जस्तो मञ्च, त्यस्तै मानसिकता

A+ A A-

फूलको, दुबोको, रातभरि विद्यार्थीले माला उने ।

फूल र दुबो संकलनको कष्ट कम्ता थिएन । उन्दाउन्दै औँलामा सियो घोचियो । पटक-पटक सियो र धागो छुट्यो । तर, विद्यार्थीको धैर्यता, लगनशीलता र गतिशीलता छुटेन । अन्तत: केही थान माला अतिथिका लागि उनिए ।

फागुनको महिना । हावाका धेरै पखेटा उम्रिएजस्तो लाग्ने । गर्मी, झरी, चिसो र फेरि गर्मी फर्कियो । समयको चर्खा जो घुमिरहने । चर्खाको घुमाइसँगै घुम्ने त मानिसको समय रहेछ । तपाईं हाम्रो जिन्दगी रहेछ । हामी बाँचेका क्षणहरू रहेछन् । तर, कसरी गुमाइरहेका छौं ? अर्थ त यसैमा खोज्नु छ ।

विद्यालयको वार्षिक उत्सव फागुन १२ गते । विद्यालयमा अभिभावक आउने दिन । स्रोत केन्द्रभरिका भलाद्‌मीहरूको दर्शन हुने दिन । नेतागणका अगाडि बालबालिकाले आफ्नो प्रतिभा देखाउने दिन । वाह ! विद्यार्थीको मन चङ्गाचङ्गा थियो । महाचङ्गा त त्यो बेला बन्नेछ, जुन बेला आफ्नै हातले उनेको दुबो र फूलको माला अतिथिको घाँटीमा अडिनेछ । जुन बेला आफ्नो प्रतिभा देखेर अतिथिका हातबाट बजेको तालीले मञ्च गुञ्जिनेछ ।

बिहान ठीक ११ बजे कार्यक्रम सुरु हुने घोषणा गरिएकाे थियो ।

अभिभावक, नेतागण र भलाद्‌मीको अगाडि आफ्नो दह्रो परिचय दिनु थियो । त्यसैले विद्यार्थीको अनुहारमा उत्साह र चिन्ताका रेखाहरू दुवै देखिन्थे । त्यसो त यसपालिको कार्यक्रम पनि प्रधानाध्यापकको हतारहतारमा सिध्याउने निर्णय थियो ।

०००

बिहान ८ बजे नै विद्यार्थी विद्यालयमा पुगिसके । विद्यार्थी अभिव्यक्त हुन पाउने संसारको खोजीमा हुन्छन् । आफ्नो कर्म र परिणाम देखाउन चाहन्छन् । कार्यक्रममा कसको पछि कसको पालो आउने ? को पछि कसले नाँच्ने ? कसले गीत गाउने ? कुन बेला कसको मन्तव्य ? लगभग सबै विद्यार्थीले पक्कापक्की थाहा पाइसकेका थिए । विद्यार्थीहरू अभिभावक तथा अथितिका अगाडि आफूलाई प्रमाणित गर्न चाहन्थे । फागुन १२ गते प्रमाणित गराउने दिन थियो ।

ध्वजापताका टाँगिए । बेलुन झुण्डिए । माला टाँगिए । कार्यक्रमको मञ्च तयार भयो । प्राङ्गणमा विद्यार्थी तथा अभिभावकको संख्या थपिँदै गयो । राखिने चीजबिजले मञ्च सजियो ।

विस्तारै बिहान ढल्दै गयो । विद्यार्थीको उत्साहको धड्कनको गति पनि बढ्न थाल्यो । तर ११ बजिसक्यो । अतिथि आइपुग्नु भएन । प्रमुख अतिथि नआईकन त कार्यक्रम सुरु गर्नु अतिथिलाई अपमान गर्नुजस्तै हो । समयभन्दा महत्त्वपूर्ण हामीलाई अतिथि लाग्छन् । समयमै सुरु गर्ने आँट कसले गर्छ र ?

'प्रमुख अतिथि पुग्न अझै आधा घण्टा लाग्ने भयो', १२ बजे खबर आयो । यो खबर हिजै आउनुपर्ने नि ? कि त बिहानै आउनुपर्ने ? नसुनिनुपर्ने खबर विद्यार्थीले सुन्नुपर्‍यो ।

कति विद्यार्थी आधा पेट आएका थिए । कति विद्यार्थी खालि पेट आएका थिए । सवाल पेटको थिएन । विद्यार्थीहरू आफ्नो प्रतिभा देखाउन चाहन्थे । उत्साहको पारो निक्कै अग्लिएको थियो ।

अतिथिहरू दर्शकको पंक्तिमा बस्दा के नासिन्छ ? समानान्तर अर्थात् एउटै तहमा बस्न सकिँदैन र ? अग्लो ठाउँमा आसीन हुनैपर्ने ? कुर्सीको मोह यस्तै कार्यक्रम गर्ने संस्कृतिले हामीमा नजानिँदो ढंगले बढाइदिएको हो कि जस्तो लाग्छ ।

तर १२ बजे आएको खबरले विद्यार्थीलाई निरुत्साहित बनायो । विद्यार्थीलाई आफू ढाँटिएको महसुस भयो । प्राङ्गणमा झण्डै ३ सय जनाको उपस्थिति थियो । कार्यक्रम सुरु भएन । झण्डै २ घण्टा खेर गइसक्यो । एक जनाले २ घण्टा गुमाउनुपर्‍यो । ३ सय जनाको हिसाब गर्दा ६ सय घण्टा खेर गइसकेको थियो । ६ सय घण्टा भनेको २५ दिन हो । २५ दिनमा एउटा सडक बन्न सक्छ । एउटा भवन बन्न सक्छ । हामी त्यसै पछाडि परेका हौँ र ? हामी त्यसै अरुको गुलाम भएका हौँ र ? समयलाई अपमान गर्ने देशका नागरिकलाई बाँचुञ्जेल समयले सरापिरहनेछ ।

निक्कै छिटो आएको जस्तो गरी बल्लतल्ल १ बजे प्रमुख अतिथिको टोली आयो । घामले ओइलिसकेको माला अतिथिको घाँटीमा टाँगियो । निधारमा अबिर थपक्क बस्यो । खादा गलामा घोप्टियो । अतिथिको आगमन ढिलै भए पनि विद्यार्थीलाई थपडी बजाउन कार्यक्रम सञ्चालकले उत्प्रेरित गरिरहे । विद्यार्थीले बेसरी थपडी मारे । मञ्च थर्कियो ।

अतिथिहरू अग्लो ठाउँमा बसे, जहाँबाट दर्शकलाई सजिलै नियाल्न र आफ्नो नौटंकी देखाउन मिलोस् । कसैले चस्मा पुछे । कसैले मोबाइल ठड्याएर फोटो खिच्न थाले । कसैले फोन गर्न थाले । मञ्चमा अतिथिहरू आफ्नै तालमा ब्यस्त । अतिथिको मस्ती विद्यार्थीहरूले निक्कै महत्त्वका साथ हेरिरहेका थिए ।

विद्यार्थीहरू आफ्नो प्रतिभा देखाउन तम्तयार भएर बसेका थिए । कसको पछि कसको पालो ? कार्यक्रम उद्घोषक र विद्यार्थी बसेर पहिले नै सामान्य टुंगो लागिसकेको थियो । तर, यो पालि पनि एकाएक कार्यक्रम तालिकामा आँधी आयो । अचानक बदलियो । विद्यार्थीको पालो मिचियो ।

५ मिनेटमा मन्तव्य टुंग्याउनुपर्ने ५० मिनेट बोले नेताले । ३ मिनेट समय पाएका अतिथिले ३० मिनेट बोले । विद्यार्थीका कानहरू थाके । हावा फुस्किएको बेलुनझैँ भए विद्यार्थीका अनुहारहरू ।

बकबक सकिएलगत्तै अतिथिहरू हतारहतार आफ्नो बाटो फर्किए । विद्यार्थीहरूले उनेका माला सुके । विद्यार्थीको मन कुँडियो । आफ्नो प्रतिभा समाजका गन्यमान्यसामु देखाउने विद्यार्थीका सपनाहरू टुटे । ढिलो आएर छिटो फर्किने अतिथिहरू देखेर घिन लाग्यो । ‘भद्र तथा सरल तरिकाले संसार हल्लाउन सकिन्छ’ भन्ने महात्मा गान्धीले यी अतिथिलाई देखेका भए के सोच्दा हुन् ? के सन्देश दिँदा हुन् ?

कक्षाकोठामा शिक्षकले पढाएको ‘समयको महत्त्व’ शीर्षक पाठ र मञ्चमा अतिथिले प्रदर्शन गरेको व्यवहारबीच तालमेल नै मिलेन । सिकाउनेले पहिला आफैँबाट सुरु गर्न नसकेपछि अरुले कसरी अंगिकार गर्न सक्छन् होला र ? हाम्रो शिक्षाको धरातल त्यसै कमजोर भएको हो र ? हामी त्यसै पछि परेका हौँ र ?

यी विद्यार्थीले यस्ता कति मञ्च देखेदेखे । यो किन भइरहेको छ ? भद्दा मञ्चन कहिलेसम्म गरिरहने ? फागुन १२ दोहोरिइरहन्छ । अतिथि दोहोरिइरहन्छन् । शैली दोहोरिइरहन्छन् । समय र स्रोत साधनको क्षति भइरहन्छ ।

जस्तो मञ्च : त्यस्तै मानसिकता

अतिथि अग्लो ठाउँमा खुट्टा हल्लाउँदै बस्ने संस्कृति हामीलाई सरल लाग्न थालिसक्यो । यो त अहंकारी जन्माउने र अहंकारीलाई पुज्ने । विभेदलाई बढाउने । दासता र चाप्लुसीको संकेत हो । हरेक कार्यक्रममा जानुहोस्, त्यहाँ भद्दा आसनग्रहणको तुवाँलोले दर्शकहरू आजित भइरहेका हुन्छन् । आजित भन्दा पनि आसनग्रहण आदत बनिसकेको छ ।

कसैले मञ्चबाट नाम बोलाएन अथवा मञ्चमा बोलाएन, फूलमाला र खादा ओढाएन भने दुःख ग्रन्थी रसाउन थालिहाल्छ । आसन र भाषण जीवनशैली बनिसेको छ । अब त झन् यो पुस्तान्तरण भइरहेको छ । आसन जति धेरै, त्यति खुसी र भव्य लाग्ने । यसको अर्थ सम्मान नगर्ने भनेको होइन । २७ किलोको मालाको सांकेतिक अर्थ के हो ? सामन्ती समाज र मानसिकताको उपज हो– आसन ग्रहण । जो हामीले बोकिरहेका छौँ । र कलिला नानीहरूलाई बोकाइरहेका छौँ ।

तालीको लोभमा डुबेर मञ्चबाट अर्थहीन शब्द बोल्दा, नसोची उत्तेजनामा बोल्दा, भद्दा आसन ग्रहण र फूलमालाले छोपिँदा र ३ मिनेट बोल्छु भन्दै ३० मिनेट बोल्दा प्रधानमन्त्री ज्यू/मन्त्रीज्यू/शिक्षकज्यू, तपाईंबाट यो मुलुकका ८९ लाख बालबालिकाले के सिकिरहेका छन् होला ?

समयमा नआउनु, अग्लो ठाउँमा गजक्क बसेर खुट्टा हल्लाउनु, ३ मिनेटको मन्तव्यलाई ३० मिनेट पुर्‍याउनु, अनावश्यक पृष्ठभूमि बाँधेर समय खेर फाल्नु, अनाआवश्यक टिकाटिप्पणी गर्नु हाम्रा अतिथिलाई सामान्य लाग्छ । १० वर्षसम्म बालबालिकाले आफ्नै स्कुलमा यस्तै गतिविधि देख्दै आउँछन् । भोग्दै आउँछन् । र, यस्तै गर्न सिक्ने बानी सिकेर निस्कन्छन् ।

तालीको लोभमा डुबेर मञ्चबाट अर्थहीन शब्द बोल्दा, नसोची उत्तेजनामा बोल्दा, भद्दा आसन ग्रहण र फूलमालाले छोपिँदा र ३ मिनेट बोल्छु भन्दै ३० मिनेट बोल्दा प्रधानमन्त्री ज्यू/मन्त्रीज्यू/शिक्षकज्यू, तपाईंबाट यो मुलुकका ८९ लाख बालबालिकाले के सिकिरहेका छन् होला ? सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट तपाईंले नसोची बोलेका हरेक शब्दहरू बालबालिकाले सुनिरहेका छन् । देखिरहेका छन् । तपाईंप्रति कस्तो धारणा बनाइरहेका छन् होला ? के कहिल्यै विचार गर्नुभएको छ ?

अमेरिकाका ३५औं राष्ट्रपति जोन एफ केनेडी भन्छन्, 'बालकलाई गलत शिक्षा दिनु भनेको बालक गुमाउनु हो ।' उनको कुरालाई मनन गर्दा यस्तो लाग्छ- हामीले हरेक दिन बालक गुमाइरहेका छौँ ।

‘समयको महत्त्व’ भट्याउने नेपाली शिक्षकले कत्तिको समयको सम्मान गरेका छौँ ? ‘समयको महत्त्व’ शीर्षक निबन्ध लेखाउन नथाक्ने शिक्षक के कक्षाकोठामा समयमै पुगेका छौँ ? ‘समयको महत्त्व’ विषयक वक्तृत्वकला गराउनमा व्यस्त सरले किन कुनै कार्यक्रम समयमै गराउनुपर्छ भन्ने मान्यतालाई कुल्चिन्छन् ?

अतिथिहरू दर्शकको पंक्तिमा बस्दा के नासिन्छ ? समानान्तर अर्थात् एउटै तहमा बस्न सकिँदैन र ? अग्लो ठाउँमा आसीन हुनैपर्ने ? कुर्सीको मोह यस्तै कार्यक्रम गर्ने संस्कृतिले हामीमा नजानिँदो ढंगले बढाइदिएको हो कि जस्तो लाग्छ । जसलाई पनि माला र अग्लो ठाउँ चाहिने । कार्यक्रम गर्नु हुँदैन भनिरहेको छुइनँ । तरिका भएन । शैली सभ्य भएन भनेको हुँ । मञ्चले विभेद सिकाउने होइन नि । मञ्च त समानता सिकाउने स्थान हुनुपर्ने होइन र ?

जस्तो मञ्च त्यस्तै दर्शक । जस्तो मञ्च त्यस्तै मानसिकता । समाज परिर्वतनका लागि ठूलठूला नारा लगाउन पर्दैन । तपाईं आवद्ध संस्थाले अथवा संगठनले समयमै कार्यक्रम गर्ने संस्कृतिको विकास गरिदिए पुग्छ । सरल मञ्चबाट सत्य र जिम्मेवार भएर बोलिदिए पुग्छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, फागुन २६, २०७७ ०६:५८