प्रचण्ड–माधव सम्बन्धः हनिमुन नसकिँदै टुटेको राजनीतिक सहयात्रा

A+ A A-

भनिन्छ, १२ वर्षमा खोला फर्किन्छ । पूर्वप्रधानमन्त्रीद्वय पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड' र माधव नेपालको हकमा भने १० वर्षमै राजनीतिक सम्बन्धको खोला फर्कियो ।

दशकअघि नेता नेपाल प्रधानमन्त्री हुँदा उनको सरकारलाई कठपुतली भन्दै प्रचण्डले सडक आन्दोलन चर्काएका थिए । दशकपछि दुवै नेता ‘हामी यता छौँ’ प्ले कार्ड लिएर माइतीघर मण्डलामा धर्ना बस्नुपर्ने स्थिति आइलाग्यो । आमने–सामने हुँदा होस् वा सँगसँगै रहँदा, प्रचण्ड–नेपालको सम्बन्धमा भने अनौठो निरन्तरता देखिन्छ ।

प्रधानसेनापति रुक्माङ्गत कटुवाललाई हटाउने सरकारको निर्णय राष्ट्रपति रामवरण यादवले असंवैधानिक ढंगले उल्ट्याइदिएपछि प्रधानमन्त्री प्रचण्ड अप्ठेरोमा परे र तत्कालै राजीनामा गर्नुपर्‍यो । संसदको सबैभन्दा ठूलो दल माओवादीलाई सरकारबाहिर राखेर कांग्रेस, एमाले र मधेसकेन्द्रित दलको गठबन्धनबाट प्रधानमन्त्री बनेका थिए, नेपाल ।

त्यो सबै भारतीय डिजाइनमा भएको भन्दै माओवादी सडक आन्दोलनमा उत्रियो । छदिने हड्तालको अन्तिम दिन २२ वैशाख २०६७ को बानेश्वर सभालाई सम्बोधन गर्दै अध्यक्ष प्रचण्डले भनेका थिए, ‘यो कठपुतली सरकार हो । हामी नोकर (सरकार) सँग होइन, अब मालिक (भारत) सँगै वार्ता गर्छौं ।’

त्यसो भनेर हडताल अन्त्य गरेका प्रचण्ड र प्रधानमन्त्री नेपालबीच भोलिपल्ट संविधानसभा बैठकमा अनौठो दृश्य देखियो । नेपालले कोटको खल्तीबाट चस्मा निकाले र प्रचण्डको टेबुलमा राखिदिए ।

त्यो चस्माको रहस्य त्यतिबेला खुल्यो, जब अखबारमा मदिराले लट्ठिएका प्रचण्ड प्रधानमन्त्री नेपाल र ईश्वर पोखरेलसँग अंकमाल गरेको तस्वीर छापियो । दिउँसो सरकारविरुद्ध चर्को भाषण गरेका प्रचण्ड राति प्रधानमन्त्रीको रात्रिभोजमा सामेल भएका रहेछन् । नेपालनिकट व्यवसायीको धुम्बाराहीस्थित घरमा त्यो जमघट भएको थियो । त्यो जमघटमा पनि प्रचण्डले ‘नेपालमा मलाई सबैभन्दा मन पर्ने नेता नै तपाईं हो’ भन्दै प्रशंसा गरेको नेपालले आफ्नो सचिवालयमा सुनाएका थिए ।

हडताल अन्त्य गरेका प्रचण्ड र प्रधानमन्त्री नेपालबीच भोलिपल्ट संविधानसभा बैठकमा अनौठो दृश्य देखियो । नेपालले कोटको खल्तीबाट चस्मा निकाले र प्रचण्डको टेबुलमा राखिदिए । त्यो चस्माको रहस्य त्यतिबेला खुल्यो, जब अखबारमा मदिराले लट्ठिएका प्रचण्ड प्रधानमन्त्री नेपाल र ईश्वर पोखरेलसँग अंकमाल गरेको तस्वीर छापियो । दिउँसो सरकारविरुद्ध चर्को भाषण गरेका प्रचण्ड राति प्रधानमन्त्रीको रात्रिभोजमा सामेल भएका रहेछन् ।

दशक लामो सशस्त्र द्वन्द्वपछि माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आयो । २०६४ को पहिलो संविधानसभा निर्वाचनमा प्रत्यक्षतर्फ झण्डै बहुमत जितेपछि प्रचण्डमा दम्भ पलायो । उनी आफ्नै वचनबाट पछि हट्न थाले । सुरुमा उनले २०६२/०६३ को जनआन्दोलनका कमाण्डर गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई राष्ट्रपति बनाउने वचनबाट पछि हटे । त्यस्तै, प्रस्ताव उनले एमाले महासचिव माधव नेपाललाई पनि गरे ।

एमाले तेस्रो भएको थियो, नेपाल स्वयम् दुई ठाउँबाट चुनाव हारेका थिए । पराजयको त्यो पीडामा मल्हम हुने ठानेरै होला, प्रचण्डको प्रस्तावमा राजी भइसकेका थिए । तर, माओवादीले अन्तिम बेलामा आएर रामराजाप्रसाद सिंहलाई उम्मेदवार बनायो । त्यसको झोँकमा कांग्रेस, एमाले र मधेसी जनअधिकार फोरमले राष्ट्रपति, सभामुख र उपराष्ट्रपति पदको भागवण्डा गरेर माओवादीलाई एक्ल्याए । प्रचण्डको राजीनामापछि त्यही गठबन्धनको सरकार बन्यो ।

पहिलो संविधानसभामा पराजित नेपाल प्रचण्डकै जोडबलमा सभासद् मनोनीत भएका थिए । संविधान निर्माणमा भूमिका खेल्न मनोनीत गरिएका नेपाल प्रधानमन्त्री भएपछि प्रचण्डले उनीप्रति कडा टिप्पणी गर्न थाले । प्रचण्ड र नेपालबीच त्यतिबेला खुबै घोचपेच चल्यो । आफूले अमृत ठानेर संविधानसभामा ल्याएको तर नेपाल विषवृक्ष बनेको प्रचण्डको टिप्पणी थियो । प्रत्युत्तरमा नेपालले देशवासीलाई सम्बोधन गर्ने क्रममा भनेका थिए, ‘न म विषवृक्ष हुँ, न त कल्पवृक्ष नै । तर, म यस्तो वृक्ष बन्न चाहन्छु जसले नेपाली जनतालाई सकेसम्म मीठो फल दिन प्रयत्न गर्नेछ । नसके बाटो हिँड्ने बटुवालाई छहारी अवश्य दिनेछु ।’

पञ्चायतमा चिनजान, द्वन्द्वकालमा निकट

प्रचण्ड र माधव नेपालको चिनजान २०४२ सालतिर भएको हो । पञ्चायतविरुद्ध आन्दोलन तयारी हुँदै थियो । त्यतिबेला दुवै आ-आफ्नो पार्टीका काठमाडौँ जिल्ला इन्चार्ज थिए । भूमिगत रूपमै उनीहरूको भेट हुन्थ्यो । खासगरी विद्यार्थी र शिक्षक आन्दोलनमा तत्कालीन माले र चौमसँगसँगै रहेकाले बेलाबेला भेट भइरहन्थ्यो ।

पहिलो जनआन्दोलन सफल भएपछि भने उनीहरूबीच सम्पर्क पातलियो । २०५१ को एमाले अल्पमतको सरकार बाहिरिएको छ महिनापछि १ फागुनमा प्रचण्ड नेतृत्वमा माओवादीले सशस्त्र विद्रोह सुरु गर्‍यो । प्रचण्ड भूमिगत थिए, उनको पार्टीले छिटफुट हिंसात्मक गतिविधि सुरु गरिसकेको थियो । टुटेको सम्बन्ध जोड्दै २०५४ सालतिर प्रचण्डले नेपाललाई फोन गरेका थिए ।

माओवादीले सुरुमा वामशक्तिसँग सहकार्य गर्ने र सहयोग लिने योजना बनाएको थियो । सबैभन्दा ठूलो कम्युनिस्ट पार्टीको महासचिव भएकाले प्रचण्ड नेपालसँग सम्पर्कमै बसेका थिए । त्यसैले युद्ध सुरु भएको चार वर्षपछि २०५५ मा पहिलो पटक उनीहरूबीच भारतको पटनामा भेट्ने सल्लाह भयो । त्यो भेट सामान्य छलफलमै टुंगियो ।

त्यसको केही समयपछि अर्को प्रचण्ड–माधवको अर्को भेट पनि पटनामै भयो । त्यो भेटमा प्रचण्डले मोहन बैद्य र कृष्णबहादुर महरालाई पनि सँगै ल्याएका थिए । त्यसपछिको भेट गोरखपुरमा भयो । त्यसपछि हो, सिलगुढीमा वाम पार्टीहरूको बैठक बसेको । त्यो चर्चित बैठकमा एमाले महासचिव नेपालदेखि नारायणमान विजुक्छेसम्म पुगेका थिए । त्यतिबेलै एकले अर्कालाई सघाउने नौबुँदे सहमति गर्न लागिएको थियो । तर, संविधानसभामा जान नसकिने भन्दै नेपालले असहमति राखे । त्यसैले कुनै ठोस निर्णय नगरेरै बैठक सकियो ।

त्यसपछि पनि प्रचण्ड–नेपालको संवाद शृंखला रोकिएन । उनीहरूबीच भारतको लखनउमा छलफल भयो । एमाले महासचिव नेपाल नेता युवराज ज्ञवाली र गोविन्द कोइरालालाई साथै लिएर नेपालगन्जहुँदै लखनउ गएका थिए । माओवादीले त्यतिबेला एमाले कार्यकर्तामाथिको आक्रमण तीव्र पारेका थिए । झण्डै ३ सय कार्यकर्ता मारिएका थिए । दुई नेताको भेटको एउटा उद्देश्य आपसी तिक्तता कम गर्नुथियो । तर, नेपाल फर्किएको भोलिपल्ट दाङ पुगेर कार्यकर्ताको मनोबल बढाउने गरी माओवादीलाई रक्तपिपासु मात्र भनेनन्, आवश्यक परे प्रतिकार गर्न पनि आह्वान गरिदिए ।

गाउँगाउँमा माओवादीबाट एमाले कार्यकर्ता मारिइरहेका थिए, लखेटिइरहेका थिए । त्यो पृष्ठभूमिमा एमाले–माओवादीबीच तिक्तता गहिरिएको थियो । वैचारिक मात्र नभई भौतिक रूपमै एमाले प्रतिकारमा उत्रिने स्थिति आएपछि प्रचण्डले रोल्पामा भेटेर सहमति गर्ने प्रस्ताव पठाए । लखनउ भेटपछि नेपाललाई सुरक्षाकर्मीले कडा निगरानीमा राखेको थियो । त्यसैले उनले पार्टीमा छलफलसमेत नगरेरै वामदेव गौतम र युवराज ज्ञवालीलाई पठाए । त्यतिबेला एमाले र माओवादीबीच छबुँदे सहमति गरिएको थियो ।

१२ बुँदे सहमतिमार्फत प्रचण्डलाई शान्ति प्रक्रियामा ल्याउन पनि नेता नेपालले भूमिका खेलेका थिए । २०६२ को कात्तिक अन्तिम साता केपी ओली र अमृत बोहोरासहित नेपाल नयाँ दिल्लीमा थिए । उनले त्यहाँ प्रचण्डलाई खोजे । माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड रोल्पामा रहेको थाहा पाएपछि नारायणकाजी श्रेष्ठलाई पठाएर नयाँ दिल्ली ल्याएको उनी बताउँछन् ।

सात दलसँग सहमति गर्न उनले प्रचण्डलाई नयाँ दिल्ली बोलाएर आफूचाहिँ काठमाडौं फर्किए । एमालेको राष्ट्रिय कार्यकर्ता भेलामै उनले भनेका थिए, ओलीजी र मैले दिल्लीमा होल बडी चेक गरेका छौँ । रिपोर्ट लिन केही दिनमै जानुपर्नेछ ।

त्यसरी नयाँ दिल्ली पुगेका नेताहरूबीच ७ मंसिर ०६२ मा १२ बुँदे सहमति भयो । सात पार्टी र माओवादीबीच निरंकुश राजतन्त्रको अन्त्य र प्रजातन्त्रका लागि संयुक्त जनआन्दोलन गर्ने सहमति भएको थियो । माओवादीलाई संसदवादी पार्टीहरूसँग संयुक्त आन्दोलन गर्न र शान्तिपूर्ण अवतरणका लागि त्यो सहमतिले सहयोग पुर्‍याएको थियो ।

यति आत्मीय ढंगले अघि बढेको अध्यक्षद्वयको राजनीतिक सहयात्राले भने हनिमुन समय पूरा गर्न पनि पाएन । सर्वोच्च अदालतको २३ फागुनको फैसलाले उनीहरू पूर्ववत् पार्टीहरूमा फर्किनुपर्ने भयो । पेरिसडाँडामा बिदाइ बैठक गरेर छुट्टिँदै गर्दा पनि दुवैले छिट्टै मिलन हुने आशा राखेका छन् ।

हनिमुन नसकिँदै टुट्यो सहयात्रा

प्रधानमन्त्री केपी ओलीले ५ पुसमा प्रतिनिधिसभा विघटन गरेको पर्सिपल्ट बबरमहलमा बसेको नेकपा प्रचण्ड–नेपाल समूहको बैठकले ओलीलाई हटाउँदै नेपाललाई पार्टी अध्यक्ष चयन गर्‍यो । विभाजित पार्टीमा प्रचण्ड र नेपाल समान वरीयताका अध्यक्ष बने । त्यहीँबाट सुरु भएको थियो, अध्यक्षद्वयको आपसी प्रशंसासहितको राजनीतिक लगनगाँठो ।

‘म माधवको पक्षमा गएकै हो । त्यसो भनेर के बिग्रन्छ ? माधवजी मेरो पक्षमा, म माधवजीको पक्षमा । एकता गरेको हो नि हामीले, ओरिजिनल सहमति हो’, २८ पुसमा पोखरामा आफूनिकट प्रदेशस्तरीय भेलालाई सम्बोधन गर्दै प्रचण्डले नेता नेपालको प्रशंसा गरे, ‘केपीभन्दा माधव नेपाल हजार गुणा इमानदार, क्रान्तिकारी, पारदर्शी र सुशासनको पक्षधर हुनुहुन्छ ।’

नेता नेपालले पनि दाङ पुगेर प्रचण्डको प्रशंसा गरे । पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरालाई छेउमा राखेर उनले ३ माघमा पत्रकार सम्मेलनमा भने, ‘प्रचण्डजस्तो व्यवहारमा इमानदार कोही छैनन् ।’

यति आत्मीय ढंगले अघि बढेको अध्यक्षद्वयको राजनीतिक सहयात्राले भने हनिमुन समय पूरा गर्न पनि पाएन । सर्वोच्च अदालतको २३ फागुनको फैसलाले उनीहरू पूर्ववत् पार्टीहरूमा फर्किनुपर्ने भयो । पेरिसडाँडामा बिदाइ बैठक गरेर छुट्टिँदै गर्दा पनि दुवैले छिट्टै मिलन हुने आशा राखेका छन् ।

आफ्नै नेतृत्वमा बारम्बार बैठक बसेर साधारण सदस्यबाट पनि निष्कासन गरिएका ओलीलाई अध्यक्ष मान्न अहिले नेता नेपाललाई असजिलो भइरहेको छ । त्यसमाथि, ओलीले नेपाल पक्षलाई पेलेर जाने नीति लिएको प्रस्टै देखिन्छ । यस्तोमा उनलाई पक्कै प्रचण्डको सम्झना आइरहेको होला ।

प्रचण्ड पनि नेपाल पक्षले एमाले क्याप्चर गर्नेमा विश्वस्त छन् । एमाले कब्जा गरेर वा त्यहाँबाट विद्रोह गरेर नेपाल आफूसँगै एकता गर्न आउने अपेक्षा गर्दै उनले २८ फागुनमा बुटवल पुगेर माओवादी कार्यकर्तालाई निर्देशन दिए, ‘माधवजीहरूलाई पिन्च हुने काम नगर्नु ।’

प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत १, २०७७ ०८:५८