षाकोठामा प्रवेश गर्ने शिक्षक नै विद्यार्थीका लागि महान् शिक्षक हुन् ।

एउटा भनाइ छ, ‘तपाईंले के सिकाउनुभयो, बालबालिकाले त्यो सम्झिदैनन् । उनीहरूले त तपाईं कस्तो हुनुहुन्छ, तपाईंको व्यवहारचाहिँ जिन्दगीभरि सम्झिरहन्छन् ।’ निगालोको लौरीले आँखामा स्याँप्प हान्ने शिक्षकलाई टंकले पनि सायद सम्झिरहेको छ होला ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत १०, २०७७ १४:४०