टन्टलापुर घामले तातिएको सप्तकोसी किनार, बाँसको खाँबोमा अडिएको सानो छाप्रोमा दुर्गा राईको पसल छ । धनकुटा र उदयपुर जिल्लाको सिमाना छुट्याउने सप्तकोसी किनारमा रहेको दुर्गाको ‘मौसमी’ पसलमा विरोधको प्रतीक कालो ब्यानर झुण्ड्याइएकाे छ ।
‘किराँत सभ्यताको धरोहर ‘खुवालुङ’माथिको अतिक्रमण र दमनविरुद्ध विरोध कार्यक्रम’ लेखिएको छ ब्यानरमा । उनी व्यापार होइन, खुवालुङ जोगाउन बालुवा किनारमा छाप्रो हालेर बसेकी छन् जस्तो लाग्छ ।
दुधकोसी र सुनकोसी मिसिएर बनेको कोसीमा अरुण, तमोर मिसिने संगमको किनारमै छ दुर्गाको पसल । ८ फागुनयता उनको पसलमा सामान किन्नेहरूको भन्दा खुवालुङका बारेमा जिज्ञासा व्यक्त गर्नेहरूको भीड हुन्छ ।
कोसीमा इन्धनबाट चल्ने साना डुङ्गा चल्न थालेपछि उनले पसल राख्न सुरु गरेकी हुन् । अब हिउँद सुरु भएसँगै सप्तकोसीमा डुङ्गा चल्न बन्द हुनेछन्, अनि उनको पसल पनि त बन्द हुनेछ ।
सुनसरीको चतराबाट बराहक्षेत्र, त्रिवेणी (खुवालुङ रहेको स्थान) हुँदै भोजपुरको हसनपुरसम्म चलिरहेको बोटलाई लक्षित गरेर दुर्गाले पसल राखेकी हुन् ।
धनकुटा साँघुरीगढी गाउँपालिका– १० की दुर्गालाई आफ्नो पसलभन्दा बढ्ता चिन्ता खुवालुङको छ । उनको अस्थाई पसल नजिकै छ खुवालुङ ।
कोसीमा मिसिने अरुण र तमोरको संगमस्थलमा रहेको खुवालुङले गर्दा ठूला बोट सञ्चालनमा बाधा भएको कुरा उठ्यो । ८ फागुनमा विराटनगर पुगेका प्रधानमन्त्री केपी ओलीले खुवालुङलाई इंगित गर्दै भनेका थिए, ‘पानीजहाजले चतराबाट ११ मिनेटमा भोजपुर पुर्याउँछ र ल्याउँछ । त्यहाँ बाधा भएको एउटा ढुंगोलाई क्रेन लगाएर फुटाउँदै छौँ र नदीको बाटो क्लियर गर्दै छौँ ।’
किरातहरुको मिथ, संस्कृति र सभ्यतासँग जोडिएको खुवालुङ फुटाउने प्रधानमन्त्रीको अभिव्यक्तिपछि किराँत समुदाय आक्रोशित भएको छ । पानीजहाजका लागि आफ्नो सभ्यता जोडिएको ढुंगोको बलि चढाइने हो कि भने चिन्ता पनि भएको छ ।
‘हाम्रो देउता हो खुवालुङ,’ दुर्गा भन्छिन्, ‘हाम्रो सबै संस्कार यही ढुङ्गाबाट सुरु हुन्छ ।’
पानीजहाज सपनाको ह्याङ ओभरमा खुवालुङलाई ढुंङ्गा मात्र देखेका प्रधानमन्त्री ओलीले भुलिगए खुवालुङसँग किराँतहरूको जरा जोडिएको छ भनेर । जनकऋषि राई (चाम्लिङ) खुवालुङ शीर्षकको कवितामा लेख्छन्:
'तिमी ढुङ्गा देखिरहेका छौ
त्यही ढुङ्गाबाट मेरो इतिहास सुरु हुन्छ
बगिरहेको नदीको आवाज सङ्गीत हुन्छ
मेरो सौन्दर्य त्यही छ्यालुङ्माबाट उठेको हो
तप्प चुहिएको रगतसँग
मेरो सिमान्त कथा त्यही ढुङ्गासँग जीवन्त छ ।’
किराँत समुदाय अहिले खुवालुङ जोगाउन लागिपरेको छ । २४ फागुनमा किराँत राई विद्यार्थी संगठनले ‘खुवालुङ मास्न पाइँदैन’ भन्दै र्याली नै निकाल्यो । खुवालुङ क्षेत्र संरक्षण समितिले प्रदेश सरकार, स्थानीय सरकारलाई खुवालुङ नफुटाउन चेतावनी दिइरहेको छ ।
खुवालुङक्षेत्रका डुङ्गामा ‘खुवालुङ मास्न पाइँदैन,’ ‘खुवालुङ किराँतको सभ्यता हो,’ ‘जय किराँत/खुवालुङ,’ लेखिएका छन् ।
खुवालुङ क्षेत्र संरक्षण समितिका सचिव दिला राई विकासका नाममा आफ्नो समुदायको संस्कृति र सभ्यता जोडिएको बिम्ब मास्न नदिने बताउँछिन् । ‘खुवालुङसँग हाम्रो जरा जोडिएको छ । हामी जरा काट्न/उखेल्न दिँदैनौँ ।’
मन्धुमका अध्येता तथा किराँत राई धर्म संस्कृत संघका सदस्यसमेत रहेका इन्द्रकुमार राई खुवालुङ मन्धुम/मुन्दुममा समेत खुवालुङको प्रसंग उल्लेख भएको बताउँछन् ।
किराँतका पुर्खाहरू नदी पछ्याउँदै हिँडेका थिए । खुवालुङ क्षेत्रमा पुगेपछि किराँतका विभिन्न शाखा अरुण, तमोर, सुनकोसी, दुधकोसी पछ्याउँदै गएको बताए इन्द्रकुमारले ।
किराँतका पुर्खाले नदी किनारको बाटो पहिल्याएको यो स्थानमा अहिले पनि किराँतहरूले पूजाआजा गर्ने गर्छन् । प्रधानमन्त्री ओलीले किराँत सभ्यतामाथि नै धावा बोलेकोमा आक्रोशित सुनिएका इन्द्रकुमार भन्छन्, ‘तपाईं (ओली)ले भने पशुपतिमा जलहरी चढाउने, रामको मूर्ति/मन्दिर बनाउने । तर, हाम्रा पितापुर्खा जोडिएको थलो भने मास्न खोज्ने, यो कस्तो न्याय हो ?’
प्रकृति पुजक किराँतीको सभ्यता जोडिएको खुवालुङलाई ढुङ्गाको रूपमा मात्र नलिन चेतावनी दिन्छन् लेखक तथा अध्येता राजन मुकारुङ । मुकारुङ भन्छन्, ‘खुवालुङलाई ढुङ्गाका रूपमा मात्र नलिनुहोस् । यो समग्र किराँत सभ्यताको बिम्ब हो ।’
संस्कृतिविद् चन्द्र हतुवालीले ‘किराँत राई संस्कृति’ नामक पुस्तकमा उल्लेख गरेअनुसार ‘प्राचीन किराँत बसोबास क्षेत्रको सीमाढुङ्गाको रूपमा खुवालुङलाई लिइन्छ ।’ खुवालुङमा किराँती समुदायका मिथहरू जोडिएका छन् । प्रकृतिको आराधना गर्दै ‘खुवालुङ’ पुगेपछि बिजुवाले गीत र नाचको लय बदल्ने गरेको बताउँछन इन्द्रकुमार ।
खुवालुङ फुटाउनुभन्दा चतराधाम, बराहक्षेत्र, त्रिवेणीक्षेत्र र खुवालुङक्षेत्र जोडेर धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्यटकीयस्थल बनाउन सकिने सुझाउँछन् खुवालुङक्षेत्र संरक्षण समितिका संयोजक बलराम राई ।
'यो फुटायो भने के हुन्छ त ? अहिलेको त होइन त यो ? हाम्रो त पुर्खाको इतिहास जोडिएको पो छ त हौ । पस्न त सकिँदैन, हामी पनि पौडी खेल्छौँ ।'
खुवालुङ क्षेत्रमा माछा मार्दै गर्दा भेटिएका वीरबहादुर राई खुवालुङ फुटाउन हुँदैन भन्छन् । बोट चलाउने उपाय सुझाउँदै उनी भन्छन, ‘बोट ठोकिन्छ भने, पानी मोडेर अर्को बाटो बनाउनुपर्यो । हाम्रो उँधौलीदेखि उँभौली, जन्मदेखि मृत्यु संस्कार जोडिएको ढुङ्गा फुटाउन त मिलेन नि ।’
खुवालुङ फुटाउने प्रधानमन्त्रीको अभिव्यक्तिपछि आक्रोशित बनेका किराँत समुदायले प्रदेश १ का मुख्यमन्त्री शेरधन राईलाई ज्ञापनपत्र पनि बुझाइसकेका छन् । हालै मात्र मुख्यमन्त्री राईले उक्त ढुङ्गा फुटाउनका लागि औपचारिक तवरमा निर्णय नभएको बताउँछन् ।
तर, मुख्यमन्त्रीले ढुङ्गा फुटाउने निर्णय नभएको बताएको दुई दिन पछाडि खुवालुङ संरक्षण समितिका अभियन्तालाई भने प्रहरीले पक्राउ गर्यो । ‘बोट नचलेर मेरो पसल बन्द भए पनि केही छैन । तर, खुवालुङ भने फुटाइनु हुँदैन,’ दुर्गा राई दृढ सुनिन्छिन् ।मानिसको जरा उखेल्ने विकास आफूलाई नचाहिएको भन्दै इन्द्रकुमार भन्छन्, ‘हाम्रो जरा उखेल्ने, सभ्यता मास्ने विकास चाहिँदैन हामीलाई ।’
प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत १, २०७७ १७:१४
