चेर्निशेभ्स्कीको उपन्यास र चक्रे साइँलाकी स्वास्नी

A+ A A-

जार शासनका डङ्का डडाउने विश्वप्रख्यात क्रान्तिकारीले यस उपन्यासको प्रशंसा गर्दै भने, 'तपाईंको ओठमा आमाको दूध सुकेको छैन भने यो उपन्यासलाई पढ्न बेकार छ ।' यो कुरो घुम्दैफिर्दै चक्रे साइँलाको कानमा आइपुग्यो । पुस्तक भनेपछि भातको गाँस छाडेर दौडिने मान्छे हो साइँलो । यो कुरो कानमा परेदेखि पुस्तक नपाएसम्म उसले अलिकति पनि शान्तिले सास फेरेन ।

आज उसले विवाह गरेको दश वर्ष भयो, तर पुस्तक किनेको एघार वर्ष । जे भए पनि पुस्तक एक वर्षपहिले नै किनेछ र यस उपन्यासबाट स्वास्नीलाई अर्ती दिन सजिलो भयो ।

एक दिन बेलुका तकियामा टाउको लडाएपछि स्वास्नीको मुखतिर फर्केर भनेथ्यो, 'तिमीले आफ्नाे वैवाहिक जीवनलाई व्यक्तिगत रूपमा कसरी बुझेकी छौ ? आफ्नाे जीवनकालभरि कस्तो खालकी स्वास्नीमान्छे बन्न चाहन्छ्यौ ? के तिमीले आफ्नाे जीवनको विषयमा केही त्यस्ता गम्भीर प्रश्न र त्यसका गम्भीर उत्तरका बारेमा सोचेकी छौ ?'

मागी विवाहमा परेकी साइँलीको कानमा वज्रबराबरको प्रश्न पर्‍यो । उसले सोची, ‘पोइ मोराले सुखमै पाल्छ भन्ने सोचेको त गम्भीर प्रश्न पो साेध्न लाग्यो ।' प्रश्नपछि उसले भनी, 'मैले कुरो बुझिनँ ।'

साइँलाले कुरो प्रस्ट पार्दै भन्यो, 'हाम्रो समाजमा विवाहपछि नर–नारी दुवैका स्वतन्त्रता वध भएका छन्, अझ बढी नारीका स्वतन्त्रता । म बन्धनयुक्त वैवाहिक जीवनको विरुद्धमा छु । चुनौती यो छ, स्वतन्त्रताका लागि हामी दुवैले आ–आफ्नाे आर्थिक पाटोलाई मजबुत बनाउनुपर्छ । यस विषयमा तिमीले के सोचेकी छौ ?'

कल्पनै नगरेको कुरो के सोच्नु ? गाउँमा बुढापाकाले आशीर्वाद दिँदा 'जागिरे पोइ पाएस्' भनेका थिए । पाएको जागिरे पोइले 'आर्थिक पाटो आफ्नै हुनुपर्छ' भन्छ । पोइले चार गाँस भात पनि खुवाउने हो कि नखुवाउने हो । साइँलीलाई पिर पो परेर आउन लाग्यो ।

स्वास्नीबाट कुनै जवाफ नआएपछि चक्रे साइँलाले सिरानी खोतलेर एउटा किताब देखायाे, 'हेर यी ।' उसले पिलिक्क हेरी । अचम्मै लाग्यो उसलाई । सुनचाँदी, रुपैयाँ, नोट पैसा देखाउला भनेकाे त किताब पो देखाउँछ ! ऊ केही बोलिन ।

'यो के किताब हो तिमीलाई थाहा छ ?'

उसले 'थाहा छैन' भनेर मुन्टो हल्लाई । उसलाई डर पनि लागेर आयो । किताबको बाहिरी गाथामा लेखिएको छ- के गर्ने ?

अब के गर्ने त ? के गर्ने ? के गर्ने ? उसलाई त तत्कालै आँखैअगाडि सुमेरु पर्वत खडा भएजस्तो भयो ।

स्वास्नीको अनुहारले केही नबताउने पारा देखेपछि ऊ आफैँ भन्न लाग्यो, 'यो एउटा यस्तो उपन्यास हो, यसलाई रुस देशका एक महान् लेखक ‘निकोलाई चेर्निशेभ्स्की’ले राजनीतिक बन्दीको रूपमा बन्दीगृहमा बस्दा लेखेका हुन् । यो उपन्यासले मानिसलाई आर्थिक जीवनको महत्त्वपूर्ण पाठ्यपुस्तकको रूपमा बुझाउँछ । यहाँ एक जना यस्तो नारी पात्र छिन्, जसले आफ्नाे एक स्वतन्त्र सिलाइ संस्था स्थापना गरी आर्थिक जीवनलाई मजबुत गराउँदै सुखी, सुन्दर, उज्ज्वल भविष्यतिर उतार्ने प्रयत्न गरिरहेकी छन् । आजभन्दा एक सय पचास वर्षपहिले लेखेको यो उपन्यासले मानिसलाई आर्थिक रूपमा, पारिवारिक रूपमा, सामाजिक रूपमा, यौनमा या प्रेममा, कसरी स्वतन्त्र भई जिउन सकिन्छ भन्ने कुरामा अति जटिल तरिकाले बुझाइएको छ । तिमीले पनि यो उपन्यास पढ्यौ भने यहाँकी एक जुझारु हिम्मतवाली ‘वेरा पावलोब्ना’बाट केही महत्त्वपूर्ण कुरा सिक्ने कोसिस गर्दिनौ होला र ?'

पच्चीस गतेको दिन पनि बितेर गयो । उसले भनेको काल आएन । छब्बीस गते फेरि उसले अर्को घोषणा गरी, 'साइँला, अब म अर्को महिनाको पन्ध्र गते मर्छु ।'

लोग्नेको यति कुरा सुनेपछि उसले अलिकति कान ठाडो पार्दै बुझ्न खोजेकी थिई । 'हैन कुरो त आफ्नै लागि पो, राम्रो छ कि क्या हो ?', र उसले त्यसलाई पढ्न लागी ।

एक महिना पढी, कुरो त्यही एउटा बुझी । अर्को महिना पढी फेरि त्यही कुरा बुझी । सिलाइ संस्था खोल्ने कुरो । लेनिनले त्यसै कहाँ भनेका हुन् र, जसको दूधेओठ सुकेको छैन, त्यसलाई बुझ्न गारो छ भनेर । हैन सिलाइ नै खोल्दा उल्का हुने रै'छ कि क्या हो भनेर उसले सिलाइको काम सिकी । एउटा सिलाइ पसल खोली ।

आफ्नी श्रीमतीको सिलाइ पसल देख्दा चक्रे साइँलालाई साह्रै खुसी लाग्थ्यो र पेसामा दत्तचित्त भएर लागेको देख्दा उपन्यासकी प्रमुख नायिका वेरा पावलोब्नाको सिङ्गो आकृति आफ्नै श्रीमतीमा सजिएको देख्थ्यो । अनि लेखकलाई धन्यवाद दिन्थ्यो, 'क्या उपन्यास लेख्यौ बुढा । यस्तो पो उपन्यास ... ... ... ।'

श्रीमतीको सिलाइ पसल खासै लामो समय टिकेन । दिनदिनै सहरको बदलिँदोँ फेसनसँग सीपमा पोख्त हुँदै जानुपर्ने भएर हो या अरु के भएर हो, उसले सिलाइ पसल छाडी । मानिस स्वतन्त्र तरिकाले श्रममा रमाउन पाउनुपर्छ भन्ने सिद्धान्त भएर नै चक्रे साइँलाले यस विषयमा एक शब्द पनि बोलेन । कुनै काम गर्नु, छाड्नु उसको नितान्त आफ्नाे कुरा हो । र साइँली पनि केही बोलिन । आखिर श्रममा स्वतन्त्र भएर आफ्नाे व्यक्तिगत जीवनको आर्थिक पाटोलाई मजबुत बनाउने कुरामा पहिल्यै सम्झौता भएको छ । दोस्रो कुराको अब के जरुरत !

साइँलीको जीवन यस्तोसँग बदलियो कि स्वतन्त्र श्रमले उसको जीवनमा ठूलो परिवर्तन आयो । आर्थिक सम्पन्नताले उसको जीवनमा ठूलो झकिझकाउ ल्यायो । लाउनमा होस् या खानमा होस्, डुल्नमा होस् या रमाउनमा, उसको जीवनमा नपुग केही रहेन । स्वतन्त्र श्रम, स्वतन्त्र मन, यति मात्र हैन, साइँला र साइँलीमा राम्रो मिलाप छ । यस्तो देख्दा कति आरिसेहरूको मनमा डाहा उत्पन्न हुन्थ्यो । आरिसेले कहिले साइँलीको कानमा आएर भन्थे, 'यो लुतेसँग के बस्छ्यौ मैयाँ, तिमीसँग त म पो सुहाउँछु ... ... ... ।' घरी साइँलाको कानमा पुग्थ्यो, 'तिम्री स्वास्नी त बिग्रेर खत्तम भई, त्यस्ती पतार्नीसँग के बस्छौ तिमी ... ... ... ?' र पनि यो जोडी कसैका कुरा सुन्दैन, आफ्नै विचारमा अटल रहन्छ ।

विवाहित जीवनको दश वर्षपछि समस्या एउटा देखा पर्‍यो । साइँलीलाई सुगर रोगले समात्यो । यसमा त्यति ठूलो जटिल कुरा त केही छैन, र पनि साइँली आजै मर्ने कि भोलि मर्ने कल्पनामा डुब्न लागी । उसले कति मान्छेको सुगर रोगकै कारणले मृत्यु भएको सुन्दै आएकी थिई । अब आफूलाई पनि यही रोगले लान्छ भन्ने पिरले हुन सक्छ, जति सम्झाए पनि साइँलाका सबै उपाय फेल भइसके । ‘यति सानो कुरामा स्वास्नीको आत्मबल कसरी गिर्‍यो ?’ उपाय केही निस्किन्छ कि भन्दै उसले फेरि उही उपन्यास ‘के गर्ने ?’को पाना पल्टाउँदै पढ्न लाग्यो । ऊ जति पाना पल्टाउँथ्यो, उसकी स्वास्नी त्यति नै खेर उसको छेउमा आएर अति निराश हुँदै आफ्नाे मृत्युको घोषणा गर्थी, 'म अब यही पच्चीस गते मर्छु ।'

चौबीस गते बेलुका उसलाई यस्तो लाग्यो, मर्नुभन्दा पहिला अब मीठै खानुपर्‍यो । भोलि मरेपछि कहाँ पाएर खानु ! त्यसैले आजै चबाइदिऊँ ।

तेलमा तारेको मासुसँगै उसले एक गिलास बियर पनि तन्काई । पायल्सको बिमार पनि थियो । भोलिपल्ट त झन् दिसा गर्न गाह्रो भयो । भित्रभित्रै के के ठोसोले घोचेजस्तो भयो । पीडाले तरक्क आँसु झरिसक्दा पनि दिसा झर्दैन । रुँदै साइँलाको काखमा लम्पसार परी र रुन्चे स्वरमा बिलौना पोख्न लागी, 'साइँला, मेरो काल कता हरायो ?'

'पिर नगर, कतै आउँदै होला', साइँलाले भन्यो ।

'म मर्न आँटिसकेँ । सारै पीडा भयो ।'

'मर्न कहाँ यति सजिलो छ र ! मर्नुभन्दा पहिला पीडा भइहाल्छ नि । शान्त रहू ।'

'कसरी शान्त रहनु ?'

'औँलो चुसेर बस न ।'

पच्चीस गतेको दिन पनि बितेर गयो । उसले भनेको काल आएन । छब्बीस गते फेरि उसले अर्को घोषणा गरी, 'साइँला, अब म अर्को महिनाको पन्ध्र गते मर्छु ।'

मर्नुभन्दा पहिला मीठै खान मन पराउने मान्छे हो ऊ । त्यसैले चौध गते बजार डुलेर एक झोला खानेकुरा लिएर आई । पेडा, बर्फी, लड्डु, जेरी, लालमन अरु थुप्रै खानेकुरा । त्यस दिन बेलुका उसले आफ्नाे लोग्नेको मुखमा एक डल्लो लड्डु छिराउँदै भनी, 'साइँला, मेरो मृत्युभन्दा पहिले जीवनको अन्तिम उत्सव कस्तो लागिरहेको छ ?' लड्डुलाई पूर्ण रूपमा निलिसकेर उसले भन्यो, 'एकदम रुनुजस्तै भइरा'को छ ।'

'त्यसो भए रोऊ न त । म तिम्रा आँसुका धारामा मप्रति समर्पित मायाको छाल हेर्न चाहन्छु ।'

साइँलीको कुरा सुनेर साइँलाले भन्यो, 'हेर साइँली, तिमीले भनेजसरी नै मृत्यु आउने भए मृत्युभन्दा पहिले मानिस किन छट्पटाउनुपर्थ्यो ? तिमी गनगन गर्न छाड ।

उसले रुनका लागि अनेक कोसिस गर्‍यो । रोएको मान्छेले जस्तै गरी बिलौनाको स्वर निकाल्यो । शिरलाई झुकायो, भुइँमै घोप्टो पर्‍यो । यो बिलौनामा उसले मायाको कुनै असली ध्वनि तरंग सुनिन । उसलाई आँसु नै हेर्न मन लाग्यो । उसले साइँलाका आँखा खोजी । जब आँखा देखी, आँखामा आँसु देखिन र उसले सोधी, 'साइँला, तिम्रा आँखा कहाँ छन् ?'

'यहीँ छन्', साइलाले देखाउँदै भन्यो ।

'यी त तिम्रा होइनन् । यदि तिम्रा आँखा हुन्थे भने त यी आँखामा आँसुको बाढी लाग्ने थियो ।'

साइँलीको कुरा सुनेर साइँलाले भन्यो, 'हेर साइँली, तिमीले भनेजसरी नै मृत्यु आउने भए मृत्युभन्दा पहिले मानिस किन छट्पटाउनुपर्थ्यो ? तिमी गनगन गर्न छाड । मलाई यो उपन्यास निर्धक्क पढ्न देऊ । बरु थाहा छ ? म यतिखेर कस्तो मीठो कहानीमा पुगेको छु ? यहाँ एउटी नारीको कति चम्किलो आवाज छ । '... ... ... यस बेला मलाई थाहा छैन कि, यदि कुनै बेला म प्रेममा परेँ भने पनि मलाई कस्तो लाग्नेछ ? बस्, मलाई यो थाहा छ कि म कुनै पनि पुरुषका सामु झुक्न चाहन्नँ, म स्वतन्त्र रहन चाहन्छु । कुनै पनि पुरुषप्रति कुनै पनि जिम्मेवारीबाट मुक्त ताकि कुनै पनि पुरुषले यो भन्ने हिम्मत गर्न नसकोस् कि, म उसको आज्ञाअनुसार काम गरुँ, ... ... ... म कसै अर्काको स्वतन्त्रतामाथि अतिक्रमण गर्न चाहन्नँ र न यो नै चाहन्छु कि, कुनै पुरुषले मेरो स्वतन्त्रतामाथि अतिक्रमण गरोस् ।'

ध्यान दिएर सुनिसकेपछि साइँलीले भनी, 'यो कुरो त तिम्रो र मेरो जीवनमा लागू भैसक्यो त ।'

'त्यही त, अब अरु धेरैका जीवनमा लागू हुन बाँकी छ ।'

'अनि म के गरूँ त ?'

'तिमी बाँच ।'

त्यसपछि साइँली केही दिन शान्त रहन्थी, अनि फेरि उही कुरो दोहोर्‍याउँथी, 'साइँला, म यति गतेचाहिँ पक्कै मर्छुजस्तो छ ... ... ... ।'

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत ७, २०७७ ०६:४३