सिरुबारीले सम्झिरहने ‘क्याप्टेन बा’

A+ A A-

कोही सहर झरे, कोही बेलायत, हङकङ अनि भारत पुगेका छन् । ढुंगाले छाएका गाउँका घर एकाधबाहेक सबै बुढापाकाकै भरमा छ । ग्रामीण पर्यटन (होमस्टे) को ‘पायोनियर’ स्याङ्जाको सिरुबारीमा पहिलाको जसरी न गाउँले छन्, न विदेशी पर्यटक पुग्छन् ।

गाउँले कम नै भए पनि रुद्रमान गुरुङले सुरु गरेको अभियान सिरुबारीले भरथेग गरेकै छ । २०५४ सालमा रुद्रमानको अगुवाइमा सिरुबारीलाई ग्रामीण पर्यटकीय गाउँ घोषणा गरिएको थियो । त्यसपछि नेपालका अरु गाउँमा पनि होमस्टे खोल्ने क्रम सुरु भयो ।

‘विदेशको गाउँमा पर्यटक राख्ने गरेको देखेपछि रुद्रमानले हाम्रो गाउँमा पनि गर्नुपर्छ भनेर मिटिङ राखे,’ सिरुबारीका अग्रज ८२ वर्षीय बबरसिंह गुरुङ सम्झन्छन्, ‘विदेशमा केही नभएको ठाउँमा गर्दा रहेछन्, हाम्रो गाउँ त राम्रो छ भनेपछि हुन्छ गरौँ भन्ने भयो ।’

स्व. क्याप्टेन रुद्रमान गुरुङ । उनकै अगुवाइमा २०५४ सालमा स्याङ्जाको सिरुबारीमा देशकै पहिलो घरबास गाउँ खुलेको थियो ।

२०७२ सालमा ८६ वर्षको उमेरमा रुद्रमानको निधन भयो, तर उनलाई सिरुबारीले बिर्सिएको छैन । सिरुबारीमा उनलाई ‘क्याप्टेन बा’, ‘क्याप्टेन सा’ब’ भनेर चिनिन्छ ।

रुद्रमान २००३ सालमा भारतीय सेनामा भर्ती भएका थिए । ठूल्दाइसँग गोरखपुर घुम्न जाँदा सेनामा भर्ती भएका रुद्रमान सन् १९६२ मा भारत र चीनबीचको युद्धमा पनि होमिए । भारतीय सेनाले खटाएको समूहअन्तर्गत उनी चौथो ग्रुपमा रहेर भिडेका थिए । पछि सन् १९७२/७२ मा पाकिस्तानविरुद्ध लाहौरमा भएको लडाइँमा पनि उनी सहभागी थिए ।

जवानबाट भारतीय सेनामा छिरेका रुद्रमान क्याप्टेनसम्म भए । त्यसपछि २०३५ सालमा अवकाश पाए । कांग्रेस विचारधाराका रुद्रमान गाउँ फर्किएर राजनीतिमा लागे । उनी २०४८ सालमा स्याङ्जा क्षेत्र नम्बर १ बाट सांसद पनि बने । विदेशका गाउँमा पैसा लिएर घरमै पाहुना राखेको देखेका उनलाई सिरुबारीमा पनि गर्न सकिन्छ भन्ने लाग्यो ।

गाउँ घुम्न आएका पाहुनालाई स्वागत गर्दै सिरुबारीका महिला । तस्वीरः खेम गुरुङ

२०४८/२०४९ सालतिरै सबै गाउँलेलाई बोलाएर गाउँमा पाहुना बोलाउने प्रस्ताव राखे । रुद्रमानको प्रस्तावमा गाउँलेहरू सहमत भए । सहमतिसँगै बबरसिंहलगायतले प्रश्न गरे– विदेशीहरू त्यत्तिकै आउँदैनन्, के देखाएर ल्याउने ?

गाउँबाट हिमाल देखिँदैन, सुविधा पनि राम्रो छैन भन्ने भएपछि आन्तरिक तयारीमा लाग्ने सहमति जुट्यो । पहिला बाटोघाटो र पानीको सहज व्यवस्था गर्नतर्फ आफूहरू जुट्दा सहमति जनाएको पाँच वर्षपछि मात्रै गाउँमा पाहुना बोलाउन थालिएको बबरसिंहले बताए । ‘गाउँ झाडीले ढाकेको थियो । बाटोघाटो राम्रो बनाउनपर्‍यो भनेर बनाउन थाल्यौँ, पानी सबै घरमा थिएन,’ उनले थपे, ‘विस्तारै सबै व्यवस्थित भयो, अनि २०५४ सालदेखि बल्ल पाहुना ल्याउन थाल्यौँ ।’

सिरुबारीका अग्रज बबरसिंह गुरुङ । तस्वीरः पुकार पुर्जा

बबरसिंह पनि सिरुबारीलाई नेपालकै पहिलो ग्रामीण पर्यटकीय गाउँ बनाउन खटिनेमध्येका हुन् । गाउँमा होमस्टे खुलेपछि उनले पनि घरमा पाहुना राख्न थाले । नाफा राम्रै हुन्थ्यो । पछि बिमार परे ।

स्वास्थ्यले साथ नदिएपछि २०६८ सालदेखि होमस्टे चलाउन छोडे । तर, गाउँमा भएकालाई अहिले पनि उनी हौसला दिइरहन्छन् । ‘एउटै होमस्टेलाई ५० हजार नाफा हुन्थ्यो । अहिले धेरैले छोडिसके,’ बुढ्यौली स्वरमा बबरसिंहले सुनाए, ‘अबको पुस्ताले होमस्टे मेटाउनु हुन्न, सके राम्रो गर्नुपर्छ । बिगार्नु हुँदैन ।’

नेपालमा होमस्टेको परिकल्पना गरेका रुद्रमानले ‘गाउँलाई पर्यटनसँग जोड्नुपर्छ’ भनेर गाउँलेलाई डाक्दाबाटै साथ दिएका बबरसिंह अहिले गाउँमै छन् । पोखराको घरमा पनि कहिलेकाहीँ बस्छन् । राम्रोसँग कान सुन्दैनन्, नजिकै गएर अलिक ठूलो स्वरमा बोल्नुपर्छ । जवानी भारतीय सेनामा बिताएका उनको बुढेसकाल कहिले गाउँ, कहिले सहर ओहोरदोहोरमै बित्दै छ ।

सिरुबारीका घरहरू । तस्वीरः खेम गुरुङ

बबरसिंहलाई गाउँमा पाहुना ल्याउने विदेशीको नाम कण्ठ छ । सिरुबारीमा पाहुना पुर्‍याउन अस्ट्रेलियाली नागरिक टोनी पारले रुद्रमानसँग समन्वय गरेका थिए । टोनीलाई विदेशतिर प्रचारप्रसारको जिम्मा दिइएको थियो ।

नेपालीसँग विवाह गरेका टोनीले काठमाडौंबाट पाहुना पठाउन थाले । काठमाडौंमै पाहुनासँग पैसा उठाउँथे । एक दिन पोखरा राखेर सिरुबारी पुर्‍याउँथे । त्यसपछि दोस्रो खेपमा आउने पाहुनासँग पहिलो खेपका पाहुनाबाट आएको पैसा गाउँ पठाइदिन्थे ।

१० वर्षसम्म टोनीले काठमाडौंबाट पाहुना पठाइरहे । विदेशीहरूको सिरुबारी आउजाउ बाक्लिन थाल्यो । पहिलो चार वर्ष लगातार विदेशी आइरहे । २०५९ सालदेखि बल्ल नेपाली गाउँ उक्लिन थालेको बबरसिंह सुनाउँछन् ।

भारतीय सेनामा २८ वर्ष बिताएर बबरसिंह २०४२ साल माघमा गाउँ फर्किएका थिए । त्यो बेला गाडी चल्थेन, सहर ओहोरदोहोर पनि काम पर्दा मात्रै हुन्थ्यो ।

सिरुबारीका स्थानीय लालबहादुर गुरुङ । तस्वीरः पुकार पुर्जा

रुद्रमानकै पहलमा सिरुबारी सडकसँग जोडियो । उनकै पहलमा २०५८ सालमा मोटर बाटो गाउँसम्म पुग्यो । ‘गाडी चल्ने बाटो थिएन । मास टेलिफोनचाहिँ पहिल्यै आइसकेको थियो । समाजघरमा ल्याएर फोन राख्यौँ । कुरा गर्न गाउँलेहरू त्यहीँ जान्थ्यौँ,’ बबरसिंहले सुनाए ।

बबरसिंहजस्तै दक्षिण एसियाकै पहिलो घरबास खुल्दाका साक्षी हुन्, ७८ वर्षीय लालबहादुर गुरुङ । रुद्रमानले पहल नगरेको भए सिरुबारी गुमनाम रहनेमा कुनै शंका नरहेको लालबहादुर बताउँछन् । ‘उहाँले योजना नल्याएको भए कसैले चिन्थेन गाउँलाई । जे छ उहाँकै देन हो,’ उनले सुनाए ।

जिल्ला भूमि सुधार कार्यालय स्याङ्जामा २०२९ सालदेखि १४ वर्ष काम गरेर लालबहादुरले जागिर छोडे । त्यसपछि गाउँमै बसे । उनी पनि विदेश किन जानु भनेर गाउँमै बसेका रे । ‘लाहुरे हुने भइहाल्यो । अरबतिर जाने चलन थिएन । पोखरा, काठमाडौँ जाने पनि चलन थिएन । घरैपिच्छे युवा, आमा, बाहरू थिए । पशुपालन गरेर बस्थे,’ लालबहादुरले सुनाए ।

पछिल्लो समय गाउँका घर खाली हुन थाले पनि जग्गाजमिन भने कसैले नबेचेको लालबहादुर सुनाउँछन् । ‘पोखरा, काठमाडौं गएकाले पनि जग्गाजमिन बेचेका छैनन् । बाटो राम्रै छ, कोहीकोही यहाँको घर सजिसजाउ गर्न पनि आउँछन्,’ उनले भने । पाहुनालाई स्वागत गर्न उनी ‘सिरुबारी प्रवेशद्वार’ सम्म आउँछन्, गुरुङ संस्कृतिको गीत गाउँदै पाहुनालाई बिदा पनि गर्छन् ।

०००

कुनै बेला ४० हाराहारीका घरमा होमस्टे रहेको सिरुबारीमा अहिले २३ घरमा मात्र होमस्टे छ । ‘१५/१६ परिवार आवासीय भिसामा बेलायततिरै बसेका छन् । अरु पनि कोही बजार झरिसके,’ पर्यटन विकास समिति सिरुबारीका संयोजक जुम गुरुङले भने, ‘पहिलाको वर्षसम्म १८ घरमा होमस्टे थियो, अहिले २३ पुगेको छ ।’

सिरुबारीबाट पाहुनालाई बिदाइ गर्दा स्थानीय बुद्ध गुम्बा प्राङ्गणमा खिचिएको सामूहिक तस्वीर । तस्वीरः खेम गुरुङ

कोरोना संक्रमण फैलिन नदिन गरिएको लकडाउनदेखि बन्द सिरुबारी पर्यटकका लागि गत २७ माघदेखि खुला गरिएको छ । यो वर्ष लकडाउनले गर्दा अरु ठाउँजसरी नै सिरुबारीमा पनि पर्यटक भएनन् । गत वर्ष भने करिब ५ हजार स्वदेशी र करिब ३ हजार विदेशी पर्यटक सिरुबारी आएको पर्यटन विकास समिति सिरुबारीका संयोजक जुम गुरुङले जानकारी दिए ।

०००

कसरी पुग्ने, कति लाग्छ खर्च ?

सिरुबारी पुग्न पोखराबाट रुटअनुसार सार्वजनिक सवारीमा धेरैमा ४ घन्टा लाग्छ । पोखराको नागढुंगाबाट बिहान १०, ११ र १ बजे बस छुट्छ । बसभाडा रुटअनुसार २३० देखि २७५ रुपैयाँसम्म छ । पोखरा–नागडाँडा–कार्किनेटा हुँदै सिरुबारी पुग्दा २ सय ३० रुपैयाँ लाग्छ ।

पोखरा–बाडखोला हुँदै सिरुबारी पुगेको ३ सय र पोखरा–नागडाँडा–बेझाङ हुँदै जाने बसको भाडा २ सय ७५ रुपैयाँ छ । निजी सवारी हुनेहरू साढे २ घन्टामा सजिलै पोखराबाट सिरुबारी पुग्न सक्छन् । जीप रिजर्भ गरेर जान ६ हजार रुपैयाँ लाग्छ । सिरुबारी ओर्लनेबित्तिकै स्थानीय फूलमाला र पञ्चेबाजासहित पाहुनालाई स्वागत गर्छन् ।

पाहुनाको मनोरञ्जनका लागि सांस्कृतिक कार्यक्रममा गीत गाउँदै महिला । सिरुबारीका महिलाले गीतमार्फत गाउँका बारेमा पाहुनालाई जानकारी दिन्छन् । तस्वीरः अनुप/शिलापत्र

२०२४ सालमा बनाइएको गाउँकै बुद्ध गुम्बामा लगेर जलपान गराइन्छ । त्यहीँबाट पाहुनालाई बासका लागि घर तोकिन्छ । राति ८ देखि १० बजेसम्म स्थानीय आमा समूहले नाचगान गर्छन्, गाउँको संस्कृति देखाउँछन् । भोलिपल्ट बिहान ८ बजे फूलमाला लगाएर पाहुनालाई बिदा गरिन्छ ।

सिरुबारीबाट हिमाल देखिँदैन । गुरुङ संस्कृति र होमस्टेबारे बुझ्न चाहनेलाई सिरुबारी गतिलो पाठशाला हो । सिरुबारीमा एक दिन बस्न खान १२ सय रुपैयाँ पर्छ । त्यसमा बेलुकाको खाना, बास, बिहानको नास्ता समावेश हुन्छ । गाडी भाडासहित गरेर पोखराबाट जानेहरू २ हजार रुपैयाँमा सिरुबारीमा एक दिन बिताउन सक्छन् ।